Samanyanirukti Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

Page 142

१३४
सामान्यनिरुकिविवेचना
यिताभिन्नत्वयोर्निवेशापेक्षया अत्रानतिरिक्तवृत्तित्वस्य विशिष्ट याघटितत्वस्य च निवेशस्यैव लाघवेन युक्तस्वात्॥ यद्यपि विशिष्टत. याधटित्वनिवेशेपि सत्प्रतिपक्षासाधारण्यघटकविषयिताभिनत्वनिवेश आवश्यकः तथापि सत्प्रतिपक्षासाधारण्यविषयितासाधारण. तन्निवशस्य न तत्राप्यावश्यकताऽत्रच तदेव तयोरव्याप्तिवारणाय निवेश्यं तच्चासारण्यविषयिताव्यापिका यद्पावच्छिन्ननिरूपित. विषयितासाधारण्यविषायताभिन्नतद्रूपावच्छिन्ननिरूपितावषायताभिः नत्वमेवमेव सत्प्रतिपक्षघटकविषयितभिन्नत्वमपि वक्तव्यम्भव. तिचैवं सत्प्रतिपक्षत्वालाधारण्यत्वयोद्धिधाप्रवेश इति गौरवम् ।
किच शब्दानुगमपक्षीयताया इदानींतनलक्षणानां व्यवस्था. पितत्वात्तरपक्षे वा नैतस्य प्रकारस्य सम्भवः तथाहि यत्रालाधारण्यसत्प्रतिपक्षयोरप्रसिद्धिस्तत्रालाधारण्यसत्प्रतिपक्षघटकविष. यित्वाप्रसिद्धधा तद्घटितनिरुक्तविशिष्टभेदाप्रलिया तत्रत्यदोषेण्य. ध्याप्तिः विशिष्टयविषयताविशेषणभदस्येव भ्रमप्रमासाधारणविष. यिताया वाघबुद्धिजनकतावच्छेदकाविषयित्वादिना भेदस्य ते. नैव रूपेण व्याच्यतया च तादृशविषयित्वप्रवेशपि ध्याभावव्यायप्रतिहेतुविषयित्वस्य सत्प्रतिपक्षशानीयस्य जनकतावच्छेदकतया तादृशविशिष्टमेदवत्वात् तस्य सत्प्रति. पक्षनिरूपितत्वविरहात्सत्प्रतिपक्षेऽव्याप्तिः एवं हृदोषहिमाञ्जलादि. स्यत्रासाधारण्यघटकबिषयताभिन्नजलवध्रदत्वावच्छिन्नविषयत्वमा दायाव्याप्तिः । अथ प्रकृतसाध्यव्यापकीभूसाभावप्रतियोगित्व. विषयतां निरूप्यनिरूपकभावापन्नविषयतास्वेन निवेश्य सन्निरूपि. तप्रकृतहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नविषयतानिरूपितप्रकृतपक्षतावच्छे. दकावच्छिन्नविषयत्वतन्निरूपितहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नविषयतानि. रूपितपक्षवृत्तित्वविषयत्वयव्यापिका यद्पावच्छिन्नविषयता भ्र. मप्रमासाधारणनिरूप्यनिरूपकभावापन्नासाधारण्यविषयिताभिना त. पावच्छिन्नविषयिताभिन्नत्वविश्यम् एवमेवच सत्प्रतिपक्षघटक. विषयिताभिन्नत्वंनिर्वक्तव्यं, तथाच नोक्तदोषाणामवकाश इतिचेन्न ह. दोजलवदुभ्रदकालीनवधिमान् पङ्कजादित्यत्र जलवद्धदकालीनवद्धि व्यापकीभूताभावप्रतियोगिजलेऽतिव्याप्ते जलवद्ध्दत्वावच्छिन्नवि. षयताया उक्तमेदवास्वविरहात् । ताहशप्रतियोगिजलस्वावच्छिन्नवि.