________________
૧૭૫
તથા પર દ્રવ્યનું નિમિત્ત મટવાની અપેક્ષાએ વ્રત, શીલ-સંયમાદિને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો ત્યાં તેને જ મોક્ષમાર્ગ માની ન લેવો, કારણ કે જો પર દ્રવ્યના ગ્રહણ-ત્યાગ આત્માને હોય તો આત્મા પર દ્રવ્યનો કર્તા-હર્તા થઈ જાય. પણ કોઈ દ્રવ્ય કોઈ દ્રવ્યને આધીન છે જ નહિ, તેથી આત્મા પોતાના ભાવ જે રાગાદિક છે તેને છોડી વીતરાગ થાય છે તેથી નિશ્ચયથી વીતરાગ ભાવ જ મોક્ષમાર્ગ છે. વીતરાગ ભાવોને તથા વ્રતાદિકને કદાચિત કાર્ય-કારણપણું છે તેથી વ્રતાદિકને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો, તે કહેવા માત્ર જ છે, પરમાર્થથી બાહ્ય કિયા મોક્ષમાર્ગ નથી-એવું જ શ્રદ્ધાન કરવું.
એ જ પ્રમાણે અન્ય ઠેકાણે પણ વ્યવહારનો અંગીકાર ન કરવો એમ જાણી લેવું. વ્યવહાર નય બધો જ અભૂતાર્થ છે માટે તે અવિદ્યમાન, અસત્ય અર્થને, અભૂત અર્થને પ્રગટ કરે છે; શુદ્ધ નય એક જ ભૂતાર્થ છે, સત્ય, ભૂત અર્થને પ્રગટ કરે છે. જેઓ શુદ્ધ નયનો આશ્રય કરે છે તેઓ જ સમ્યફ અવલોકન કરવાથી સમ્યગ્દષ્ટિ છે, અન્ય સમ્યગ્દષ્ટિ નથી. માટે કર્મોથી ભિન્ન આત્માને દેખનારાઓ માટે વ્યવહાર નય અનુસરવા યોગ્ય નથી.
પ્રાણીઓને ભેદરૂપ વ્યવહારનો પક્ષ તો અનાદિ કાળથી છે જ, અને એનો ઉપદેશ પણ બહુધા સર્વ પ્રાણીઓ પરસ્પર કરે છે. જિનવાણીમાં વ્યવહાર નયનો ઉપદેશ શુદ્ધ નયનો હસાવલંબન (સહાયક) જાણી બહુ કર્યો છે; પરંતુ તેનું ફળ સંસાર જ છે. શુદ્ધ નયનો પક્ષ તો આવ્યો જ નથી અને તેનો ઉપદેશ પણ વિરલ છે. શાસ્ત્રોમાં કોઈ કોઈ ઠેકાણે છે. માટે શુદ્ધ નયના ગ્રહણનું ફળ મોક્ષ જાણી તેનો ઉપદેશ પ્રધાનતાથી આપ્યો છે. શુદ્ધ નય ભૂતાર્થ છે, સત્યાર્થ છે; એને જાણ્યા વગર જ્યાં સુધી જીવ વ્યવહારમાં મગ્ન છે ત્યાં સુધી આત્માનું જ્ઞાન-શ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન થઈ શકતું નથી-એવો
આશય સમજવો. ૫. અમુક જીવો એમ માને છે કે પહેલાં વ્યવહાર નય પ્રગટ થાય છે, પછી વ્યવહાર
નયના આશ્રયે નિશ્ચય નય પ્રગટ થાય છે અથવા તો વ્યવહાર ન કરતાં કરતાં નિશ્ચય નય પ્રગટ થાય છે. તો તે માન્યતા ઠીક નથી. કારણ કે નિશ્ચય-વ્યવહારનું
સ્વરૂપ તો પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન વગર આ જીવે અનંતવાર મુનિ વ્રતોનું પાલન કર્યું પરંતુ તે મુનિ વ્રતના પાલનને નિમિત્ત કારણ પણ કહેવામાં આવતું નથી કારણ કે સત્યાર્થ કાર્ય પ્રગટ થયા વગર સાધક (નિમિત્ત) કોને કહેવું?
