________________
૧૮૯
૧૧. કાર્ય થતી વખતે નિમિત્તની હાજરી હોય છે પણ નિમિત્ત કાંઈ કરતું નથી
નિમિત્તના હાજરી અવશ્ય છે જ. નિમિત્તોની અનુસાર કાર્ય નથી થતું, કાર્યની અનુસાર નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે.
પર દ્રવ્ય કોઈ જબરજસ્તી તો આપણા ભાવ બગાડતા નથી, આપણા ભાવ બગડે ત્યારે તે બાહ્ય નિમિત્ત છે. તથા એના નિમિત્ત વગર પણ ભાવ બગડે છે, એટલે નિયમથી નિમિત્ત પણ નથી.
આ પ્રમાણે પર દ્રવ્યનો દોષ ગણવો એ મિથ્યાત્વ છે. ન તો નિમિત્ત ઉપાદાનમાં બળથી કાંઈ કરે છે અને ન તો ઉપાદાન કોઈ પણ નિમિત્તને બળથી લાવે છે અને મેળવે છે. બેઉનો સહજ પરિણમન છે. બેઉનો સહજ સંબંધ છે. આ સંબંધને નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ કહેવામાં આવે છે.
કદાચ કર્મ સ્વયં કર્તા થઈને ઉદ્યમથી જીવના સ્વભાવનો ઘાત કરે, બાહ્ય સામગ્રીને મેળવી આપે, તો તો કર્મનું ચેતનાપણું અને બળવાનપણું પણ જોઈએ, તે તો છે નહિ. સહજ નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ છે. જ્યારે એ કર્મોના ઉદયકાળ છે, તે સમયે સ્વયં આત્મા સ્વભાવરૂપ પરિણમન ન કરતાં વિભાવરૂપ પરિણમન કરે છે તથા જે અન્ય દ્રવ્ય છે તે તો એમ જ સંબંધરૂપ થઈને પરિણમિત થાય છે. બંને દ્રવ્યોનું પરિણમન સ્વતંત્ર છે. નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ એક સહજ સંબંધ છે. એ સંબંધને કર્તા-કર્મના રૂપમાં પ્રસ્તુત કરવો યોગ્ય નથી. નિમિત્તને કર્તા માનવાથી દ્રવ્યની સ્વતંત્ર સત્તાનો નાશ થાય છે તે યોગ્ય નથી. નિમિત્તની અનિવાર્ય ઉપસ્થિતિ(હાજરી)માત્રથી
એને કર્તા અથવા સાધકતમ કરણ નહિ માનવો જોઈએ. ૧૨. ઉપસંહાર:
(૧) પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વયં જ પોતાની અનંત શક્તિરૂપ સંપદાથી પરિપૂર્ણ છે, એટલે સ્વયં જ છકારકરૂપ થઈને પોતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ છે, તેને કોઈ પણ બાહ્ય સામગ્રી સહાયતા કરી શકતી નથી. એટલે કેવળજ્ઞાનના ઈચ્છુક આત્માને બાહ્ય સામગ્રીની અપેક્ષા રાખીને પરતંત્ર થવું નિરર્થક છે. (૨) સ્વભાવ ભાવોમાં તો પરનું કતૃત્વ છે જ નહિ, વિભાવ ભાવોમાં પણ પરના કતૃત્વનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. જીવની ઔદયિકાદિ ભાવરૂપથી પરિણમન થવાની ક્રિયામાં વાસ્તવમાં જીવ સ્વયં જ છકારક રૂપથી વર્તે છે એટલા માટે એને બીજા કારકોની અપેક્ષા નથી. ખરેખર તો કોઈ દ્રવ્યના કારકોને કોઈ અન્ય દ્રવ્યના કારકોની અપેક્ષા નથી હોતી.
