Samanyanirukti Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

Page 112

१०४
सामान्यनिरुक्तिविवेचना
इदमत्र बोध्यं शुक्लजलवज्जलवत्कालीनहद शुक्लजलाभाववाजला. भावव्याप्यादित्यत्रानुपदोक्तसंसर्गाप्रवेशेपि प्रकारान्तरेणाप्यव्याप्तिवा. रणं सम्भवत्येव नच प्रतिवन्धकत्वाटतनिरुक्तौ प्रतिबन्धकतैक्यवि. वक्षया तत्सम्भवति तदनुगमश्च कर्तुं शक्यते तथाहि स्वावच्छिन्नाविष यकप्रतीतीया या प्रकृतानुमितित्वव्यापकप्रतिबध्यतानिकांपतप्रतिब. म्धकतावाशष्टावषयता तदवछदकरवं ताशविशिष्टारतरतावच्छेद कत्वमिति वैशिष्ट्यञ्च स्वानतिरिक्तवृत्तिविषयतावच्छेदकधर्माच. च्छिन्नत्वस्वविशिष्टान्यत्वोभयसम्बन्धेन विशिष्टान्यस्वघटकवैशिष्ट्य.
प्रागुक्तयथाश्रुतत्रितयसम्बन्धेषु यस्य यस्योपादेयता तेन तेन बो. ध्यम् अनुमित्यव्यवहितप्राक्क्षणवृत्तित्वघटितकल्पे च विशेष्यदलघटकप्रतिबन्धकतयैव सहैक्यस्थ करणीयतया तदनुगमस्य दु:. शक्यत्वान्न तत्क योग्यामितिवाच्यं यद्पावच्छिन्नप्रकारता. निरूपितयद्पावच्छिन्नविशेष्यताकं प्रकृतानुमितित्वव्यापकं तद्र पावच्छिन्नप्रकारतानिरूपिततद्रूपावच्छिन्नविशेष्यताशाल्यनुमितित्व. विशिष्ठत्वं स्वावच्छिन्नाविषयकप्रतीतिविषयतायां निवेश्य बैशिष्ट्यश्च स्वाश्रयाव्यवाहतप्राकालीननिश्चयावृत्तिविषायतानिरूपकताब च्छदकधर्मावच्छिन्नत्वस्वव्यापकप्रतिवध्यतानिरूपितप्रतिवन्धकता. विशिष्टान्यत्वोमयसम्बन्धेन वैशिष्टयञ्च प्रागुक्तत्रितयसम्बन्धघटको. पादेयसम्बन्धेन बोध्यमित्थमनुगमस्य सम्भवात् ।
वस्तुतस्तु प्रतिवध्यताविशिष्टजन्यतानवच्छेदकत्वजनकतानव च्छदकत्वोभयाभाववस्वमेव विषयिताविशषणम्बैशिष्टयञ्चोझ भूयः प्रागावेदितश्च यदि साध्यव्यापकाभाववपक्षादेर्वाधत्वं तदा मेय. स्वविशिष्ट तत्रातिव्याप्तिवारणाय ताहशवाधदिविषयताभदाटत सृतयाभावो निवेश्यः। यत्स्वनुमित्यनुव्यवहितप्राक्कालघटितको दोषघटितदोषऽव्याप्तिवारणमशक्यमेव प्रतिबन्धकत्वगर्भनिरुकों च प्रतिबन्धकतैक्यघटितलक्षणात्मकतनेत्यादिकल्पे वक्ष्यमाण न दोष इति प्रतिवन्धकत्वाधाटन कल्पस्थोपेक्षाकृतेति तन्न यथाश्रुतप्रतिवन्ध. कत्वगर्भनिरुकावेर्धेतस्य शङ्किनस्वादितिचेन्मैवम् ।
यत्रस्थलावशेष दोषैकदेशविशेषज्ञानमनुमितेः पूर्वस्वकारणविल म्बानियमेन नोत्पद्यते तत्र तहाषेऽन्यप्त्यिापत्तेस्ताइशदोषैकदेशस्थापि तादृशविशिष्टान्तरत्वसम्भवादिति ।