________________
૨૦૨
ક્રમબદ્ધ પર્યાયના પોષક યુક્ત કથનનો ઉદ્દેશ્ય જ પર કર્તુત્વનો નિષેધ : છે. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કર્તા-હર્તા-ધર્તાનથી-આ માન્યતા જ જૈન દર્શનનો
મૂળ આધાર (મેરુદંડ) છે. ૧૪. અકર્તાવાદી જૈન દર્શન કર્તુત્વ અહંકારથી પકડાયેલ વ્યક્તિની સમસ્યા જ એ છે
કે કોઈ એનું કામ સંભાળે તો તે નિશ્ચિત થાય. આ વાત તેની સમજણમાં આવતી નથી કે તે પરનું અથવા પર્યાયનું કાંઈ કરતો જ નથી. અજ્ઞાનને કારણે માત્ર તેની ચિંતા કરે છે અને ચિંતાનો કર્તા પણ ત્યાં સુધી છે કે જ્યાં સુધી અજ્ઞાન છે.
જૈન દર્શન અકર્તાવાદી દર્શન કહેવાય છે. અકર્તાવાદનો અર્થ માત્ર એટલો જ નથી કે આ જગતનો કર્તા કોઈ ઈશ્વર નથી, પરંતુ એ પણ છે કે કોઈ પણ દ્રવ્ય કોઈ અન્ય દ્રવ્યના પરિણમનના કર્તા-હર્તા નથી. જ્ઞાની આત્મા તો પોતાના વિકારના પણ કર્તા નથી થતા.
“સર્વ દ્રવ્યોના પરિણામ ભિન્ન ભિન્ન છે. બધા દ્રવ્યો પોત-પોતાના પરિણામોના કર્તા છે; તેઓ તે પરિણામોના કર્તા છે, તે પરિણામો તેમના કર્મ છે. નિશ્ચયથી કોઈનો કોઈની સાથે કર્તા-કર્મ સંબંધ નથી. માટે જીવ પોતાના પરિણામોનો કર્યા છે અને પોતાના પરિણામ કર્મ છે. એવી રીતે અજીવ પોતાના પરિણામોનું જ કર્તા છે અને પોતાના પરિણામ કર્મ છે. આ રીતે જીવ બીજાના પરિણામોનો અકર્તા છે.”
આ ઉપરથી કોઈ કહે છે કે ભલે પરના પરિણામનો કર્તા નહિ, પણ પોતાના પરિણામનો કર્તા-હર્તા તો હું છું જ. તેને કહે છે કે અવશ્ય છો, કેમ કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પોતાની પરિણતિનું કર્તા-ભોક્તા તો છે જ, પણ એનો આશય એ નથી કે સર્વશન જ્ઞાનમાં આપનું જે ભાવી પરિણમન ઝળક્યું છે, તેમાં આપ કાંઈ ફેરફાર કરી શકો છો.
જો ફેરફાર નથી કરી શકતા તો પછી હું મારી પરિણતિનો કર્તા જ ક્યાં રહ્યો? આ પ્રકારની શંકા પણ જગતને થાય છે, કેમ કે જેણે ફેરફાર કરવાને જ માની રાખ્યું છે, તે આનાથી આગળ વિચાર પણ શું કરી શકે? શું ફેરફાર કર્યા વિના કાંઈ કરવાનું હોતું જ નથી? શું જેવું ન થવાનું હોય તેવું કરવું તે જ કરવું છે; જે થવાનું હોય તેવું કરવું તે શું કરવું નથી? સહજ કર્તવાદી અથવા સ્વ કર્તાવાદી એ અકર્તાવાદી દર્શન છે.
