________________
૨૦૬
જ્ઞાન-દર્શન-ચેતનાના નાથને પુરુષ કહે છે. અને અર્થ અર્થાત્ પ્રયોજન-આ પ્રમાણે ઉત્તમ ચેતના ગુણના સ્વામી થઈને તેમાં જ પ્રવર્તન કરવાનું છે પ્રયોજન જેનું, તેને પુરુષાર્થ કહે છે. બીજા શબ્દોમાં મોક્ષના માર્ગમાં આત્માનુભવની પ્રાપ્તિનો પ્રયાસ જ પુરુષાર્થ છે.
ક્રમબદ્ધ પર્યાયની શ્રદ્ધાની સ્થિતિમાં તો ફક્ત પુરુષાર્થ વિશેષપણે જાગૃત થાય છે. જેનો ઉપયોગ પર્યાયો પરથી ખસીને આત્મ સન્મુખ થાય છે આત્માનુભવ થઈ જાય છે. દષ્ટિનું સ્વભાવ તરફ ઢળવું તે જ મોક્ષના માર્ગમાં અનંત પુરુષાર્થ છે. ક્રમબદ્ધ પર્યાયની શ્રદ્ધા કરવી એ પણ પુરુષાર્થ જ છે.કમબદ્ધ પર્યાયની શ્રદ્ધા કરનારને ઉક્ત શ્રદ્ધાના કાળમાં આત્મોન્મુખી અનંત પુરુષાર્થ થવાનો એ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થવાનો કમ પણ સહજ હોય છે. બધું જ કમબદ્ધ છે-આ નિર્ણયમાં જીવનો અનંત પુરુષાર્થ સમાયેલો છે. પુરુષાર્થ જીવ દ્રવ્યની પર્યાય છે, તેથી તેનું કાર્ય જીવની પર્યાયમાં થાય છે; પરંતુ જીવના પુરુષાર્થનું કાર્ય પરમાં હોતું નથી. જ્ઞાની પ્રતિક્ષણ સ્વભાવની પૂર્ણતાના પુરુષાર્થની ભાવના કરે છે. સ્વદ્રવ્યના નિર્ણય કરનાર જ્ઞાનમાં અનંત પુરુષાર્થ છે. • પ્ર. : જો ક્રમબદ્ધમાં કાંઈ ન કરવાનો ઉપદેશ આપશો તો લોકો આળસુ થઈ જશે. જો એના કરવાથી કાંઈ થતું જ નથી તો કોઈ પુરુષાર્થ શા માટે કરે? ઉ. : ક્રમબદ્ધ પર્યાયના નિર્ણયમાં જ સાચો પુરુષાર્થ છે. કેમ કે ક્રમબદ્ધનો નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાયક સ્વભાવ ઉપર દષ્ટિ જાય છે. જેમ જ્ઞાયકમાં ભવ નથી, તેવી જ રીતે ક્રમબદ્ધનો નિર્ણય કરનારને પણ ભવ નથી, એક બે ભવ રહે એ પણ શેય તરીકે રહે છે.
પોતાની મતિમાં ક્રમબદ્ધ ની વ્યવસ્થાને વ્યવસ્થિત કરવી તે જ સાચો પુરુષાર્થ છે. પ્ર.: પર્યાય તો વ્યવસ્થિત જ થવાની છે અર્થાત્ પુરુષાર્થની પર્યાય તો જ્યારે તેનો પ્રગટ થવાનો કાળ આવશે ત્યારે જ પ્રગટ થશે એવી સ્થિતિમાં હવે કરવાનું શું રહી ગયું?” ઉ. : વ્યવસ્થિત પર્યાય છે એવું જાણ્યું ક્યાંથી? વ્યવસ્થિત પર્યાય દ્રવ્યમાં છે, પછી તો દ્રવ્ય ઉપર જ દષ્ટિ કરવાની છે. પર્યાયના ક્રમ પર દષ્ટિ ન કરતાં, ક્રમસર પર્યાય જેમાંથી પ્રગટ થાય છે એવા દ્રવ્ય સામાન્ય ઉપર જ દષ્ટિ કરવાની છે. કેમ કે તેના ઉપર દષ્ટિ કરવામાં અનંત પુરુષાર્થ આવી જાય છે. ક્રમબદ્ધના સિદ્ધાંતથી અકર્તાપણું સિદ્ધ થાય છે, કમ સમક્ષ જોવાનું નથી.
