________________
૧૮૪
૧૯
ઉપાદાન-નિમિત્ત (વિશેષ)
મુક્તિના માર્ગમાં જે મહત્ત્વપૂર્ણ વિષયોનું સમ્યક્ પરિજ્ઞાન અત્યંત આવશ્યક છે, એમાં ‘ઉપાદાન-નિમિત્ત’ પણ એક એવો મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય છે, જેના સમ્યક્શાન વગર પરાવલંબનની દૃષ્ટિ અને વૃત્તિ સમાપ્ત નહિ થાય, સ્વાવલંબન નો ભાવ જાગૃત નહિ થાય, મુક્તિ માર્ગનો સમ્યક્ પુરુષાર્થ પણ સ્કુરાયમાન નહિ થાય.
૧. જગતનો પ્રત્યેક પદાર્થ પરિણમનશીલ છે. પદાર્થોના આ પરિણમનને પર્યાય અથવા કાર્ય કહે છે. આ પરિણમનને જ કર્મ, અવસ્થા, હાલત, દશા, પરિણામ, પરિણતિ વગેરે નામોથી કહે છે.
૨. કાર્ય કારણપૂર્વક જ થાય છે અને કાર્યની ઉત્પાદક સામગ્રીને કારણ કહેવામાં આવે છે. આ કાર્યની ઉત્પાદક સામગ્રી ઉપાદાન અને નિમિત્તના રૂપમાં હોય છે. અને કારણ પણ બે પ્રકારના છે.
૧. ઉપાદાન કારણ
૨. નિમિત્ત કારણ
૩. જે સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમે છે તેને ઉપાદાન કારણ કહે છે અને જે સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમે, પરંતુ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જેના પર અનુકૂળતાનો આરોપ આવી શકે તેને નિમિત્ત કારણ કહે છે.
૪. જે પદાર્થમાં કાર્ય નિષ્પન્ન થાય છે તેને ઉપાદાન કારણ અને જે કાર્ય નિષ્પન્ન થાય છે તેને ઉપાદેય કહેવામાં આવે છે. તથા નિમિત્ત કારણની અપેક્ષાથી કથન કરવાથી તે જ કાર્ય(ઉપાદેય)ને નૈમિત્તિક પણ કહેવામાં આવે છે.
૫. આ પ્રમાણે આપણે જોઈએ છીએ કે એક જ કાર્યને ઉપાદાન કારણની અપેક્ષાએ ઉપાદેય અને નિમિત્ત કારણની અપેક્ષાથી નૈમિત્તિક કહેવામાં આવે છે. દા.ત. ள் ઘડારૂપ કાર્ય, માટીરૂપ ઉપાદાન કારણ નું ઉપાદેય કાર્ય છે, તે જ ઘડારૂપ કાર્ય, કુંભારરૂપ નિમિત્ત કારણનું નૈમિત્તિક કાર્ય છે. તાત્પર્ય એ છે કે માટી અને ઘડામાં ઉપાદાન-ઉપાદેય સંબંધ છે, અને કુંભાર અને ઘડામાં નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ છે.
જો આપણે આ જ વાતને સમ્યગ્દર્શનરૂપ કાર્યમાં લગાડીએ તો આ પ્રમાણે કહેવું પડશે-આત્મદ્રવ્ય અથવા તેનું શ્રદ્ધા ગુણ ઉપાદાન છે અને
