________________
૧૮૫
સમ્યગ્દર્શન ઉપાદેય છે. એવી જ રીતે મિથ્યાત્વ કર્મનો અભાવ અથવા સદ્ગુરુનો ઉપદેશ નિમિત્ત છે અને સમ્યગ્દર્શન નૈમિત્તિક છે.
આત્મ દ્રવ્ય અથવા શ્રદ્ધાગુણ અને સમ્યગ્દર્શનમાં ઉપાદાન-ઉપાદેય સંબંધ છે. મિથ્યાત્વ કર્મનો અભાવ અથવા સદ્ગુરુનો ઉપદેશ અને સમ્યગ્દર્શનમાં નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ છે.
૬. અહીંયા એક પ્રશ્ન સંભવે છે કે જેમ સમ્યગ્દર્શનરૂપ કાર્યના ઉદાહરણમાં એમ બતાવવામાં આવ્યું કે ‘દ્રવ્ય અથવા ગુણ’ ઉપાદાન કારણ છે, તો વિવક્ષિત કાર્ય નિરંતર ઉત્પન્ન જ થતું રહેવું જોઈએ કારણ કે જ્યાં કારણ ઉપસ્થિત છે તો કાર્ય હોવું જોઈએ.
હવે એના જવાબમાં એ કહેવામાં આવે કે ઉપાદાન કારણ તો દ્રવ્ય અને ગુણ હોવાથી સદાકાળ જ ઉપસ્થિત જ હોય છે, પણ નિમિત કારણ ન મળવાથી કાર્ય ન થયું. જ્યારે નિમિત્ત કારણ મળશે ત્યારે કાર્ય સંપન્ન થઈ જાય. એવું માનવાથી નિમિત્ત કારણ જ નિયામક કારણ ઠરશે; કારણ કે એના હોવા અથવા ન હોવા પર કાર્યનું થવું કે ન થવું નિર્ભર છે.
આ આપત્તિથી બચવા જો એમ કહેવામાં આવે કાર્યની ઉત્પત્તિમાં તો બંને કારણોની ઉપસ્થિતિ અનિવાર્ય છે; તો આપણે કહેશું ભલે બેઉ કારણોની ઉપસ્થિતિ અનિવાર્ય હો, પરંતુ નિયામક કારણ તો નિમિત્ત જ રહ્યું; કારણ કે એના હોવા પર કાર્ય થાય છે અને ન હોવા પર કાર્ય થતું નથી.
અરે ભાઈ ! કાર્યનું નિયામક કારણ કોણ છે? આ જાણવા પહેલાં આપણે ઉપાદાન-નિમિત્તને એના ભેદ-પ્રભેદો સહિત સારી રીતે સમજવું પડશે તો પછી આ વિવાદનું નિરાકરણ થઈ જશે. ખરેખર તો વાત એમ જ છે કે ઉપાદાન-નિમિત્તના ભેદ-પ્રભેદોના સમ્યક્ જ્ઞાનથી આ પ્રશ્નનો ઉત્તર મળી જાય છે. ઉપાદાન-નિમિત્તના ભેદ-પ્રભેદ આ પ્રમાણે છે.
૧. ત્રિકાળી
૧. ઉદાસીન
ઉપાદાન બે પ્રકારનું હોય છે. નિમિત્ત પણ બે પ્રકારના છે.
અથવા
૨. ક્ષણિક.
૨. પ્રેરક
૧. અંતરંગ
૨. બહિરંગ ત્રિકાળી ઉપાદાન : જે દ્રવ્ય અથવા ગુણ સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમે એ દ્રવ્ય અથવા ગુણને એ કાર્યનું ત્રિકાળી ઉપાદાન કારણ કહે છે.
