________________
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ / પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૩૪
૧૩૩ न भिद्यते-व्यञ्जनपर्यायमतेन पुरुषवस्तु सदा अविकल्पम् भेदं न प्रतिपद्यत इति यावत्, बालादिविकल्पं= बालादिभेदं, पुनस्तस्यैव पश्यति अर्थपर्यायः=ऋजुसूत्राद्यर्थनयः, अत्रापि विषयिणा विषयः ऋजुसूत्राद्यर्थनयविषयः अभिन्ने पुरुषरूपे भेदस्वरूपो निर्दिष्टः उपचारात्, एवं चाभिन्नं पुरुषवस्तु भेदं प्रतिपद्यत इति यावत् ।।१/३४।। ટીકાર્ય :
શપાવિત્વઃ ..... તિ કાવત્ શબ્દપર્યાયથી પુરુષ-પુરુષ એ પ્રકારના શબ્દપર્યાયથી, અવિકલ્પપુરુષ છે. વળી, બાલ આદિરૂપ અર્થપર્યાયથી સવિકલ્પપુરુષ સિદ્ધ છે એ પ્રમાણે ગાથાનો તાત્પર્ધાર્થ છે.
અર્થોને જે અભિવ્યક્ત કરે તે વ્યંજન=શબ્દ છે, પરંતુ શબ્દનાય નહીં=શબ્દનય વ્યંજન નથી. તેનું શબ્દનયતું. ઋજુસૂત્રરૂપ અર્થતયનું વિષયપણું છે એ પ્રમાણે કેટલાક કહે છે. તેનો=વ્યંજનનો, પર્યાય જન્મથી માંડીને મરણ પર્યન્ત યાવત્ અભિન્ન સ્વરૂપવાળા પુરુષદ્રવ્યનું પ્રતિપાદકપણું છે, તેના વશથી વ્યંજતપર્યાયના વશથી, તસ્મૃતિપાઘ એવું વસ્તુનું સ્વરૂપ અહીં ઉપચારથી ગ્રાહ્ય છે. અને આ રીતે બન્ને પણ આ વ્યંજનપર્યાયથી વાચ્ય શબ્દ અને વ્યંજનપર્યાયથી વાચ્ય અર્થ એ બન્ને પણ આ, પુરુષ, પુરુષ એ પ્રકારના અભેદરૂપપણાથી ભિન્ન થતા નથી. વ્યંજનપર્યાયના મતથી પુરુષવસ્તુ સદા અવિકલ્પ છે, ભેદને પ્રાપ્ત કરતું નથી. તેના જ પુરુષરૂપ વસ્તુના જ, બાલ આદિ વિકલ્પd=બાલ આદિ ભેદને, અર્થપર્યાય=ઋજુસૂત્ર આદિ અર્થમય, જુએ છે. અહીં પણ અર્થપર્યાયમાં પણ, વિષયી એવા જ્ઞાન દ્વારા અભિન્ન એવા પુરુષરૂપ વસ્તુમાં ઋજુસૂત્રાદિરૂપ અર્થયના વિષયવાળો ભેદસ્વરૂપ વિષય ઉપચારથી બતાવાયો. અને આ રીતે=ભંજનપર્યાયનું અને અર્થપર્યાયનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કર્યું એ રીતે, અભિન્ન એવી પુરુષવસ્તુ ભેદને પ્રાપ્ત કરે છે, એ પ્રમાણે અર્થ છે. II૧/૩૪ ભાવાર્થ :
ગાથા-૩૨માં કહેલ કે “પુરુષરૂપ વ્યક્તિમાં જન્મથી માંડીને મરણ સુધી “આ પુરુષ છે” “આ પુરુષ છે' એ પ્રકારનો શબ્દપ્રયોગ થાય છે. તે પુરુષના પરિણતિના સંબંધવાળા બાલ આદિ ઘણા વિકલ્પો છે” તે કથનનો ઉપસંહાર કરતાં કહે છે –
પુરુષ' “પુરુષ' એ પ્રકારના શબ્દપર્યાયથી અવિકલ્પરૂપ પુરુષ સિદ્ધ થાય છે=એકરૂપ પુરુષ સિદ્ધ થાય છે અને બાલ આદિરૂપ અર્થપર્યાયથી સવિકલ્પરૂપ પુરુષ સિદ્ધ થાય છે=અનેકરૂપ પુરુષ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે ગાથાનો અર્થ કર્યા પછી વ્યંજન શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે –
અર્થોને જે વ્યક્ત કરે તે વ્યંજન. એથી શબ્દ એ વ્યંજન છે અર્થાત્ પુરુષ એ પ્રકારનો શબ્દ એ વ્યંજન છે. તે વ્યંજનનો પર્યાય એટલે જન્મથી માંડીને મરણ સુધી અભિન્ન સ્વરૂપવાળા પુરુષદ્રવ્યનો પ્રતિપાદક
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
