________________
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૪૭
૧૮૫
છે=અઘટમાન છે; કેમ કે પ્રમાણનો અભાવ હોવાથી=આ કર્મ અને આ આત્મા એ પ્રકારનો પૃથક્ ઉલ્લેખ કરી શકાય એવા પ્રકારના જ્ઞાનનો અભાવ હોવાથી, કરવા માટે અશક્યપણું છે=વિભજન કરવા માટે અશક્યપણું છે.
તેમાં દૃષ્ટાંત આપે છે
-
જે પ્રમાણે દૂધ અને પાણીનું=પરસ્પર પ્રદેશ અનુપ્રવિષ્ટ એવા દૂધ અને પાણીનું, વિભજન અયુક્ત છે.
ગાથાના ચોથા પાદનું ઉત્થાન કરે છે -
જીવતો અને કર્મપ્રદેશનો કયા પરિમાણવાળો આ અવિભાગ છે ? એથી કહે છે
જ્યાં સુધી વિશેષ પર્યાયો છે ત્યાં સુધી આ અવિભાગ છે, એમ સંબંધ છે. આના પછી=અંતિમ વિશેષ પછી, અવસ્તૃત્વની પ્રસક્તિ છે=કર્મ અને આત્મા એ બેના એકમેકસ્વરૂપ જીવરૂપ વસ્તુના અવસ્તુત્વની પ્રાપ્તિ છે.
કેમ કર્મ મિશ્રરૂપ જીવવસ્તુના અવસ્તૃત્વની પ્રાપ્તિ છે ? તેથી કહે છે
સર્વ વિશેષોનું અંત્યવિશેષ પર્યન્તપણું છે.
સર્વ વિશેષનું અંત્યવિશેષ પર્યન્તપણું કેમ છે ? તેમાં યુક્તિ બતાવે છે
અંત્ય એ પ્રકારના વિશેષણની=‘અંત્યવિશેષ' શબ્દમાં રહેલા ‘અંત્ય' એ પ્રકારના વિશેષણની, અન્યથા અનુપપત્તિ છે=સર્વ વિશેષો ‘અંત્યવિશેષ' પછી મિશ્રભાવરૂપે નથી એમ ન સ્વીકારીએ તો ‘અંત્ય’ એ પ્રકારે વિશેષણ સંગત થાય નહીં. ||૧/૪૭।।
ભાવાર્થ:
જેમ દૂધ અને પાણી પરસ્પર મિશ્રણભાવને પામેલ હોય ત્યારે દૂધ અને પાણીના પુદ્ગલો પરસ્પર પ્રદેશથી અનુપ્રવિષ્ટ છે, તેથી ‘આ દૂધ અને આ પાણી' એ પ્રકારનું વિભાજન થઈ શકે નહીં અર્થાત્ ભિન્ન ભાજનમાં રહેલા દૂધ અને પાણી માટે જેમ કહી શકાય કે ‘આ દૂધ છે, આ પાણી છે', તેમ એક ભાજનમાં મિશ્રભાવને પામેલા દૂધ અને પાણી માટે ‘આ દૂધ છે અને આ પાણી છે’ એ પ્રકારનું વિભાજન અઘટમાન છે, તેમ સંસારવર્તી જીવો કર્મપુદ્ગલો સાથે પરસ્પર અનુપ્રવિષ્ટ છે, તેથી ‘આ કર્મ અને આ આત્મા' એ પ્રકારનું વિભાજન અયુક્ત છે.
કેમ અયુક્ત છે ? તેમાં યુક્તિ આપે છે -
આ કર્મ અને આ આત્મા' તે પ્રકારનો ભિન્નરૂપે જ્ઞાનનો અભાવ હોવાના કારણે તે પ્રકારે વિભાગ કરવો અશક્ય છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે જીવ અને કર્મનો આ અવિભાગ ક્યાં સુધી હોઈ શકે ? અર્થાત્ કેટલા પરિમાણવાળો છે ? તેના ઉત્તરરૂપે કહે છે
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
