________________
૧૮૧
છે, તે વ્યવહાર છે. તે સાધક અવસ્થામાં વ્યવહાર નય જાણેલો પ્રયોજનવાન છે; આ એનો સાર છે. ‘વ્યવહાર નય પણ પ્રયોજનવાન છે તેની વ્યાખ્યા આ એક જ છે કે જાણેલો પ્રયોજનવાન છે આદરેલો નહિ. કથનશૈલી ગમે તે આવે પણ અર્થ તો આ જ છે કે ત્રિકાળી નિશ્ચય આદરેલો પ્રયોજવાન છે અને આ રાગ જે વ્યવહાર છે તે જાણેલો પ્રયોજવાન છે. નય છે તે શ્રુત પ્રમાણનો અંશ છે, તેથી શુદ્ધ નય પણ શ્રુત પ્રમાણનો અંશ થયો. શ્રુત પ્રમાણ એટલે? જે જ્ઞાનની પર્યાય દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય બધાને જાણે તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ કહેવાય. એ પ્રમાણનો એક ભાગ શુદ્ધ નય છે. તે ત્રિકાળી શુદ્ધ દ્રવ્ય આત્માને જુએ છે. તે નિશ્ચય નય. તેનો બીજો ભાગ જે વર્તમાન
પર્યાય, રાગાદિને જાણે છે તે વ્યવહાર નય છે. ૭. દરેક પદાર્થ સ્વયં પોતે પોતાની ક્રિયા સ્વતંત્ર કરે તે નિશ્ચય અને તે કાળે બાહ્ય
અનુકૂળ નિમિત્ત જે હોય તેનું જ્ઞાન કરવું તે વ્યવહાર નય છે. પણ નિમિત્તેબીજા પદાર્થે એમાં (ઉપાદાનમાં) કાંઈ કરી દીધું છે એમ જાણવું તે વ્યવહાર નિય નથી, એ તો અજ્ઞાન છે. - વ્યવહારથી પરનું કાંઈ કરી ન શકે પણ ‘આણે આનું કર્યું એમ વ્યવહારથી બોલાય તો છે ને? બોલાય છે એની કોણ ના પાડે છે? પણ ખરેખર એમ છે? ના, તથાપિ બોલાય તો છે ને-એન જેની બોલવા પર દષ્ટિ છે તે અજ્ઞાની મિથ્યાદષ્ટિ છે, કેમ કે તેને અંતરમાં અભિપ્રાય યથાર્થ થયો નથી. અંતરના અભિપ્રાયને તો નથી ને આમ તો બોલાય છે ને-એમ જે
ભાષાને વળગે છે તે બહિંદષ્ટિ છે. ૮. આગમ પદ્ધતિ જગતને સુલભ છે, અર્થાત્ દયા, દાન, વ્રત, ભક્તિ ઈત્યાદિ
ક્રિયાકાંડનો વ્યવહાર આગમ પદ્ધતિ છે તે જગતને સુલભ છે. પણ અધ્યાત્મનો વ્યવહાર તેઓ જાણતા નથી. શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપના આશ્રયે ઉત્પન્ન વીતરાગી પરિણતિ તે અધ્યાત્મનો વ્યવહાર છે; આનંદનો સ્વાદ આવે તે અધ્યાત્મનો વ્યવહાર છે અને આનંદ સ્વરૂપી આત્મ દ્રવ્ય તે નિશ્ચય છે. નિશ્ચય સ્વરૂપના અનુભવ વિના અજ્ઞાની અધ્યાત્મ વ્યવહારને જાણતો નથી. તેથી બાહ્ય ક્રિયા
કરતો થકો મૂઢ જીવ મોક્ષમાર્ગ સાધી શકતો નથી. ૯. નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બે નયને વિષયના ભેદથી પરસ્પર વિરોધ છે. નિશ્ચય
નયનો વિષય અભેદ છે, વ્યવહાર નયનો વિષય ભેદ છે. બે વિરુદ્ધ થયા ને?
