________________
૧૪૦
અન્ય પ્રવૃત્તિઓના પરમાણુ હતા તે સંક્રમણરૂપ થઈ અન્ય પ્રકૃત્તિના પરમાણુ થઈ જાય છે. વળી કોઈ અન્ય પ્રવૃત્તિઓની સ્થિતિ વા અનુભાગ ઘણો હતો તેનું અપકર્ષણ થઈ થોડો થઈ જાય છે તથા કોઈ પ્રકૃત્તિઓની સ્થિતિ વા અનુભાગ થોડો હતો તેનું ઉત્કર્ષણ થઈ ઘણો થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે પૂર્વે બાંધેલા પરમાણુઓની અવસ્થા પણ જીવ ભાવનું નિમિત્ત પામીને પલટાય છે. નિમિત્ત ન બને તો ન પલટાય, જેમની તેમ રહે. એવી રીતે સત્તારૂપ કર્મો રહે છે. વળી જ્યારે તે કર્મ પ્રવૃત્તિઓનો ઉદય કાળ આવે ત્યારે તે પ્રકૃત્તિઓના અનુભાગ અનુસાર સ્વયં કાર્ય બની જાય છે. પણ કર્મ તેના કાર્યને નિપજાવતું નથી, એનો ઉદય કાળ આવતાં તે કાર્ય સ્વયં બની જાય છે. એટલો જ અહીં નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ જાણવો.
વળી જે સમયમાં જે ફળ નીપજ્યું તેના અનંતર સમયમાં એ કર્મરૂપ પુગલોની અનુભાગ શક્તિનો અભાવ થવાથી કર્મપણાનો પણ અભાવ થાય છે, તે પુદ્ગલો અન્ય પર્યાયરૂપ પરિણમી જાય છે. એનું નામ જ સવિપાક નિર્જરા છે. એ પ્રમાણે સમય સમય ઉદય થઈકર્મો ખરી જાય છે. કર્મપણું નાશ પામતાં તે પરમાણુ તે જ સ્કંધમાં રહો વા જુદા થઈ જાઓ, તેનું કાંઈ પ્રયોજન જ નથી.
આનો સાર એટલો જ છે-સંસારી જીવને સમયે સમયે અનંત પરમાણુ બંધાય છે. ત્યાં એક સમયમાં બાંધેલા પરમાણુઓ આબાધા કાળ છોડી પોતાની સ્થિતિના જેટલો સમય હોય તે સર્વમાં કમથી ઉદય આવે છે. વળી ઘણા સમયમાં બાંધેલા પરમાણુ કે જે એક સમયમાં ઉદય આવવા યોગ્ય છે તે બધા એકઠા થઈ ઉદય આવે છે, તે સર્વ પરમાણુઓનો અનુભાગ મળતાં જેટલો અનુભાગ થાય તેટલું ફળ તે કાળમાં નીપજે છે. વળી અનેક સમયમાં બાંધેલો પરમાણુ બંધ સમયથી માંડી ઉદય સમય સુધી કર્મરૂપ અસ્તિત્વને ધારી જીવથી સંબંધરૂપ રહે છે. એ રીતે કર્મોની બંધ, ઉદય, સત્તારૂપ અવસ્થા
જાણવી. ૧૩. દ્રવ્ય કર્મ અને ભાવ કર્મ કર્મ છે તે પરમાણુરૂપ અનંત પુદ્ગલ દ્રવ્યોથી નીપજાવેલું
કાર્ય છે, તેથી તેનું નામ દ્રવ્ય કર્મ છે. તથા મોહના નિમિત્તથી મિથ્યાત્વ ક્રોધાદિરૂપી જીવના પરિણામ છે તે અશુદ્ધ ભાવથી નિપજાવેલું કાર્ય છે, તેથી તેનું નામ ભાવ કર્મ છે. દ્રવ્ય કર્મના નિમિત્તથી ભાવ કર્મ થાય છે તથા ભાવ કર્મના નિમિત્તથી દ્રવ્ય કર્મોનો બંધ થાય છે. ફરી પાછો દ્રવ્ય કર્મથી ભાવ કર્મ
