________________
૧૯૮
કુમબદ્ધ પર્યાય (વિશેષ)
સામાન્ય સ્વરૂ૫ : ૧. કમબદ્ધ પર્યાય'નો આશય એ છે કે આ પરિણમનશીલ જગતની પરિણમન
વ્યવસ્થતા કમનિયમિત છે. જગતમાં જે કાંઈ પરિણમન નિરંતર થઈ રહ્યું
છે, તે સર્વ એમ નિશ્ચિત કમમાં વ્યવસ્થિતરૂપે થઈ રહ્યું છે. ૨. “જે દ્રવ્યની, જે પર્યાય, જે કાળે, જે નિમિત્ત અને જે પુરુષાર્થપૂર્વક જેવી
થવાની છે, સર્વજ્ઞ એના જ્ઞાનમાં જેવી જાણી છે; તે દ્રવ્યની, તે પર્યાય, તે જ કાળે, તે જ નિમિત્તે અને તે જ પુરુષાર્થપૂર્વક, તેવી જ થાય છે, અન્યથા
નહિ'' આ નિયમ છે. ૩. સ્થૂળ દષ્ટિએ જોતાં જે પરિણમન અવ્યવસ્થિત દેખાય છે, તેમાં પણ ઊંડાણથી
વિચાર કરતાં એક સુવ્યવસ્થિત વ્યવસ્થતા નજરે પડે છે. ૪. પ્રત્યેક દ્રવ્યની તે પરિણમન વ્યવસ્થા માત્ર વ્યવસ્થિત જ નહિ, સ્વાધીન
પણ છે; કોઈ અન્ય દ્રવ્યને આધીન નથી. એક દ્રવ્યના પરિણમનમાં બીજા
દ્રવ્યનો કોઈ હસ્તક્ષેપ નથી. ૫. કમનિયમિત અને કમબદ્ધ' શબ્દ એકાર્યવાચી છે.“પ્રત્યેક કાર્ય પોતાના
સ્વકાળે જ થાય છે, તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્યની પર્યાયો કમનિયમિત છે. એક પછી એક પોતપોતાના સ્વકાળે નિશ્ચય-ઉપાદાન અનુસાર થયા કરે છે.
અહિં કમ” શબ્દપર્યાયોનાક્રમની અભિવ્યક્તિ બતાવવા માટે સ્વીકારેલ છે અને નિયમિત’ શબ્દપ્રત્યેક પર્યાયનો સ્વકાળ પોતપોતાના નિશ્ચય-ઉપાદાન અનુસાર નિયમિત છે- એ બતાવવા માટે આપવામાં આવેલ છે.
ધ્યાન દેવા યોગ્ય વાત એ છે કે અહિં માત્ર એમ નથી કહેવામાં આવ્યું કે પર્યાયો ક્રમે થાય છે, પરંતુ એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે તે નિયમિત ક્રમ માં થાય છે.
આશય એ છે કે “જે દ્રવ્યની જે પર્યાય, જે કાળે, જે નિમિત્ત અને જે પુરુષાર્થપૂર્વક જેવી થવાની છે, તે દ્રવ્યની, તે પર્યાય, તે જ કાળે, તે જ નિમિત્તે
અને તે જ પુરુષાર્થપૂર્વક તેવી જ થાય છે, અન્યથા નહિ”-એ નિયમ છે. ૬. તેને નરેન્દ્ર, દેવેન્દ્ર કે જિનેન્દ્ર કોઈ ટાળવા સમર્થ નથી. “આ રીતે નિશ્ચયથી
