Samanyanirukti Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

Page 146

सामान्यनिरुकिविवेचना ज्यापकविषयताशून्यत्वप्रवेशगोत्ववद्रूपवाधाव्याप्तिवारकावच्छेदकत्वनिष्ठव्यापकताघटकसम्बन्धविशेषप्रवेशापेक्षया लाघवात् प्रतिबन्ध कतैक्यतभावोभयपक्षेपि प्रतिबन्धकतानुपयुक्ततया भासमानाभाव. विशेषणगगनघटितगगनामाधवत्ताहशघटस्य मेयत्वविशिष्टवाधादितु ल्यस्य दोषतामनभ्युपेत्यासाधारण्याचव्याप्तिवारणाय द्वितीयावच्छे. दकत्वमनतिरिक्तवृत्तित्वरूपं विशिष्टद्वयाघटितत्वाघटितं तदाश्रयः विषयित्व किश्चिद्रूपावच्छिन्नविषयित्वाव्यापकविषयिताशून्यत्ववि. शेषितं वयाघेकदेशातिव्याप्तिवारणाय विवक्षितमवच्छिन्नत्वान्तश्चा. भाववत्तारशघटेऽतिच्याप्तिवारणाय विशिष्टयविषयताशुन्यत्वघटि. तेन वयभाववज्जलवद्वृत्तिजलवद्धदत्वाद्यवच्छिन्ननिरूपितयत्कि. चिस्प्रतिबन्धकतावच्छेदकतारशविषयित्वमादाय जलवध्रदेऽतिव्या. तिवारणाय विवक्षणीयेनानतिरिक्तवृत्तित्वरूपावच्छेदकत्वेन घटित. वक्तब्यम्।
एतेन अवच्छिन्नान्तपदोपादानगृहीतस्वरूपसम्बन्धरूपावच्छे दकत्वतात्पर्यवदवच्छदकपदार्थस्यानतिरिक्तवृत्तित्वरूपतायावक्तुमशक्यतया अनतिरिक्तवृत्तित्वस्यावच्छेदकत्वपदार्थत्वेपि तद्प. द्वितीयावच्छेदकत्वघटितस्थ लक्षणान्तरता भवत्येव प्रकृतलक्षणवा. क्येनावोध्यत्वात् अन्यथा सिद्धान्तव्याप्त प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटिताया निरवच्छिन्नवृत्तित्वघटिते लक्षणे लक्षणान्तरता न स्यानिरुक्त पृत्तित्वस्य लक्षणघटकहेतुसामानाधिकरण्यपरिषकारात्मकताया घ. क्तुंशक्यतया लक्षणवाहि तविशेषणत्वाभावप्रसक्तरित्युक्तावपिनक्ष तिः एवं द्वितीयावच्छेदकत्वस्यानतिरिक्तवृत्तित्वरूपत्वे स्वावच्छिन्न विषयित्वाध्यापकविषयिताशून्यज्ञानीयत्वस्य तदाश्रयविषयिताविशेष जत्थे च प्रथमावच्छेदकरवमनतिरिक्तवृत्तित्वरूपं न वक्तव्यमित्याशङ्का. निराकृता तथासत्यवच्छिन्नत्वान्तदलस्य व्यर्थत्वापत्या तटकाव. च्छेदकत्वस्य स्वरूपसम्बन्धरूपत्वानतिरिक्तवृत्तित्वरूपस्वयोः परीक्षा णस्य वायसदशनपरीक्षणसपक्षत्वात तस्मादुभयवच्छेदकत्वमन तिरिक्तवृत्तित्वरूपमेव सिहमित्यलमाधिकावेशेन ॥
येतु घटायुदासीनविषयकं ज्ञानं यत्र बाधादिविषकं तज्ज्ञानमपि नियमतोघटादिविषयकं तत्र द्वितीयावच्छेदकत्वस्यानतिरिकवृत्ति. त्वरूपत्वेऽभ्याप्तिा स्यादिति तदवच्छेदकत्वं स्वरूपसम्बन्धरुपमेव वा.