________________
૧. અનિત્ય ભાવના
‘વિધુત લક્ષ્મી પ્રભુતા પતંગ, આયુષ્ય તે તો જળના તરંગ, પુરંદરી ચાપ અનંગ રંગ, શું રાચીએ ત્યાં ક્ષણનો પ્રસંગ'' શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અનિત્ય એટલે જે સ્થાયી, શાશ્વત, નિત્ય કે કાયમી નથી. વાસ્તવમાં પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયો, દેહાદિ, તેને ખાતર એકઠું કરેલું ધન, યશકીર્તિ સર્વ જળના પરપોટા જેવા નાશવંત છે. સ્ત્રી, પુત્રાદિ પરિવાર, અનેક પ્રકારના સુખભોગના સાધનો કાળક્રમે નષ્ટ થનારા છે. તેમાં જીવે એક ક્ષણ પણ મોહ કરવા જેવો નથી. વીજળી જેવાં ચપળ ક્ષણિક સુખો, ક્ષણે ક્ષણે ક્ષીણ થતું આયુષ્ય સર્વે અનિત્ય છે.
સંસારી જીવ જે પદાર્થો ક્ષણિક છે, તે નિત્ય રહે, મળે તેવી આશાવશ પ્રવૃત્તિ કરે છે. આથી તેને નિત્ય, શાશ્વત, સ્વાધીન એવા આત્મા, ચેતન પ્રત્યે દ્રષ્ટિ જતી નથી. સર્વ દુઃખનું મૂળ અનિત્યની ચાહના છે, જે પદાર્થોને તારે ત્યજવાના છે, તે પદાર્થો તને ત્યજી દેવાના છે તો પછી તેનો મોહ શા માટે ? જન્મ સ્વયં મરણ સહિત છે. યૌવન વૃદ્ધાવસ્થા સહિત છે. લક્ષ્મી અસ્થાયી છે. તે રાખ્યા રહે તેમ નથી. તેવો પ્રયાસ કરવો તે વ્યર્થ છે.
વળી બધા જ પદાર્થોમાં જીવને - પ્રાણી માત્રને દેહ પ્રત્યે વધુ નેહલગાવ હોય છે. જે અશાંતિનું કારણ છે. જીવે કેટલાયને અતિ વહાલો દેહ અહીં જ મૂકીને જતા જોયા છે. વળી એ દેહને સ્વજનો જ અગ્નિને અર્પણ કરે છે. વળી જીવ સ્વયં કંઈ લઈ જઈ શકતો નથી માટે સંયોગ વિયોગ જનિત પદાર્થોનો હર્ષશોક ન કરવો.
જીવનું દેહમાં રહેવું તે આયુષ્યકર્મને આધીન છે. સ્વયં આયુષ્ય પણ પૂર્વજન્મમાં બંધાયેલા આયુષ્યને આધીન છે. તે આયુષ્ય દરેક ક્ષણે ઘટતું જાય છે તે અસ્થિર, અનિત્ય, વિનશ્વર છે. તે સંસારીના જ્ઞાનમાં પણ આવતું નથી.
“અતુલ બલ સુખર જિનવર જિસ્યાજી, ચક્રી હરિબલ જોડી; ન રહ્યા અણે જુગ કોઈ થિર થઈજી, સુરનર ભૂપતિ જોડી.’’
આમ શરીરબળ, સંપત્તિબળ વગેરેનું મળવું અને વિખરાવું નિયમથી છે છતાં તેને નિત્ય માની ટકાવવા પ્રયત્ન કરવો તે મોહભાવ-અજ્ઞાન છે.
ચિંતનયાત્રા
Jain Education International
૧૫
For Private & Personal Use Only
અનિત્ય ભાવના
www.jainelibrary.org
