________________
૨૦૩
સહજ થવું અને કરવું એક જ વાત છે. ભવિષ્યમાં આપણું જે થવાનું છે, તે જ થશે અર્થાત્ આપણે પુરુષાર્થપૂર્વક તે જ કરીશું. આમાં પુરુષાર્થની ક્યાંય ઉપેક્ષા નથી, ક્યાંય કોઈ પરાધીનતા નથી, સર્વત્ર સ્વાધીનતાનું સામ્રાજ્ય છે. આમાં બધું જ છે-સ્વભાવ છે, પુરુષાર્થ છે, ભવિતવ્ય (હોનહાર) છે, કાળલબ્ધિ છે અને નિમિત્ત પણ છે. પાંચેય સમવાય ઉપસ્થિત છે. આમાં ક્યાંય પુરુષાર્થની હીનતા નથી.
૧૫. કર્તા કે અકર્તા? : આત્મા પોતાના પરિણામોનો કર્તા છે કે નથી? આ સંદર્ભમાં પૂ. કાનજી સ્વામીનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રકારે છે :
પ્ર. પર્યાયો ક્રમબદ્ધ છે; આત્માની પર્યાયો પણ ક્રમબદ્ધ જે થવા યોગ્ય છે તે જ થાય છે; તેથી આત્મા તેનો અકર્તા છે-(શું) આ વાત યથાર્થ છે?
ઉ. ‘ના, આત્મા પોતાની પર્યાયનો અકર્તા છે-એ વાત યથાર્થ નથી. આત્મા પોતાની જે જે ક્રમબદ્ધ પર્યાયોરૂપે પરિણમે છે તેમનો કર્તા તે પોતે જ છે; પરંતુ અહિં એટલું વિશેષ સમજવા યોગ્ય છે કે ‘આત્માનો જ્ઞાયક સ્વભાવ છેં’ એવી જેની દિષ્ટ થઈ છે અથવા ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય થયો છે, તે . જીવ મિથ્યાત્વાદિ ભાવોરૂપે પરિણમતો જ નથી. માટે મિથ્યાત્વાદિ ભાવોનો તો તે અકર્તા જ છે તથા જે અલ્પ રાગાદિ વિકાર થાય છે તેમાં પણ તે એકત્વરૂપે પરિણમતો નથી. તે અપેક્ષાએ તે રાગાદિનો પણ અકર્તા છે; પરંતુ પોતાના સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનાદિ નિર્મળ ‘ક્રમબદ્ધ પરિણામો’નો તો તે કર્તા છે.
‘ક્રમબદ્ધ પરિણામો’નો એવો અર્થ નથી કે આત્મા પોતે કર્તા થયા વિના જ તે પરિણામ થઈ જાય છે. જ્ઞાની પોતાના નિર્મળ જ્ઞાન ભાવને કરતો થકો પોતે તેનો કર્તા થાય છે અને અજ્ઞાની પોતાના અજ્ઞાન ભાવને કરતો થકો તેનો કર્તા થાય છે. આ પ્રકારે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પોતે જ પોતાના ‘ક્રમબદ્ધ પરિણામ'નું કર્તા છે.’
σε
""
આ જ વાતનો જે વસ્તુ સ્વરૂપ તરફથી વિચાર કરવામાં આવે તો આ જ નિષ્કર્ષ પર પહોંચીશું, કેમ કે નિત્યતાની જેમ પરિણમન પણ પ્રત્યેક દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે. જે વસ્તુનો જે સ્વભાવ છે, તેના હોવામાં પરના સહયોગની શી જરૂર છે? જો દ્રવ્યને પોતાના પરિણમનમાં પરની અપેક્ષા હોય તો પછી તે તેના સ્વભાવ જ ક્યાં રહ્યો? દ્રવ્ય શબ્દ જ દ્રવણશીલતા-પરિણમનશીલતાનો ઘોતક છે. જે સ્વયં દ્રવે-પરિણમે, તેને જ દ્રવ્ય કહે છે.
