________________
ગ્રંથવિશેષો અને પ્રકાશન-સમારોહ-વિશેષો ઃ સમીક્ષા : ૧
૪૮૭
સમજવી હોય તો આ ગ્રંથનું અધ્યયન-અધ્યાપન અનિવાર્ય જ લેખાવું જોઈએ. એક દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ ભારતનાં પ્રાચીન દર્શનોનાં મંતવ્યોના ખજાનારૂપ ગણી શકાય; આની તોલે આવી શકે એવો બીજો ગ્રંથ આપણા સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ થતો નથી. આ ગ્રંથની આ છે દાર્શનિક મહત્તા.
ઉપરાંત, આ ગ્રંથમાં સંખ્યાબંધ ગ્રંથોનાં ઉદ્ધરણો લેવામાં આવેલ હોવાથી, તેમ જ સંખ્યાબંધ ગ્રંથકારો અને અનેક મતપ્રવર્તકોના નામ-નિર્દેશ એમાં મળી આવતા હોવાથી, ગ્રંથો અને ગ્રંથકારોનો તેમ જ એના આધારે બીજી પણ કેટલીક બાબતોનો કાળક્રમ નક્કી કરીને, કાળગણનાને સ્થિર કરવામાં આ ગ્રંથ ઉપયોગી થઈ શકે એમ છે. આવા ઐતિહાસિક મહત્ત્વને કારણે ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં તો એનું સુનિશ્ચિત સ્થાન છે જ છે; ઉપરાંત કેટલીક વિશિષ્ટ ઘટનાઓ અને વ્યક્તિઓનો સમય નક્કી કરવામાં પણ એ ઉપયોગી થઈ શકે એમ છે.
દાર્શનિક અને ઐતિહાસિક બંને દૃષ્ટિએ ભારતીય સાહિત્યમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવતા આ ગ્રંથરત્નના કર્યા છે આચાર્ય મલવાદી ક્ષમાશ્રમણ. તેઓ વિક્રમના ચોથા-પાંચમા સૈકામાં થઈ ગયા. તાર્કિકશિરોમણિ આ આચાર્યનો ઐતિહાસિક પરિચય નહીં જેવો મળે છે. પ્રભાવકચરિત્રના ૧૧મા “મલ્લવાદિ-પ્રબંધ માં જે કંઈ માહિતી મળે છે, તે પ્રમાણે તેઓ વલભીપુરના વતની હતા. એમણે જિનાનંદમુનિ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. એમણે શ્રુતદેવતાની કૃપાથી દસ હજાર શ્લોક-પ્રમાણ “નયચક્ર' ગ્રંથની તેમ જ બીજા ગ્રંથોની પણ રચના કરી હતી, અને ભરૂચમાં પોતાના ગુરુને વાદમાં પરાજિત કરનાર બુદ્ધાનંદ નામના બૌદ્ધ વાદીને ભરૂચ જઈને વાદમાં પરાજિત કર્યો હતો – એવી એવી કેટલીક માહિતી સાંપડે છે. પ્રભાવક-ચરિત્રમાં “નયચક્ર' મૂળનું પ્રમાણ દસ હજાર શ્લોક જેટલું જણાવ્યું છે, પણ તે ઓછું છે. એ ગ્રંથ ચોક્કસ કેટલા શ્લોકપ્રમાણ છે એ વાત આખો ગ્રંથ છપાઈ જતાં નક્કી થઈ શકશે.
મલવાદિ-રચિત “નયચક્ર' કે બીજા કોઈ પણ ગ્રંથની નકલ અત્યાર સુધીમાં કોઈ પણ ભંડારમાંથી ઉપલબ્ધ થઈ નથી. “નયચક્ર'ની ટીકાની અનેક પ્રતો ભંડારોમાંથી મળી આવે છે તેના આધારે એ ગ્રંથની હસ્તી નિર્વિવાદ પુરવાર થઈ ચૂકી છે. અને એ ટીકાને આધારે જ મુનિવર્યશ્રી જંબૂવિજયજીએ અસાધારણ બુદ્ધિશક્તિ, દાખલારૂપ સંપાદનકૌશલ અને અપાર ખંત, ધીરજ તેમ જ ચીવટ દાખવીને આ ગ્રંથનો જીર્ણોદ્ધાર કરીને એને સાંગોપાંગ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે તે આપણે આગળ ઉપર જોઈશું. નયચક્ર'ની ટીકા
ઉપર સૂચવ્યું તેમ “નયચક્ર'ની ટીકા ઉપરથી તેમ જ “પ્રભાવકચરિત્ર' તથા પ્રબંધચિંતામણિ' જેવા ગ્રંથોને આધારે “નયચક્ર'અસ્તિત્વ પુરવાર થતું હોવા છતાં,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
