________________
શરીરથી તદ્દન અલગ છે. ત્રીજું અંગ શ્વાસ છે. તે અસ્તિત્વ અને આરોગ્ય બંને દૃષ્ટિએ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ચોથું અંગ પ્રાણ છે. પ્રાણી પ્રાણના આધારે જીવે છે. જીવિત એટલે પ્રાણધારાનો પ્રવાહ અને મૃત એટલે પ્રાણધારાનું વિનિયોજન. જીવનનો મૌલિક આધાર પ્રાણ છે. આ ચારેય અંગો શરીર સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલાં છે. વિકાસની દૃષ્ટિએ આગળ વધીએ તો બાકીનાં આ ત્રણ તત્ત્વો પણ અસ્તિત્વનાં અંગો બને છે – મન, ભાવ અને ભાષા.
આરોગ્યની દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તો આ સાતેય તત્ત્વો પરસ્પરને પ્રભાવિત કરનારાં છે. શરીર મનને પ્રભાવિત કરે છે અને મન શરીરને પ્રભાવિત કરે છે. ભાવ શ્વાસને અને શ્વાસ ભાવને પ્રભાવિત કરે છે. ભાષામાં પરિવર્તન આવી જાય છે. સમગ્ર દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તો તેમાંથી કોઈને પણ છોડી શકાતું નથી. આરોગ્ય વિષે વિચાર કરવામાં આવ્યો અને અનેક શાખાઓ વિકસિત થઈ ગઈ. એક શાખા એ છે કે જે શારીરિક બીમારીઓની ચિકિત્સા કરે છે અને બીજી શાખા એ છે કે જે માનસિક સમસ્યાઓની ચિકિત્સા, કરે છે. ચિકિત્સાક્ષેત્રની આ બે મુખ્ય શાખાઓ છે. શરીર
અનેકાન્ત દર્શનમાં એક ગૌણ અને એક મુખ્ય હોઈ શકે છે, તેમાં સર્વથા તફાવત માની શકાતો નથી. શરીર અસ્તિત્વનું પ્રથમ ઘટક છે. જ્યારે શરીરનો પ્રત્યેક અવયવ બરાબર કામ કરે છે, પાચનતંત્ર અને ઉત્સર્જનતંત્ર બરાબર કામ કરે છે, શ્વસનતંત્ર, નર્વસ સિસ્ટમ અને મસ્તિષ્ક બરાબર કામ કરે છે ત્યારે શરીરને સ્વસ્થ સમજવામાં આવે છે. શરીરના અવયવોમાં ક્યાંય કોઈ ગરબડ કે વિકૃતિ આવે છે ત્યારે શરીરરુષ્ણ અને બીમાર બની જાય છે. ઇન્દ્રિય
અસ્તિત્વનો બીજો ઘટક ઇન્દ્રિયો છે. શરીર સ્વસ્થ હોવાનું છતાં ઇન્દ્રિયો અસ્વસ્થ હોઈ શકે છે. ઇન્દ્રિયોનો અધિક ઉપયોગ િથાય તો તે રુણ બની જાય છે. ઇન્દ્રિયોનો ઉપયોગ નહિ થાય તો શું
તે નકામી થઈ જશે. આંખનો વધુ ઉપયોગ કરવામાં આવે તો આંખ રુણ બનશે. આંખ પાસેથી જો બિલકુલ કામ ન લેવામાં આવે તો છે કે મહાવીરનું આયેગ્યશાસ્ત્ર કે
તેને
5
-
લ
-
4
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
