________________
૪૮
આ વાતને થોડી વિસ્તારથી સમજીએ. અનેકાંત એટલે શું? : વસ્તુમાં નિત્ય-અનિત્ય, તતુ-અત, શુદ્ધતા-અશુદ્ધતા, અભેદ-ભેદ, દ્રવ્ય
સ્વભાવ-પર્યાય સ્વભાવ....વગેરે બન્ને પરસ્પર વિરૂદ્ધધર્મો એકી સાથે રહેલા છે તેનું નામ અનેકાંત છે.
- આત્મા સ્વભાવે શુદ્ધ છે અને અવસ્થાએ વર્તમાન અશુદ્ધ છે - ઈત્યાદિ પ્રકારે બબ્બે પડખાં જાણીને એક સ્વભાવ તરફ વળવું તે જ પ્રયોજન છે, અને તેનું નામ સમ્યફ એકાંત છે.
આત્મા સ્વભાવે શુદ્ધ અને અવસ્થાએ વર્તમાન અશુદ્ધ છે - એમ બબ્બે પડખાં જાણીને તેના વિકલ્પમાં અટકી રહે અને શુદ્ધ સ્વભાવ તરફ વળી નહિ, તો તેને નિજપદની પ્રાપ્તિ થાય નહિ, અને તેણે ખરેખર
અનેકાતને જાણ્યો ન કહેવાય. ૧. ત્રિકાળી શુદ્ધ :
વર્તમાનમાં અશુદ્ધતા: (શુદ્ધબુદ્ધ,ચૈતન્યઘન (હે પ્રભુ! હે પ્રભુ! સ્વયં જ્યોતિ સુખધામ, શું કહું દિનાનાથ દયાળ; અનંત દર્શન જ્ઞાન તું
- હું તો દોષ અનંતનું, અવ્યાબાધ સ્વરૂપ)
ભાજન છું કરૂણાલ) આ છે દ્રવ્ય સ્વભાવ. આ છે પર્યાય સ્વભાવ.
આ પ્રમાણે બેઉપડખાં જાણીને.... પર્યાય સ્વભાવને ગૌણ કરીને મુખ્ય સ્વભાવ તરફ દષ્ટિ કરતાં, તે તરફ સન્મુખ થતાં તે સ્વભાવની ભાવના ભાવતાં (આત્મ ભાવના ભાવતા, જીવ લહે કેવળજ્ઞાનરે !) પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા છે તે શુદ્ધ દ્રવ્ય સ્વભાવના આશ્રયે દૂર થાય છે. આ એનું પ્રયોજન છે. નિ:
અનિત્ય : આત્મા સ્વભાવે નિત્ય પર્યાયમાં ક્ષણિક અનિત્ય છે. ધ્રુવ અચલ છે.
પર્યાયનું આયુષ્ય એક સમયનું છે. જ્ઞાતા દષ્ટા-આનંદ સ્વરૂપ છે. પુણ્ય-પાપના (શુભ-અશુભ) નિત્ય એ જ સમસ્વરૂપ છે. વિકારી ભાવ પર્યાયમાં જ છે.
આ રીતે એક નિત્ય પડખું અને બીજું અનિત્ય પડખું. ‘આત્મા દ્રવ્ય નિત્ય છે, પર્યાયમાં પલટાય” એમ આત્મસિદ્ધિમાં આવે છે. આમ બંને પડખાં
