________________
૧૮૨
નિશ્ચય નય પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપ એક અખંડ આત્માને વિષય બનાવે છે, અને વ્યવહાર નય વર્તમાન પર્યાય, રાગ આદિ ભેદને વિષય બનાવે છે. આમ બંનેના વિષયમાં ફેર છે. નિશ્ચયનો વિષય દ્રવ્ય છે, વ્યવહારનો વિષય પર્યાય છે. એટલે એ બે નયોનો પરસ્પર વિરોધ છે આ નયોના વિરોધને નાશ કરનાર સ્યાત્પદથી ચિહ્નિત જિનવચન છે. ‘સ્યાત્’ એટલે કૈચિત્ અર્થાત્ કોઈ એક અપેક્ષાએ. જિનવચનમાં પ્રયોજનવશ દ્રવ્યાર્થિક નયને મુખ્ય કરીને એને નિશ્ચય કહે છે. અને પર્યાયાર્થિક નયને ગૌણ કરીને વ્યવહાર કહે છે. પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા છે તે દ્રવ્યની જ અશુદ્ધતા છે તેથી પર્યાયાર્થિક નયને અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય કહ્યો છે. જુઓ, ત્રિકાળ ધ્રુવ અખંડ એક જ્ઞાયક ભાવને મુખ્ય કરીને નિશ્ચય કહીને સત્યાર્થ કહે છે અને પર્યાયને ગૌણ કરીને વ્યવહાર કહી અસત્યાર્થ કહે છે. આમ જિનવચન સ્યાત્પદ વડે બંને નયોના વિરોધ મટાડે છે.
૧૦. જિનમતમાં એટલે કે વીતરાગ અભિપ્રાયને પ્રવર્તાવવા ઈચ્છતા હો તો વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંને નયોને ન છોડો. વ્યવહાર નથી એમ ન કહો. વ્યવહાર છે પણ અસત્યાર્થ કહ્યો છે ને? એ તો ત્રિકાળ ધ્રુવ નિશ્ચયની વિવક્ષામાં ગૌણ કરીને અસત્ય કહો છો. બાકી વ્યવહાર છે. મોક્ષનો માર્ગ છે. વ્યવહાર નય ન માનો તો તીર્થનો નાશ થઈ જશે. ચોથું, પાંચમુ, છઠ્ઠું આદિ ચૌદ ગુણસ્થાનો જે વ્યવહાર નયના વિષય છે, તે છે મોક્ષનો ઉપાય જે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનચારિત્ર છે તે (વ્યવહાર) છે. ચૌદ ગુણસ્થાન દ્રવ્યમાં નથી, પણ પર્યાયમાં નથી એમ જો કહો તો તીર્થનો નાશ થઈ જશે. એને તેથી તીર્થનું ફળ જે મોક્ષ અને સિદ્ધપદ તેનો પણ અભાવ થઈ જશે. એમ થતાં જીવની સંસારી અને સિદ્ધ એવા જે બે ભાગ પડે છે તે વ્યવહાર પણ રહેશે નહિ.
૧૧.જ્યાં સુધી પૂર્ણતા થઈ નથી ત્યાં સુધી નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને હોય છે. પૂર્ણતા થઈ ગઈ એટલે પોતે પોતામાં પૂર્ણ સ્થિર થઈ ગયો ત્યાં સઘળું પ્રયોજન સિદ્ધ થઈ ગયું. પ્રમાણ થઈ ગયું, તીર્થફળ આવી ગયું.
૧૨. પ્રમાણ જ્ઞાનમાં પણ, ત્રિકાળી શુષ્ક દ્રવ્યનું-એકાંત નિશ્ચયનું જ્ઞાન થાય ત્યારે પર્યાય અને રાગને પણ જાણવા એ પ્રમાણજ્ઞાન છે. તે પ્રમાણજ્ઞાન પણ ખરેખર તો સદ્ભૂત વ્યવહાર નયનો વિષય છે, કારણ કે એમાં બે (દ્રવ્ય અને પર્યાય) આવ્યા ને? અને તે કારણે પ્રમાણ પૂજ્ય નથી. જ્યારે નિશ્ચય નયમાં પર્યાયનો નિષેધ આવે છે માટે તે પૂજ્ય છે એમ કહ્યું છે. પ્રમાણજ્ઞાનમાં નિશ્ચય થી દ્રવ્ય અભેદ છે એવું જ્ઞાન રાખીને એમાં રાગનું, પર્યાયનું જ્ઞાન ભેળવ્યું છે.
