________________
૧૯૦
(૩) ભગવાન આત્મા પોતાની સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ નિર્મળ પર્યાયો અથવા રાગાદિકરૂપ વિકારી પર્યાયોના રૂપમાં પોતપોતાની સ્વ સમયની યોગ્યતાનુસાર સ્વયં જ પરિણમિત થાય છે, એમાં પર નિમિત્તનો કોઈ હસ્તક્ષેપ છે જ નહિ. (૪) હા, એ અવશ્ય છે કે જ્યારે આત્મા સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયો અથવા રાગાદિકરૂપ વિકારી પર્યાયોના રૂપમાં પોતાની સ્વભાવગત અથવા પર્યાયગત યોગ્યતાનુસાર પરિણમિત થાય છે, ત્યારે તેને અનુકૂળ નિમિત્ત પણ હોય છે. એ માટે એ કથન પણ અસત્ય નથી કે નિમિત્ત વિના કાર્ય થતું નથી. પણ આ કથન નિમિત્તની અનિવાર્ય ઉપસ્થિતિ માત્રને જ બતાવે છે, એનાથી વધારે કાંઈ નહિ. નિમિત્તની અનિવાર્ય ઉપસ્થિતિ માત્રથી એને કર્તા અથવા સાધકતમ કરણ માની શકાય એમ નથી. નિમિત્ત સદા પર પદાર્થરૂપ જ હોય છે. (૫) એટલા માટે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એના પોતપોતાના સ્વભાવાદિથી કારણ સ્વરૂપ એવી વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ જેના કારણે પ્રત્યેક સમયનું ઉત્પાદ-વ્યય સ્વયં થાય છે. આનાથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રતિસમયના પ્રત્યેક કાર્યનું નિશ્ચય ઉપાદાન સુનિશ્ચિત છે. (૬) પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વભાવથી જ પરિણમનશીલ છે. જ્યારે નિત્ય રહીને નિરંતર પરિણમન થવું પ્રત્યેકદ્રવ્યનો સ્વભાવ છે તો પછી એ પરિણમનમાં પરદ્રવ્યની અપેક્ષા કેમ હોય? ન જ હોય. કારણ કે સ્વભાવ નિરપેક્ષ છે. (૭) કર્મ બંધનમાં આત્માના રાગાદિભાવો અંતરંગ નિમિત્ત અને મન-વચનકાયાના વ્યાપારને બહિરંગ નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્તિમાં દર્શન મોહનીય કર્મનો ક્ષય, ઉપશમ અને ક્ષયોપશમ ને અંતરંગ નિમિત્ત અને
ગુરુ ઉપદેશને બહિરંગ નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. કેટલાક પ્રશ્નો: પ્ર.૧ સુખી થવાનો એકમાત્ર ઉપાય આત્માને જાણો, માનો અને તેમાં જ રમી
જાઓ, જામી જાઓ-આમાં નિમિત્ત-ઉપાદાન સમજવાની શું જરૂર છે? ઉ. આત્માને જાણવા માટે નિમિત્ત-ઉપાદાનનું સ્વરૂપ જાણવું જરૂરી છે.
નિમિત્ત-ઉપાદાનનું સાચું સ્વરૂપ ન સમજવાથી આત્મ કલ્યાણરૂપ કાર્ય કરવા માટે આ આત્મા પર પદાર્થોના સંયોગોની આકાંક્ષાને લીધે પર તરફ જ જોઈ રહ્યો છે. પોતાની(સ્વ) તરફ જોતો જ નથી. એટલે એ સમજવું અત્યંત જરૂરી
