________________
૩૧૭
સંસ્કૃતિનાં મૂળતત્ત્વોઃ ૭
(૭) સંસ્કૃતિ-વિકાસ માટે ભાષાશુદ્ધિ મહાન યોગીઓ કે આત્મસાધકોના નિજાનંદના અનુભવની કે આત્મસાક્ષાત્કારના આનંદની વાત બાજુએ મૂકીએ, તો બાકીનું બધું જ્ઞાન શબ્દમાં જ સચવાઈ રહે છે અને શબ્દરૂપે જ અભિવ્યક્ત થાય છે. એટલા માટે જ જ્ઞાન અને શબ્દ વચ્ચેનો અવિનાભાવ (કાયમી જોડાણરૂ૫) સંબંધ દર્શાવતાં શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે મનુવિદ્ધમિવ જ્ઞાન સર્વ રાત્રેન માલતે – જાણે કે સમગ્ર જ્ઞાનરૂપી મૌક્તિકો શબ્દરૂપી દોરાથી પરોવાયેલાં હોય એમ લાગે છે.
વળી જૈન-દર્શનમાં શબ્દને પુદ્ગલરૂપ (ભૌતિકદ્રવ્યરૂપ) માનીને, બીજા અનેક જાતના પગલોની જેમ, લોકાકાશમાં ભાષાવર્ગણાના પુદ્ગલો પણ વ્યાપ્ત હોવાનું માનવામાં આવ્યું છે, તેમને ગ્રહણ કરીને જીવ પોતાના વિચારો અને અનુભવોની અભિવ્યક્તિ કરે છે. આ ઉપરથી પણ શબ્દનું મહત્ત્વ સમજી શકાય છે. અહીં “શબ્દનો અર્થ ‘ભાષા' સમજવો. મતલબ કે ભાષા જ જ્ઞાનનું વાહન બની શકે છે.
આનો જરાક બીજી રીતે વિચાર કરીએ.
કોઈ પણ કામ કરવું હોય, તો પહેલાં મનમાં એનો વિચાર જન્મે છે. આ વિચાર ભાષાને છોડીને બીજી કોઈ રીતે જન્મે છે કે અભિવ્યક્ત થાય છે ખરો ? અને જ્યારે જુદા-જુદા માનવીઓને એક જ જાતનો વિચાર આવે છે, ત્યારે બધાની ભાષા કંઈ એક જ હોતી નથી. વિચારનો ઝોક ભલે એકસરખો હોય તો પણ એનો ભાષામય આકાર તો માનવી જેવી ભાષાથી પરિચિત હોય તે રૂપે જ ઘડાવાનો.
આ ઉપરથી એટલું તો સ્પષ્ટ થશે કે જ્ઞાનને કે વિચારને અમુક ભાષા સાથે જ સંબંધ છે એમ નથી. આ ઉપરથી એટલું ફલિત થાય છે કે ભાષા અને તેનો ઉત્તરોત્તર વિકાસ એ મુખ્યત્વે માનવબુદ્ધિનું સર્જન છે, જ્યારે જ્ઞાન કે વિચારોનો પ્રાદુર્ભાવ તો માનવીની આત્મશક્તિનું પરિણામ છે. છતાં એ બંને એટલાં બધાં ઓતપ્રોત બની ગયાં છે કે એકના વિના બીજાની જાણે કલ્પના જ થઈ શકતી નથી.
જ્ઞાનનો હેતુ એકને સમજાયેલી સાચી વસ્તુસ્થિતિ બીજાને સમજાવવી એ જ છે. એટલે જે જ્ઞાન સાચી વાતને સમજાવે કે વ્યક્ત કરે નહીં તે ખોટું જ્ઞાન ગણાય છે. એવા ખોટા કે વિપરીત જ્ઞાનનો કોઈ ઉપયોગ રહેતો નથી; ઊલટું તે જોખમી છે.
આ રીતે સત્યને સમજવા માટે જ્ઞાનની જરૂર રહે છે, અને જ્ઞાનને અભિવ્યક્ત કિરવા માટે ભાષાની જરૂર પડે છે. આમ સત્ય, જ્ઞાન અને ભાષા એ ત્રણ વચ્ચે એકસૂત્રતા બંધાઈ છે. એ એકસૂત્રતા જેટલી દઢ, તેટલું જ સત્યનું આકલન નિર્દોષ; એમાં જેટલી ખામી એટલી જ ખામી સત્યના પ્રાકટ્યમાં રહી જાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
