________________
૭૫
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૧૯ કોઈ પરિવર્તન નથી તેમ માનવું પડે. જો આત્માને તેવો સ્વીકારીએ તો આત્મામાં કર્મબંધનું કારણ એવા મન-વચન-કાયાના યોગો ઘટે નહીં, કેમ કે મન-વચન-કાયાના યોગો પ્રતિક્ષણ અન્ય અન્ય પ્રકારના છે તે એકાંતનિત્ય આત્મામાં સંગત થાય નહીં. વળી, આત્મામાં બંધની સ્થિતિનું કારણ એવા ક્રોધાદિ કષાયોનો સંભવ નથી; કેમ કે એકાંતનિત્ય આત્મામાં અન્ય અન્ય પરિણામરૂપ ક્રોધાદિ થઈ શકે નહીં.
વળી, આત્માને પર્યાયાસ્તિક દૃષ્ટિથી એકાંત ઉત્સન્ન=નાશવંત, માનવામાં આવે તો પ્રતિક્ષણ થતાં નવા નવા પર્યાયની વચ્ચે એકપણાનું અનુસંધાન પ્રાપ્ત થાય નહીં. જો પ્રતિક્ષણ થતાં પર્યાયોમાં એકપણાનું અનુસંધાન ન હોય તો હું આ પુરુષ દ્વારા આક્રોશ કરાયો” તેના કારણે પોતાને દ્વેષ થાય છે તે થઈ શકે નહીં; કેમ કે અન્ય દ્વારા પોતે આક્રોશ કરાયો તે અન્ય છે અને ઉત્તરમાં દ્વેષ કરે છે તે અન્ય છે એમ પ્રાપ્ત થાય. એકાંત ક્ષણિકવાદમાં વ્યાપાર એક કરે છે, બીજો બંધાય છે અને સાધના કરીને મુક્ત વળી ત્રીજો થાય છે એ પ્રકારે પ્રાપ્ત થાય; કેમ કે તે બધા પર્યાયોમાં અનુસંધાન કરનાર એક દ્રવ્ય નથી. અને આ પ્રકારે સ્વીકારવામાં આવે તો કુશળ કર્મ અને અકુશળ કર્મ વિષયક પ્રવૃત્તિનો અને નિવૃત્તિનો યત્ન થાય છે તે પણ વિફળ પ્રાપ્ત થાય. માટે આત્માને એકાંત ક્ષણિક સ્વીકારી શકાય નહીં.
અહીં માત્ર પર્યાયને સ્વીકારનાર એકાંત ક્ષણિકવાદી કહે કે એક સંતતિનિમિત્ત આ વ્યવહાર છે કુશળ કર્મોમાં પ્રવૃત્તિ અને અકુશળ કર્મોમાં નિવૃત્તિ થાય છે તે કુશળ કર્મોમાં પ્રવૃત્તિનું ફળ અને અકુશળ કર્મની નિવૃત્તિનું ફળ એક સંતાનમાં મળે છે, માટે પોતાના સંતાનને ફળ પ્રાપ્ત થાય તે માટે કુશળમાં પ્રવૃત્તિ અને અકુશળમાં નિવૃત્તિનો યત્ન થાય છે એ પ્રકારનો વ્યવહાર છે. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે – ક્ષણિક એકાંતપક્ષમાં સંતતિની કલ્પનાના બીજભૂત ઉપાદાનઉપાદેયભાવનું જ અઘટનાનપણું છે.
આશય એ છે કે પૂર્વપર્યાય ઉપાદાન છે અને ઉત્તરપર્યાય ઉપાદેય છે તેમ સ્વીકારવું હોય તો પૂર્વપર્યાયમાં ઉત્તરપર્યાયની શક્તિ છે તેમ માનવું પડે અને પૂર્વપર્યાયમાં ઉત્તરપર્યાયની શકિત છે તેમ સ્વીકારીએ તો તે પૂર્વપર્યાયમાં રહેલું શક્તિરૂપ દ્રવ્ય જ ઉત્તરપર્યાયરૂપે પરિણમન પામે છે તેમ સ્વીકારી શકાય. આવું સ્વીકારવાથી સંતતિની કલ્પનાના બીજભૂત ઉપાદાનઉપાદેયભાવની સિદ્ધિ માટે અનુસૂત દ્રવ્યનો સ્વીકાર થાય છે. એકાંત ક્ષણિકપક્ષમાં અનુસ્મૃત દ્રવ્ય નહીં હોવાથી પૂર્વની ક્ષણ સર્વથા નાશ પામે છે અને ઉત્તરની ક્ષણ નવી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તે બન્ને વચ્ચે ઉપાદાનઉપાદેયભાવ સંગત થાય નહીં.
અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે પદાર્થ ક્ષણિક હોવા છતાં પૂર્વપર્યાય અને ઉત્તરપર્યાય વચ્ચે જે અનુસંધાનની પ્રતીતિ થાય છે તે મિથ્યા છે. આશય એ છે કે “આના વડે હું આક્રોશ કરાયો' તેના કારણે પોતાને દ્વેષ થાય છે, ત્યાં આક્રોશને પામેલો અને દ્વેષને કરનાર એ બે જુદા છે તોપણ તે બે વચ્ચે અનુસંધાનની પ્રતીતિ થાય છે તે મિથ્યા છે. વાસ્તવિક તો આકૃષ્ટ ભિન્ન છે અને દ્વેષ ભિન્નને થાય છે. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
તથા પ્રકારની અનુસૂતની પ્રતીતિ મિથ્યા છે એમ ન કહેવું; કેમ કે દ્વેષ, ગર્વ, શાક્યપણું, અસંતોષ આદિ અન્યોન્ય અનુવિદ્ધ એવા ક્રમવર્તી સ્વભાવોનો સર્વ જીવોને જે અનુભવ છે તેમાં તે ભાવો કરનાર “ચિદ્ એવો હું છું’ એ પ્રકારનું સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે અને તે પ્રકારના અનુભવ કરનારમાં સંશય, વિપર્યય કે
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
