________________
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૪૦ चतुर्थभङ्गक एव प्रसज्यते, प्रथमतृतीयसंयोगात् पञ्चमप्रसक्तिः, द्वितीयतृतीयसंयोगात् षष्ठप्रसक्तिः, प्रथमद्वितीयतृतीयसंयोगात् सप्तमः, प्रथमचतुर्थादिसंयोगकल्पनायां पुनरुक्तदोषः, तस्मान्न कथञ्चिदष्टमभङ्गसम्भव इत्युक्तन्यायात् वस्तुप्रतिपादने सप्तविध एव वचनमार्गः ।।१ / ४० ।। ટીકાર્ય :
૧૫૨
જે દેશીનો દેશ=અવયવરૂપ દેશ, અથવા ધર્મ સદ્ભાવમાં નિયત છે=નિશ્ચિત છે. વળી, અપર=અપર દેશ, અસદ્ભાવમાં=અસત્ત્વમાં, નિયત છે. વળી ત્રીજોત્રીજો દેશ, ઉભયથા નિયત છે. આ રીતે દેશોના=અવયવી એવા ઘટાદિના દેશોના, સદ્, અસદ્ અને અવક્તવ્યના વ્યપદેશથી તે પણ દ્રવ્ય અસ્તિ, નાસ્તિ અને અવક્તવ્ય થાય છે.
કઈ રીતે તે દ્રવ્ય અસ્તિ-નાસ્તિ-અવક્તવ્ય થાય છે ? તે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે
વિકલ્પના વશથી થાય છે=એક દ્રવ્યને આશ્રયીને થતા ત્રણ વિકલ્પના વશથી થાય છે. આ સાતમો ભાંગો અન્ય ભાંગા કરતા પૃથક્ કેમ છે ? તે સ્પષ્ટ કરવા અર્થે કહે છે
તેવા પ્રકારના વિશેષણથી અધ્યાસિત દ્રવ્યનું=અસ્તિ-નાસ્તિ વિશેષણથી અધ્યાસિત અવક્તવ્યરૂપ દ્રવ્યનું, નાસ્તિ અવક્તવ્ય વિશેષણથી અધ્યાસિત અસ્તિરૂપ દ્રવ્યનું અને અસ્તિ અવક્તવ્ય વિશેષણથી નાસ્તિરૂપ અઘ્યાસિત દ્રવ્યનું, આના દ્વારા=સાતમા ભાંગા દ્વારા, પ્રતિપાદન હોવાથી અપરભંગનો વ્યુદાસ છે=પૂર્વના છ ભાંગાનો વ્યુદાસ છે.
ગાથાનો અર્થ કર્યા પછી ટીકાકારશ્રી સપ્તભંગીરૂપ આ સાત ભાંગાઓ કઈ રીતે વસ્તુને પ્રતિપાદન કરે છે ? તે સ્પષ્ટ કરવા અર્થે કહે છે
અને સપ્તભંગી આત્મક એવા આ=પૂર્વમાં બતાવેલા સાત ભાંગાઓ, પરસ્પર સ્વરૂપની અપેક્ષાથી—દરેક ભાંગો અન્ય છ ભાંગાથી પૃથક્ પોતાના સ્વરૂપની અપેક્ષાથી, પ્રત્યેકના સ્વાર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે=દરેક ભાંગા પોતાના અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે, અન્યથા કરતા નથી=પરસ્પર સ્વરૂપની અપેક્ષા રાખ્યા વગર કરતા નથી. એથી પ્રત્યેક ભાંગો કે સપ્ત ભંગાત્મક તેનો સમુદાય=સાત ભાંગાનો સમુદાય, પ્રતિપાદ્યને પણ=પ્રતિપાદ્ય એવી ઘટાદિ વસ્તુને પણ, તેવા પ્રકારની બતાવે છે=સપ્તભંગીથી થતા બોધ સ્વરૂપ બતાવે છે એ પ્રમાણે વ્યવસ્થિત છે.
સાત ભાંગા બતાવ્યા પછી આ સાતેય ભાંગાઓમાંથી કયો ભાંગો કેટલી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે ? તે વિષયમાં પૂર્વના મહાત્માઓના વચનને સ્પષ્ટ કરે છે
—
અને આમાં=સપ્ત ભાંગામાં પ્રથમતો ભાંગો ત્રણ પ્રકારે પ્રાપ્ત થાય છે. બીજો પણ ભાંગો ત્રણ પ્રકારે જ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્રીજો ભાંગો દશ પ્રકારે પ્રાપ્ત થાય છે. ચોથો પણ ભાંગો દશ પ્રકારે જ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી, પાંચમો આદિ ભાંગા=પાંચમો, છઠ્ઠો, સાતમો ભાંગો એક સો ત્રીસની સંખ્યા પરિમાણવાળા પ્રત્યેક છે=પાંચમા ભાંગાના પણ ૧૩૦ ભેદો છે, છઠ્ઠા ભાંગાતા પણ ૧૩૦ ભેદો છે
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
