________________
૧૭૪
પરંતુ તે વ્યવહાર નય અનુસરવા યોગ્ય નથી. એ પ્રમાણે નિશ્ચયને અંગીકાર કરવા માટે વ્યવહાર નય વડે ઉપદેશ આપીએ છીએ પણ વ્યવહાર નય છે તે અંગીકાર કરવા યોગ્ય નથી.
૪. પ્ર. : વ્યવહાર વિના નિશ્ચયનો ઉપદેશ કેમ ન હોઈ શકે? તથા વ્યવહાર નય કેમ અંગીકાર ન કરવો? તે કહો.
ઉ. : નિશ્ચય નયથી તો આત્મા પર દ્રવ્યથી ભિન્ન અને સ્વભાવોથી અભિન્ન સ્વયં સિદ્ધ વસ્તુ છે; તેને જે ન ઓળખતો હોય તેને એમ જ કહ્યા કરીએ તો તે સમજે નહિ; ત્યારે તેને સમજાવવા વ્યવહાર નયથી શરીરાદિક પર દ્રવ્યોની સાપેક્ષતા વડે નર, નારકી,પૃથ્વીકાયાદિરૂપ જીવના ભેદ કર્યા, એટલે મનુષ્ય જીવ છે, નારકી જીવ છે ઈત્યાદિ પ્રકાર સહિત તેને જીવની ઓળખાણ થઈ.
અથવા અભેદ વસ્તુમાં ભેદ ઉપજાવી જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણ-પર્યાયરૂપ જીવના ભેદ કર્યા, ત્યારે આ જાણવાવાળો જીવ છે, દેખવાવાળો જીવ છે ઈત્યાદિ પ્રકાર સહિત તેને જીવની ઓળખાણ થઈ.
ન
વળી નિશ્ચયથી વીતરાગ ભાવ મોક્ષમાર્ગ છે, તેને જે ન ઓળખે તેને એમ જ કહ્યા કરીએ તો તે સમજે નહિ, ત્યારે તેને સમજાવવા વ્યવહાર નયથી, તત્ત્વ શ્રદ્ધાન-જ્ઞાનપૂર્વક પર દ્રવ્યના નિમિત્ત મટવાની સાપેક્ષતા વડે વ્રત, શીલ સંયમાદિરૂપ વીતરાગ ભાવના વિશેષ બતાવવામાં આવ્યા ત્યારે તેને વીતરાગે ભાવની ઓળખાણ થઈ.
એ જ પ્રમાણે અન્ય ઠેકાણે પણ વ્યવહાર વિના નિશ્ચયનો ઉપદેશ થતો નથી એમ સમજવું.
બીજું, અહીં વ્યવહારથી નર-નારકી આદિ પર્યાયને જ જીવ કહ્યો પણ ત્યાં પર્યાયને જ જીવ ન માની લેવો, પર્યાય તો જીવ-પુદ્ગલના સંયોગરૂપ છે; ત્યાં નિશ્ચયથી જીવ દ્રવ્ય ભિન્ન છે, તેને જ જીવ માનવો. જીવના સંયોગથી શરીરાદિકને પણ ઉપચારથી જીવ કહ્યો છે પણ એ કહેવા માત્ર જ છે, પરમાર્થથી શરીરાદિક કાંઈ જીવ થતાં નથી એવું જ શ્રદ્ધાન કરવું.
વળી અભેદ આત્મામાં જ્ઞાન-દર્શનાદિ ભેદ કર્યા ત્યાં તેને ભેદરૂપ જ ન માની લેવા, કેમ કે ભેદ તો સમજાવવા માટે કર્યા છે, નિશ્ચયથી આત્મા અભેદ જ છે; તેને જ જીવ વસ્તુ માનવી. સંજ્ઞા-સંખ્યાદિથી ભેદ કહ્યા છે તે તો કહેવા માત્ર જ છે, પરમાર્થથી તે જુદા જુદા નથી એવું જ શ્રદ્ધાન કરવું.
