________________
૧૭૯
સ્વરૂપ સંબંધી મિથ્યા કલ્પનાઓ દૂર થાય અને દૃષ્ટિ સમ્યક્ થાય.
વિશેષ :
૧. આત્માને પર્યાયથી ભિન્ન એક શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપે જાણવો એ શુદ્ધ છે, નિશ્ચય છે, નિરુપાધિ છે. આત્માને પર્યાયના ભેદ સહિત જાણવો તે ઉપાધિ છે, અશુદ્ધતા છે, મલિનતા છે; તે વ્યવહાર નયનો વિષય છે.
૨. ત્રિકાળી દ્રવ્ય જે જ્ઞાયકપણા માત્ર છે તે શુદ્ધ નયનો વિષય છે. નિશ્ચય નયનો વિષય છે. ત્રિકાળી જ્ઞાયકમાં આ દર્શન, આ જ્ઞાન, આ ચારિત્ર એવા ભેદ નથી. શાયક તો અખંડ ભેદરૂપ છે. એવા શાયકમાં ત્રણ ભેદ પાડે ત્યાં વિકલ્પ ઊઠે છે, રાગ થાય છે. ત્રિકાળી જ્ઞાયક પરમાત્મામાં નિર્મળ પર્યાયને પણ ભેગી ગણે તો વ્યવહાર થઈ જાય છે. અશુદ્ધ નય કહો, અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય કહો, પર્યાયાર્થિક નય કહો કે વ્યવહાર નય કહો-એ એકાર્થવાચક છે.
૩. શુદ્ધ નયનો વિષય અભેદ એકરૂપ વસ્તુ છે, જ્યારે અશુદ્ધ નયનો વિષય ભેદરૂપ અનેક પ્રકાર છે. અભેદ એકરૂપ વસ્તુમાં વ્યવહાર દ્વારા ભેદ પાડીને સમજાવવા થી તેઓ પરમાર્થને સમજી શકે છે. આ કારણે વ્યવહાર નયને પરમાર્થનો કહેનાર જાણી તેનો ઉપદેશ કરવામાં આવે છે. વ્યવહાર દ્વારા ભેદનું કથન એ નિશ્ચય વસ્તુને જાણવા માટે છે. ‘આ જાણે-દેખે તે આત્મા’ એમ ભેદ દ્વારા પરમાર્થ વસ્તુ અભેદનો અનુભવ કરાવવાનું પ્રયોજન છે.
૪. જ્ઞાનમાં જણાય તેવો બુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ તથા જ્ઞાનમાં ન જણાય એવો અબુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ-એવા રાગના બંને પ્રકાર વસ્તુમાં નથી. તેમજ રાગને જાણનારું જ્ઞાન તે વસ્તુમાં નથી. અને જ્ઞાન તે આત્મા-એવો ભેદ પણ અભેદ વસ્તુમાં નથી. આમ વ્યવહાર નય અવિધમાન અર્થને પ્રગટ કરે છે, તેથી તે અભૂતાર્થ છે. બીજી રીતે કહીએ તો દ્રવ્ય અભેદ અખંડ વસ્તુ છે, તેમાં ભેદ કે રાગ નથી. તેને વ્યવહાર નય પ્રગટ કરતો હોવાથી તેને અભૂતાર્થ કહ્યો છે. અભૂત અર્થને પ્રગટ કરે છે એવો વ્યવહાર નય ચાર પ્રકારે છે.
૧.
ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર નય
૨. અનુપચરિત અદ્ભૂત વ્યવહાર નય
3. ઉપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહાર નય
૪. અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહાર નય
