Samanyanirukti Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

Page 81

सामान्यनिरुकिविवेचना
७१
करूपेण प्रतिबन्धकत्वञ्च प्रागेव ! हुपपादितम् अत्र प्रतियोगित्वं हेतुत्व腐 स्वपर्थ्याप्त प्रतियोगिताश्रयवाच्यत्ववत्त्व स्वरूपान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नम्बोध्यं तेन प्रतियोगित्वस्य वाच्यत्वत्वव्यापकीभूताभावप्रति योगित्वनिर्वाण दोषघटकत्व निर्वाहः । कालविशेषस्य पक्षतावच्छेदकतयोपादानात् ध्वंसत्वावच्छेदेन तादृशवाच्यत्वत्वसाध्यकस्थलेपि प्रकृ तानुमितित्वव्यापक सामानाधिकरण्येन बुद्धित्वावच्छिन्नप्रतिबध्यतानिरूपितासाधारण्यप्रतिबन्धकतामादाय न दोषासम्भवः अन्यथा व्यापकत्वाघटित सम्बन्धेन प्रतियोगित्ववद्धुंसत्वेनावच्छिन्नविषयत्व स्याप्रतिबन्धकज्ञानसाधारणत्वेन यद्रूपपदेन तस्य धारणासम्भवात् शुद्धप्रतियोगित्वनिष्टव्यापकताघटितसम्बन्धेन प्रतियोगित्ववसस्वावच्छिन्नविषयताशून्यत्वस्यासाधारण्यज्ञाने सत्वात् विशिष्टप्रति• योगित्वनिष्ठ व्यापकताघटित सम्बन्धेन प्रतियोगित्वदर्द्धसत्वावच्छि नविषयतायाश्च परस्परस्वावच्छिन्नविषयता शुन्यज्ञानीयत्वाविरहातत्पक्षे दोषोनस्यादिति । इदञ्च तत्पक्षे दोषसम्पत्तय एव असाधारण्य - विषयत्वादिभेदनिवेशपक्षेच नोपादेयमेवेतिबोध्यम् ।
यदिच सामान्य व्यापकत्वावगाहि विशेषव्यापकत्वावगाहित थाविधनिश्चययोरेकरूपेण प्रतिबन्धकत्वे विशेषस्यानन्ततया बिनि गमकाभावेन तत्तद्विशेषव्यापकतावगाहिनिश्चय सामान्यव्यापकत्वावगाहिनिश्चययोरेकरूपेण प्रतिबन्धकत्वस्य वाच्यतया तत्सम्पत्त्यर्थ तप्तद्विशेषणनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वेन व्याप
कताघटकाधिकरणविशेषणनिष्ठविषयताया इव सामान्याभावधर्मिका व्याप्यवृतित्वज्ञानाभावस्यापि प्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वम्बाच्य मिस्य नेकप्रतिबन्धकतावच्छेदकत्व तत्सम्बन्धयोः तत्र तत्र कल्पनापेक्षया लाघवेन सामान्यधर्मनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितत्वमात्रविशेषित प्रका
रताकबुद्धित्वावच्छिन्नम्प्रति सामान्यव्यापकत्वावगाहितथाविधनि श्चयस्यैकमेव प्रतिबन्धकत्वङ्कल्पनीयमित्युच्यते तदा वाच्यत्वत्वव्यापंकीभूताभावप्रतियोगिप्रतियोगित्व कालीनद्वितीयक्षणावच्छिन्नध्वं. सहेतुकस्थल एव प्रागुक्काव्याप्तिर्बोध्या असाधारण्यज्ञानस्य पृथक्प्रतिबन्धकता च वाच्यत्वश्ववति प्रतियोगित्वाभावोऽव्याप्यवृत्तिरिस्यव्याप्यवृत्तिश्वशान्काले वाच्यत्वत्वव्यापकीभूताभावप्रतियोगिप्रति१० सा० वि०