________________
૧૪૪
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૩૭ ગૌણ હતું, બીજા ભાંગામાં જેમ નાસ્તિ પ્રધાન હતું અને અતિ ગૌણ હતું; તેમ આ ચોથા ભાંગામાં એક દેશમાં અતિ પ્રધાન છે અને અન્ય દેશમાં કાતિ પ્રધાન છે, પરંતુ અસ્તિ-નાસ્તિમાંથી કોઈ ગૌણરૂપ નથી. તેથી ઉભયપ્રધાન અવયવ ભાગથી વિશેષિત વસ્તુ છે, જેથી તે દ્રવ્ય અસ્તિ-નાસ્તિ છે તેમ અવય છે.
ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં કહ્યું કે જે કારણથી તે આદેશથી વિશેષિત છે તે કારણથી તે દ્રવ્ય અસ્તિ-નાસ્તિરૂપ છે. તેને ‘તથાદિથી સ્પષ્ટ કરે છે –
જે=જે વસ્તુ, અવયવરૂપ વિશિષ્ટ ધર્મથી આદેશ કરાય તે દ્રવ્ય અસ્તિ અને નાસિરૂપ થાય છે. કઈ રીતે અસ્તિ-નાસ્તિરૂપ થાય છે ? તે ઘટરૂપ દ્રવ્યમાં અને પુરુષરૂપ ચેતન દ્રવ્યમાં યોજન કરીને બતાવે છે –
અને સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી વિભક્ત એવો ઘટ સ્વદ્રવ્યાદિરૂપથી છે અને પરદ્રવ્યાદિરૂપથી તે જ=પદ્રવ્યાધિરૂપથી વિભક્ત તે ઘટ જ, નથી. અને તે રીતે જે રીતે ઘટના બે દેશોને ગ્રહણ કરીને અસ્તિ-નાસ્તિતો ભાંગો બતાવ્યો તે રીતે, પુરુષ આદિ વસ્તુ બાલ આદિ વિવણિત પર્યાયથી પરિણત છે=એક દેશમાં પરિણત છે અને કુમારાદિરૂપ વિવણિત પર્યાયથી અપરિણત છે વિવક્ષિત અન્ય દેશમાં અપરિણત છે, એ પ્રમાણે આદિષ્ટ છે એ પ્રમાણે વસ્તુના અવયવભાગથી કથિત છે, એ પ્રમાણે યોજવું. II૧/૩૭ના ભાવાર્થ -
ઘટાદિરૂપ પૂર્ણ વસ્તુને ગ્રહણ કરીને પ્રથમના ત્રણ ભાંગા ગાથા-૩૬માં બતાવ્યા. ઘટાદિ પૂર્ણ વસ્તુને ગ્રહણ કરીને અન્ય કોઈ ભાંગો પ્રાપ્ત થતો નથી. આમ છતાં ઘટાદિ વસ્તુના જુદા જુદા દેશને ગ્રહણ કરીને ચોથો ભાંગો થાય છે તે બતાવતાં કહે છે –
ઘટાદિનો એક દેશ એ અવયવ છે અને એનાથી ઘટાદિરૂપ અવયવીનો કથંચિત્ અભેદ છે. તેથી તેના અવયવના ધર્મો પણ ઘટાઉદરૂપ અવયવીના ધર્મો છે એમ વ્યપદેશ કરાય છે. જેમ દેવદત્તરૂપ વસ્તુનો હસ્તાદિ એક અવયવ ઠુંઠો હોય તોપણ દેવદત્ત ઠુંઠો છે તેમ કહેવાય છે તે નિયમ પ્રમાણે ઘટાદિરૂપ વસ્તુના બે વિભાગો કરીને એક વિભાગમાં સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી આ ઘટાદિ વસ્તુ છે તેમ કહેવામાં આવે અને ઘટાદિના અન્ય દેશમાં પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવાદિરૂપે આ ઘટાદિ વસ્તુ નથી તેમ કહેવામાં આવે ત્યારે તે ઘટરૂપ વસ્તુમાં “સ્યાદ્ અસ્તિ” અને “સ્યા નાસ્તિ” એ બન્ને અવયવભાગથી=બુદ્ધિથી ઉપસ્થિત કરાયેલા બે અંશોના વિભાગથી, પ્રધાનરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે માટે ચોથો ભાંગો પ્રાપ્ત થાય છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે પ્રથમ ભાંગામાં સ્યાદ્ અસ્તિ એટલો જ બોધ થયેલો અને નાસ્તિના ગૌણરૂપે બોધ થયેલો. બીજા ભાંગામાં સ્યાદ્ નાસ્તિ એટલો જ બોધ થયેલો અને અસ્તિનો ગૌણરૂપે બોધ થયેલો.
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
