________________
૨૦૪
પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એક દ્રવ્યત્વ નામનો સામાન્ય ગુણ છે-શક્તિ છે. તેને કારણે જ દ્રવ્ય પરિણમનશીલ છે. પરિણમનશીલતા દ્રવ્યનો સામાન્ય ધર્મ છે, સહજ ધર્મ છે, સ્વાભાવિક ધર્મ છે, પરનિરપેક્ષ ધર્મ છે.
જ્યારે પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વયં સહજ કમબદ્ધ પરિણમી રહ્યું છે, તો પછી એવી શી આવશ્યકતા છે કે તે પોતાના કમનો ભંગ કરે? વસ્તુના સ્વરૂપમાં એવી શી અડચણ છે કે તે પોતાની ચાલ બદલે? અને શા માટે બદલે? બદલે
પણ કેવી રીતે? ૧૬. ક્રમબદ્ધનો સ્વીકાર જ હિતરૂપ: જ્યારે પ્રત્યેક દ્રવ્યની પ્રત્યેક પર્યાય સ્વ-અવસરે
જ થાય છે. પહેલાં જ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે જેટલા ત્રણ કાળના સમયો છે, તેટલી જ પ્રત્યેક દ્રવ્યની પર્યાયો છે અને એક એક પર્યાય એક એક સમયમાં અંકિત છે. જો એક પર્યાયને પોતાના સ્થાન(સમય)થી ખસેડવામાં આવશે તો તે સ્થાન (સમય) ખાલી થઈ જશે. તે સ્થાન (સમય)ની પૂર્તિના હેતુઓ બીજી પર્યાય ક્યાંથી આવશે? જે ઇષ્ટ પર્યાયને આપ લાવવા ઈચ્છો છો; તેને જો પોતાના સ્થાન(સમય)થી ખસેડીને ત્યાં લાવશો તો શું અહિંની પર્યાયને ત્યાં લઈ જશો? કે જે સંભવિત નથી.
છેવટે વસ્તુ સ્વરૂપનો સહજ સ્વીકાર શા માટે નથી થતો, પરાણે પરિવર્તનની હઠ શા માટે? ધર્મ તો વસ્તુ સ્વરૂપના સહજ સ્વીકારનું નામ છે, વસ્તુ સ્વરૂપની સહજ પરિણતિનો સ્વીકાર જ ધર્મની શરૂઆત છે. આવી વ્યકિતની દષ્ટિ સહજ અંતરોન્મુખી હોય છે. ક્રમબદ્ધ પરિણમનનો સહજ સ્વીકાર કરનાર જીવના ક્રમબદ્ધમાં પણ સહજ સ્વભાવ સન્મુખ પરિણમન હોય છે. વસ્તુ સ્વરૂપમાં જ આવો સુવ્યવસ્થિત સુમેળ છે.
દ્રવ્ય અને ગુણની જેમ પર્યાય પણ સત્ છે. દ્રવ્ય અને ગુણ ત્રિકાળી સત્ છે તો પર્યાય સ્વમેય એક સમયનું સત્ છે. જેવી રીતે દ્રવ્ય અને ગુણની ત્રિકાળી સત્તાને પડકારી શકાતી નથી, તેવી જ રીતે પર્યાયની પણ સ્વય સત્તાને પડકારી શકાતી નથી. આ
પરંતુ દ્રવ્ય અને ગુણોની અજાણ અજ્ઞાનીની દષ્ટિ પર્યાય પર રહે છે, પર્યાયના ફેરફાર કરવાના વિકલ્પમાં જ ગૂંચાયેલી રહે છે. આ જ ગૂંચવણને કારણે તેની દષ્ટિ સ્વદ્રવ્ય પર જઈ શકતી નથી, તે દ્રવ્યદૃષ્ટિ અર્થાત્ સમષ્ટિ બની શકતો નથી.
