________________
૧૮૭
નહિ પણ ક્ષણિક ઉપાદાન કારણ છે. નિમિત્ત તો કોઈ કારણ જ નથી. અહિંયા એક પ્રશ્ન ઊભો થાય છે કે જ્યારે ક્ષણિક ઉપાદાન જ સમર્થ ઉપાદાન હોય તો ત્રિકાળી ઉપાદાનનું શું મહત્ત્વ છે?
ભાઈ, વાત એમ છે કે ઉપાદાન તો નિજ શક્તિને કહે છે. પરંતુ શક્તિ બે પ્રકારની છે. (૧) દ્રવ્ય શક્તિ (૨) પર્યાય શક્તિ. આ બંને શક્તિઓનું નામ ઉપાદાન છે. પર્યાય શક્તિયુક્ત દ્રવ્ય શક્તિ જ કાર્યકારી હોય છે. દ્રવ્ય શક્તિ નિત્ય હોય છે, પર્યાય શક્તિ અનિત્ય, નિત્ય શક્તિના આધાર પર કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવાથી કાર્યની નિત્યતાનો પ્રસંગ આવે છે; એટલે પર્યાય શક્તિને જ કાર્યનું નિયામક કારણ સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્ય શક્તિ એ બતાવે છે આ કાર્ય આ દ્રવ્યમાં જ થશે, અન્ય દ્રવ્યમાં નહિ; અને પર્યાય શક્તિ એ બતાવે છે કે વિવક્ષિત કાર્ય વિવક્ષિત સમયમાં જ થશે. એટલે બંને શક્તિનું મહત્વ છે. પરંતુ કાળનું નિયામક પર્યાય શક્તિ જ છે. કાળનું બીજુ નામ જ પર્યાય છે. આ પર્યાય શક્તિ અનંતરપૂર્વક્ષણવર્તી પર્યાયના વ્યયરૂપ અને તત્સમયની યોગ્યતારૂપ હોય છે.
૮. જો આગમ અનુસાર વિશિષ્ટ પર્યાયયુક્ત દ્રવ્ય શક્તિને અંતરંગ કારણ અર્થાત્ ઉપાદાન કારણ સ્વીકારીને કાર્ય-કારણની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે તો કોઈ વિવાદ જ નથી રહેતો; કારણ કે યથાર્થમાં તો જ્યારે જ્યારે વિવક્ષિત કાર્યને યોગ્ય વિશિષ્ટ પર્યાય શક્તિથી યુક્ત દ્રવ્ય શક્તિ હોય છે, ત્યારે ત્યારે એ કાર્યને અનુકૂળ નિમિત્ત મળે જ છે-એવો નિયમ છે. અને એમ નથી કે નિશ્ચય ઉપાદાન હોય અને નિમિત્ત ન મળે.
આ જ વાતને અસદ્ભૂત નયની અપેક્ષાએ એમ કહેવામાં આવે છે કે જ્યારે જેવા નિમિત્ત મળે છે ત્યારે તેવું કાર્ય થાય છે. એક વાત એમ પણ છે જે પ્રકારે ત્રિકાળી ઉપાદાન હંમેશા ઉપસ્થિત રહે છે; તે પ્રકારે સામાન્યત: નિમિત્ત પણ હંમેશા ઉપસ્થિત જ રહે છે. કારણ કે જે પ્રકારે પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વયંના કાર્ય માટે ઉપાદાન છે, એ જ પ્રમાણે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પરના કાર્ય માટે નિમિત્ત પણ તો છે જ.
એટલે સહજરૂપથી એ પણ દેખાય છે કે જીવ અને પુદ્ગલ જ્યારે જ્યારે પોતાની ક્ષણિક ઉપાદાનગત યોગ્યતાની અનુસાર ચાલે છે અથવા સ્થિર રહે છે, ત્યારે ત્યારે ધર્મ અથવા અધર્મ નિમિત્તમાત્ર થઈ જાય છે.
