________________
૧૮૦ દા. ત. (રાગને આત્મા કહેવો’ એ ઉપચરિત અસભૂત વ્યવહાર નય છે. ૧. આત્માની પર્યાયમાં જે રાગ છે તે મૂળ સરૂપ વસ્તુ નથી, તેથી
અસભૂત છે. ભેદ પાડ્યો તેથી વ્યવહાર છે અને જ્ઞાનમાં સ્થૂળપણે જણાય છે તેથી ઉપચરિત છે. માટે ઉપચરિત અસભૂત વ્યવહાર નય
૨. જે સૂક્ષ્મ રાગનો અંશ વર્તમાન જ્ઞાનમાં જણાતો નથી, પકડાતો નથી તે
અનુપચરિત અસભૂત વ્યવહાર નયનો વિધ્ય છે. ૩. “જ્ઞાન રાગને જાણે છે એ ઉપચરિત સદ્ભુત વ્યવહાર નય છે. આત્મા
અખંડ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે. તેમાં આત્માનું જ્ઞાન રાગને જાણે-પરને જાણે એમ કહેતાં-તે જ્ઞાન પોતાનું હોવાથી સદ્ભુત, ત્રિકાળીમાં ભેદ પાડ્યો માટે વ્યવહાર, અને જ્ઞાન પોતાનું હોવા છતાં પરને જાણે છે એમ કહેવું તે ઉપચાર છે. આ રીતે રાગનું જ્ઞાન અથવા જ્ઞાન રાગને જાણે છે એમ કહેવું તે ઉપચરિત સદ્ભુત વ્યવહાર નય છે. જ્ઞાન તે આત્મા એમ ભેદ પાડીને કથન કરવું તે અનુપચરિત સભૂત વ્યવહાર નય છે.
જ્ઞાન પોતાનું હોવાથી સભૂત, ભેદ પાડ્યો તે વ્યવહાર પણ તે ભેદ આત્માને બતાવે છે માટે અનુપચરિત. માટે આ અનુપચરિત સદ્ભત વ્યવહાર નય છે.
ભગવાન આત્મા અભેદ એકરૂપ વસ્તુ છે. તે નિશ્ચય-તે ભૂતાર્થ છે. વ્યવહારના ઉપરોક્ત ચારેય પ્રકાર ત્રિકાળી જ્ઞાયકમાં નહિ હોવાથી અસત્યાર્થ છે, જૂઠા છે. વળી ધ્રુવ આત્મા અને વર્તમાન પર્યાય બંનેને સાથે લઈએ તો તે પણ વ્યવહાર નય-અશુદ્ધ નયનો વિષય થઈ જાય છે-તેથી તે પણ અભૂતાર્થ
અસત્યાર્થ છે. ૫. પર્યાયગત શુદ્ધતા-અશુદ્ધતા છે એ વ્યવહાર છે; એને જાણવું કે આટલું છે
એનું નામ વ્યવહાર જાણેલો પ્રયોજનવાન છે; આદરેલો પ્રયોજનવાન છે એમ નથી. આદરેલો પ્રયોજનવાન તો એકમાત્ર ત્રિકાળી શુદ્ધ નિશ્ચય જ છે. ત્રિકાળી શુદ્ધ નિશ્ચયનો આશ્રય લઈને સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને સ્વરૂપની સ્થિરતાના અંશરૂપ સ્વરૂપ આચરણ થયું. પરંતુ સંપૂર્ણ નિર્વિકલ્પ વીતરાગ દશા પ્રગટન થઈ હોય ત્યાં લગી સાધક દશામાં સાધકને મહાવ્રતાદિકના વિકલ્પો
