________________
૧૭૧
૧.
(૨) વ્યવહાર નય એટલે વસ્તુ સત્યાર્થપણે તેમ ન હોય પણ પર વસ્તુ સાથેનો સંબંધ બતાવવા માટે કથન હોય-જેમ કે ‘ધી નો ઘડો’ ઘડો તો ઘી નો નથી પણ માટીનો છે, છતાં ઘી અને ઘડો બંને એક જગ્યાએ રહેલાં છે તેટલું બતાવવા તેને ‘ધી નો ઘડો' કહેવામાં આવે છે; એ રીતે જ્યાં વ્યવહારથી કથન હોય ત્યાં, ‘ખરેખર એમ નથી પણ નિમિત્તાદિ બતાવવા માટે ઉપચારથી તે કથન છે’ એમ સમજવું.
તથા
બંને નયોના કથનને સત્યાર્થ જાણવું અર્થાત્ ‘ આ પ્રમાણે પણ આ પ્રમાણે પણ છે’ એમ માનવું તે પણ ભ્રમ છે. માટે નિશ્ચય કથનને સત્યાર્થ જાણવુંઅને વ્યવહાર કથનને સત્યાર્થ ન જાણવું, પણ નિમિત્તાદિને બતાવનારું તે કથન છે-એમ સમજવું.
આ પ્રમાણે બંને નયોના કથનનો અર્થ કરવો તે બંને નયોનું ગ્રહણ છે. બંનેને આદરવા લાયક ગણવા તે ભ્રમ છે. પ્રયોજનભૂત બંને જાણવા લાયક છે પણ આદરવા લાયક નથી એનો અર્થ બંને નયોનું ગ્રહણ કરવું એમ થાય છે. જિનવાણી સ્યાદ્વાદ રૂપ છે, અપેક્ષાથી કથન કહેવાવાળી છે, એટલે જ્યાં જે અપેક્ષા હોય ત્યાં તે બરાબર સમજવું જોઈએ. નિશ્ચય-વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગના સ્વરૂપમાં કેવો નિર્ણય કરવો જોઈએ :
નિશ્ચયે વીતરાગભાવ જ મોક્ષમાર્ગ છે, વીતરાગભાવો અને વ્રતાદિકમાં કથંચિત્ કાર્ય-કારણપણું છે (નૈમિત્તિક-કાર્ય, નિમિત્ત-કારણ)માટે વ્રતાદિકને મોક્ષમાર્ગ કહે છે, પણ તે માત્ર કહેવા માટે છે.
ધર્મપરિણત જીવને વીતરાગ ભાવની સાથે જે શુભ ભાવરૂપ રત્નત્રય (વ્યવહાર-દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર) હોય છે તેને વ્યવહાર નય દ્વારા ઉપચારથી વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે. જો કે તે રાગરૂપ હોવાથી બંધમાર્ગ જ છે એવો નિર્ણય કરવો જોઈએ.
૨. વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ ખરેખર બાધક હોવા છતાં પણ તેનું નિમિત્તપણું બતાવવાને માટે તેને વ્યવહાર નયથી સાધક કહ્યું છે. આ કથન ઉપરથી કેટલાક જીવો એમ માને છે કે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગથી વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ વિપરીત(વિરુદ્ધ) નથી પણ બંને હિતકારી છે, તો તેઓની આ માન્યતા જૂદી છે.
૩. જે જીવ એમ માને છે.કે-જિનમતમાં નિશ્ચય અને વ્યવહાર બે નય કહ્યા છે માટે અમારે બંને નયોને અંગીકાર કરવા જોઈએ, એ પ્રમાણે વિચારી બંને
