________________
૨૦૫
દ્રવ્યદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પર્યાયોની કમબદ્ધતાની પ્રતીતિ આવશ્યક છે. પર્યાય પણ સ્વકાળનું સત્ છે, તેમાં પણ કોઈ પ્રકારનો ફેરફાર સંભવ નથી-એવી પ્રતીતિ થતાં જ પર્યાય તરફથી નિશ્ચિત થયેલ દષ્ટિ સ્વભાવ તરફ ઢળી જાય છે.
કમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીતિ વિના.દષ્ટિનું સ્વભાવ સન્મુખ થવું સંભવ નથી; કારણ કે પર્યાયોમાં ઈચ્છાનુકૂળ ફેરફાર કરવાનો બોજ તેના ઉપર રહ્યા કરે છે. ફેરફાર કરવાના ભારથી બોજારૂપ થયેલી દષ્ટિમાં એ શક્તિ નથી કે તે સ્વભાવ તરફ જોઈ શકે. દષ્ટિ સંપૂર્ણપણે ભાર વિનાની થયા વિના અંતરપ્રવેશ શક્ય નથી-પરમાં તો કાંઈ કરવાનું જ નથી, પોતાની પર્યાયમાં પણ કાંઈ
કરવાનું નથી. બધું સહજ થઈ રહ્યું છે અને થતું રહેશે. આ જ એક ઉપાય છે. ૧૭. પુરુષાર્થની હિનતાનો ભય: ‘અજ્ઞાની કહે છે કે-આ ક્રમબદ્ધ પર્યાયને માનીએ તો
પુરુષાર્થ ઉડી જાય છે પરંતુ એમ નથી. આ ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય કરવાથી કબુદ્ધિનું મિથ્યા અભિમાન ઉડી જાય છે અને નિરંતર જ્ઞાયકપણાનો સાચો પુરુષાર્થ થાય છે. જ્ઞાન સ્વભાવનો પુરુષાર્થ ન કરે તેને ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય પણ સાચો નથી. જ્ઞાન સ્વભાવના પુરુષાર્થ દ્વારા ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય કરીને જ્યાં પર્યાય સ્વસમ્મુખ થઈ ત્યાં એક સમયમાં તે પર્યાયમાં પાંચેય સમવાય આવી જાય છે. પુરુષાર્થ, સ્વભાવ, કાળ, નિયતિ અને (નિમિત્ત) કર્મનો અભાવ-આ પાંચેય સમવાય એક સમયની પર્યાયમાં આવી જાય છે. “જ્ઞાયક સ્વભાવના આશ્રયે પુરુષાર્થ થાય છે, તો પણ પર્યાયનો ક્રમ તૂટતો નથી”. જુઓ આ વસ્તુસ્થિતિ ! પુરુષાર્થ પણ નથી ઉડતો અને ક્રમ પણ નથી તૂટતો. જ્ઞાયક સ્વભાવના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રાદિનો પુરુષાર્થ થાય છે અને તેવી નિર્મળ દશાઓ થયા કરે છે તો પણ પર્યાયોની ક્રમબદ્ધતા તૂટતી નથી.
આમ તો પુરુષાર્થ વિના કોઈ પણ કાર્ય સંપન્ન થતું નથી. બધે જ અન્ય સમવાયોની અપેક્ષા સહિત પુરુષાર્થનું સામ્રાજ્ય છે. મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્યની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, વૃદ્ધિ અને પૂર્ણતામાં પણ કાળલબ્ધિ આદિ અન્ય સમવાયોની સાથોસાથ પુરુષાર્થનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. છતાં પણ મોક્ષના માર્ગના સંબંધમાં પુરુષાર્થની વ્યાખ્યા, જગત જેને પુરુષાર્થ સમજે છે, તેનાથી કાંઈ ભિન્ન છે. પુરુ=ઉત્તમ ચેતના ગુણમાં, સેતે સ્વામી થઈને પ્રવર્તન કરે-તેને પુરુષ કહે છે.
