________________
પ્રાકૃતાદિનું અધ્યયન : ૧, ૨
૪૧૯ એક બાજુ અર્થ સમજ્યા વગર પ્રાકૃત-સૂત્રો, પ્રકરણો અને શાસ્ત્રોને મુખપાઠ કરવાની પદ્ધતિ અને બીજી બાજુ ભાષાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ એનું અધ્યયન કરવાની પદ્ધતિનો અભાવ – એને લઈને આટઆટલું પ્રાકૃત સાહિત્ય મુખપાઠ કર્યા છતાં, અને અમુક અંશે એના અર્થોનું અવધારણ તેમ જ અવગાહન કરવા છતાં, આપણે પ્રાકૃત ભાષાના વ્યવસ્થિત જ્ઞાનથી વંચિત રહી જઈએ છીએ; અને આપણને પોતાનાં ધર્મશાસ્ત્રોના અર્થો સંસ્કૃત ટીકાઓ વગેરે દ્વારા જ ઉકેલવાની ફરજ પડે છે.
આનો અર્થ એ નથી કે સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન બિનજરૂરી છે; સંસ્કૃત તો કોઈ પણ ભારતીય સંસ્કૃતિના જ્ઞાન માટે અનિવાર્ય છે. અહીં મુખ્ય મુદ્દો એટલો જ છે કે સંસ્કૃતની જેમ જ પ્રાકૃતનું પણ વ્યાકરણસિદ્ધ ભાષાજ્ઞાન મેળવવું જોઈએ.
આ સંબંધમાં વિશેષ નવાઈની વાત તો એ છે કે આપણા સાધુ-સમુદાયમાં પણ સંસ્કૃતના અધ્યયન ઉપર જેટલું ધ્યાન આપવામાં આવે છે એટલું પ્રાકૃત ઉપર આપવામાં આવતું નથી. વળી હિન્દી, ગુજરાતી, મરાઠી કે બંગાળી જેવી ચાલુ લોકભાષામાં મનોરંજક કે ગંભીર રીતે શુદ્ધ શૈલીમાં લખી શકે એવા સાધુઓ પણ ઝાઝા નથી. સમયની સાથે કદમ મિલાવવાની દૃષ્ટિએ આ સ્થિતિ ઈચ્છવા જેવી નથી. એટલે પ્રાકૃતના તેમ જ લોકભાષાના અધ્યયન તરફ વિશેષ ધ્યાન આપવાની ખાસ જરૂર છે. - શ્રી રાહુલજીની પ્રશંસાને સાર્થક કરવા આપણે કર્તવ્યની ભાવના સાથે પ્રાકૃત અને લોકભાષાના વ્યવસ્થિત અધ્યયન તરફ વળીએ.
(તા. ૯-૫-૧૯૫૯)
(૨) પ્રાકૃત સાહિત્યમાંનું પ્રાચીન વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનઃ
એક અભિનંદનીય અધ્યયન ભારતીય સંસ્કૃતિને સમજવામાં ઉપયોગી વિદ્યાઓનાં અધ્યયન-સંશોધન માટે, અમદાવાદમાં સ્થપાયેલ ‘લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં એક સંશોધક વિદ્વાન તરીકે ઘણાં વર્ષથી કામ કરતા ડૉ. જે. સી. સિકંદરના પ્રયાસથી, ભારતીય વિજ્ઞાનના ઇતિહાસ માટે આધારસોત તરીકે પ્રાકૃત અને પાલિભાષાના સાહિત્યને પણ સમુચિત સ્થાન મળી શક્યું એ વાતની નોંધ લેતાં આનંદ થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
WWW.jainelibrary.org
