________________
૧૨૮
દેહની ક્રિયા તે કાંઈ જ્ઞાનનું કાર્ય નથી; પણ ‘આ રાગ છે, આ દેહ છે’ એમ તેને જાણનારું જ્ઞાન છે તે આત્માનું કાર્ય છે. આત્માના પરિણામ તે આત્માનું કર્મ છે ને જડના પરિણામ એટલે જડની અવસ્થા તે જડનું કાર્ય છે.
(૨) પરિણામ વસ્તુનું પોતાનું જ હોય છે, બીજાનું નહિ. જેમ કે શ્રવણ વખતે જે જ્ઞાન થાય છે તે જ્ઞાન કાર્ય છે-કર્મ છે. તે કોનું કાર્ય છે? તે કાંઈ શબ્દોનું કાર્ય નથી, પણ પરિણામી વસ્તુ જે આત્મા તેનું જ કાર્ય છે. પરિણામી વગર પરિણામ હોય નહિ. આત્મા પરિણામી છે-તેના વગર જ્ઞાન પરિણામ ન હોય-એ સિદ્ધાંત છે. એટલે આમાં પર સામે જોવાનું ન રહ્યું પણ પોતાની વસ્તુ સામે જોઈને સ્વ સન્મુખ પરિણમવાનું રહ્યું, તેમાં મોક્ષમાર્ગ આવી જાય છે.
આત્મા શું? જડ શું? તેની ભિન્નતાને સમજીને વસ્તુ સ્વરૂપના વાસ્તવિક સત્ને જાણ્યા વગર જ્ઞાનમાં સ૫ણું થાય નહિ, એટલે સમ્યજ્ઞાન થાય નહિ, વસ્તુ સ્વરૂપના સત્ય જ્ઞાન વગર રુચિ ને શ્રદ્ધા પણ સાચી થાય નહિ, સાચી શ્રદ્ધા વગર વસ્તુમાં સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર પ્રગટે નહિ, શાંતિ થાય નહિ. સમાધાન કે સુખ થાય નહિ. વસ્તુ સ્વરૂપના સાચા જ્ઞાન વગર ક્યાંય કલ્યાણ નથી.
હોઠનું હલવું, ભાષાનું નીકળવું, તેની ઈચ્છા અને જ્ઞાન આ ચારેનો કાળ એક છતાં ચારે પરિણામ જુદા. હોઠ અને ભાષાનું પરિણમન જડના આશ્રયે અને ઈચ્છા અને જ્ઞાન એ બંને પરિણામ આત્માના આશ્રયે હોવા છતાં, બધા સ્વતંત્ર. તેમાં ઈચ્છા પરિણામને આશ્રયે જ્ઞાન નથી. ઈચ્છાને જાણનારું જ્ઞાન તે ઈચ્છાનું કાર્ય નથી. તેમજ જ્ઞાન ઈચ્છાને કરતું નથી. એક ગુણના આશ્રયે બીજા ગુણના પરિણામ નથી. તેવી જ રીતે એક જ ગુણની એક પર્યાય બીજી પર્યાયથી ભિન્ન. કેટલી સ્વતંત્રતા! આમાં પરના આશ્રયની તો વાત જેં ક્યાં રહી? દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય બધા સ્વતંત્ર !
૩. કર્તા વગર કર્મ હોતુ નથી.
કર્તા એટલે પરિણમનારી વસ્તુ, ને કર્મ એટલે તેની અવસ્થારૂપ કાર્ય;
કર્તા વગર કર્મ હોતું નથી એટલે વસ્તુ વગરની પર્યાય હોતી નથી; સર્વથા
