________________
૧૧
ગ્રંથવિશેષો અને પ્રકાશન-સમારોહ-વિશેષો: સમીક્ષા
(૧) મહાગ્રંથ ‘નયચક્ર'નાં સંશોધન-પ્રકાશનના બે સીમાસ્તંભો
આ ગ્રંથ નયવમ્ તથા દાવાર નયવમ્ એવાં બે નામથી જાણીતો છે. એનો અર્થ અનુક્રમે ‘નયોનું પૈડું' અને ‘બાર આરાવાળું નયોનું પૈડું' એવો થાય. એમાં, એના નામ પ્રમાણે, એક-એક કરીને ભારતીય દર્શનોનાં બાર પ્રકારનાં દાર્શનિક મંતવ્યોની ખૂબી તથા ખામીનું વિવરણ કરવામાં આવ્યું છે, અને અંતે, એ બધાં ય મંતવ્યો કે વાદોને પોતામાં સમાવી લઈને, સત્યના જ્યાં-કચાંયથી મળી આવતા અંશોનો સંગ્રહ કરીને, પૂર્ણ સત્યની પ્રાપ્તિ તરફ દોરી જતા જૈન દર્શનના અનેકાંતવાદની સ્પષ્ટતા તેમ જ પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી છે. અનેકાંતદૃષ્ટિરૂપી સૂર્યનાં ભિન્ન-ભિન્ન નયો(આંશિક સત્યો)રૂપ કિરણોના વ્યાપનું ‘નયચક્ર' ગ્રંથમાં કરવામાં આવેલું નિરૂપણ સાવ અનોખી ઢબનું છે. નયદૃષ્ટિનું આ રીતે વિવરણ કરતો બીજો ગ્રંથ જૈન દર્શન-સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ થતો નથી; એ રીતે આ ગ્રંથ અજોડ છે. કદાચ આ ગ્રંથના આવા અજોડપણાને કારણે, તેમ જ એ ગ્રંથમાં એના મહાન કર્તાએ અપનાવેલ સત્યગામી, ઉદાર અને વ્યાપક નિરૂપણ-પદ્ધતિને કારણે, એ ગ્રંથની નામના અને પ્રતિષ્ઠા ખૂબ હોવા છતાં, એના અધ્યયન-અધ્યાપનની પરંપરા કાળક્રમે લુપ્ત જેવી થઈ ગઈ હોય એમ લાગે છે. આ ગ્રંથની નયવાદના નિરૂપણની શૈલી એકદમ મૌલિક પ્રકારની હોવા છતાં, એમાં જૈનદર્શને નિરૂપેલ પરંપરાગત નૈગમ, સંગ્રહ વગેરે સાતે નયોને અપનાવી લઈને આ ગ્રંથમાં સ્વીકારવામાં આવેલાં બારે દાર્શનિક મંતવ્યોનો એ સાતમાંના કયા કયા નયમાં કેવી રીતે સમાવેશ થઈ જાય છે એ વિશદ રીતે દર્શાવવામાં આવ્યું છે – એ આ ગ્રંથની અસાધારણ વિશિષ્ટતા છે.
આ રીતે આ ગ્રંથમાં બધાં ય ભારતીય દર્શનોની માર્મિક સમીક્ષા કરવામાં આવેલ હોવાથી ભારતીય દર્શનોના તુલનાત્મક અધ્યયન માટે આ ગ્રંથ અત્યંત ઉપયોગી છે; એટલું જ નહીં, પણ જો બધાં ય દાર્શનિક મંતવ્યોની ખૂબી અને ખામી તટસ્થ દૃષ્ટિએ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
