________________
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૪૧ વળી તદ્ શબ્દના શ્રવણથી શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય નામનો જે પ્રત્યય શ્રોતામાં ઉદ્ભવ પામે છે. તેમાં=શ્રોતાના તે બોધમાં, શબ્દ પ્રધાન છે; કેમ કે શબ્દના વશથી તેની ઉત્પત્તિ છે=શ્રોતામાં તે બોધની ઉત્પત્તિ છે, વળી અર્થ ઉપસર્જન છે=શ્રોતાના બોધમાં બાહ્ય પદાર્થ ગૌણ છે; કેમ કે તેની ઉત્પત્તિમાં અનિમિત્તપણું છે=બાહ્ય પદાર્થરૂપ અર્થનું અનિમિત્તપણું છે, તે શબ્દનય કહેવાય છે.
૧૬૪
અને ત્યાં=શબ્દનયમાં, વચનમાર્ગ=બોધ કરાવવા માટે પ્રયોગ કરાતો વચનમાર્ગ, સવિકલ્પનિર્વિકલ્પપણાથી બે પ્રકારનો છે. સવિકલ્પ એટલે સામાન્ય=જેમાં વિકલ્પ કરીને ભેદ કરી શકાય તેવું સામાન્ય, અને નિર્વિકલ્પ એટલે પર્યાય=જેમાં વિકલ્પ કરીને ભેદ ન કરી શકાય તેવું વિશેષ, તેનું અભિધાન હોવાથી=સામાન્ય અને વિશેષનું અભિધાન હોવાથી, વચન પણ તે પ્રકારે=સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ એ પ્રકારે, વ્યપદેશ કરાય છે. ત્યાં શબ્દનય અને સમભિરૂઢતયરૂપ તે બન્ને નયો સંજ્ઞાના અને ક્રિયાના ભેદમાં અભિન્ન અર્થને પ્રતિપાદન કરે છે, એથી તેના અભિપ્રાયથી=શબ્દનયતા અને સમભિરૂઢનયના અભિપ્રાયથી, પ્રથમ ભંગરૂપ સવિકલ્પ વચનમાર્ગ છે. વળી એવંભૂતનય તે ક્ષણમાં ક્રિયાના ભેદથી ભિન્ન જ અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે, એથી દ્વિતીય ભંગરૂપ નિર્વિકલ્પ તેનો વચનમાર્ગ છે=એવંભૂતનયનો વચનમાર્ગ છે.
વળી અવક્તવ્ય ભાંગો વ્યંજનનયમાં સંભવતો નથી જ, જે કારણથી શ્રોતાનો અભિપ્રાય વ્યંજનનય છે, અને તે=શ્રોતાનો અભિપ્રાય, શબ્દના શ્રવણથી અર્થને સ્વીકારે છે, શબ્દના અશ્રવણથી નહીં. વળી અવક્તવ્ય ભાંગો શબ્દના અભાવતા વિષયવાળો છે. એથી વ્યંજનપર્યાયમાં અવક્તવ્ય ભાંગો સંભવતો નથી એ અભિપ્રાયવાળા સૂત્રકાર એવા આચાર્ય વડે વ્યંજનપર્યાયમાં વળી સવિકલ્પનિર્વિકલ્પ એમ પ્રથમ અને દ્વિતીય જ ભંગ કહેવાયા; કેમ કે “તુ” શબ્દનું ગાથામાં એવકાર અર્થપણું છે. ।।૧/૪૧।।
* ગાથામાં છેલ્લે “નિન્દ્રિયો ય” છે ત્યાં “ય”ને બદલે “ૐ” શબ્દ હોવો જોઈએ અથવા “વંનળપન્નાર્ ૩ળ” છે ત્યાં “૩” શબ્દ હોવો જોઈએ જે એવકાર અર્થમાં છે અને તેનું યોજન સવિકલ્પ-નિર્વિકલ્પની સાથે છે. તેથી ટીકામાં કહ્યું કે પ્રથમ અને બીજો જ ભાંગો આચાર્ય વડે કહેવાયો છે.
ભાવાર્થ:
અર્થનયમાં સાત ભાંગા છે અને શબ્દ આદિ ત્રણ નયોમાં પ્રથમ અને બીજો એમ બે જ ભાંગા છે. અર્થનયમાં સાત ભાંગા કઈ રીતે છે ? તે સ્પષ્ટ કરવા અર્થે પ્રથમ અર્થનયનો અર્થ કહે છે
બાહ્ય પદાર્થરૂપ અર્થને આશ્રયીને વક્તામાં સંગ્રહનય, વ્યવહારનય અને ઋજુસૂત્રનય નામના પ્રત્યયો=બોધો, પ્રાદુર્ભાવ પામે છે. તે સંગ્રહનય, વ્યવહારનય અને ઋજુસૂત્રનયનો પ્રત્યય અર્થનય છે.
કેમ સંગ્રહનય, વ્યવહારનય અને ઋજુસૂત્રનયથી થતો બોધ અર્થનય છે ? તેમાં યુક્તિ આપે છે -
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
