________________
૧૬૯
નિક્ષેપ પ્રમાણ અને નય એ યુક્તિનો વિષય છે. સત્શાસ્ત્રનું જ્ઞાન તે આધમ જ્ઞાન છે. આગમમાં જણાવેલ તત્ત્વોનું યથાર્થપણું યુક્તિ દ્વારા નક્કી કર્યા સિવાય તત્ત્વોના ભાવોનું યથાર્થ ભાસન થાય નહિ. યુક્તિ દ્વારા સંયુક્ત માર્ગ પ્રમાણે થતાં કાર્ય વશથી નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવમાં પદાર્થના સ્થાપનને નિક્ષેપ કહે છે.
નિશ્ચય અને વ્યવહાર નય :
નય ‘સ્યાદ્વાદરૂપ’ સમ્યક્ શ્રુતજ્ઞાનનું અંશ છે. અનંત ધર્માત્મક પદાર્થના કોઈ એક ધર્મને અથવા પરસ્પર વિરોધ પ્રતિત થવાવાળા ધર્મ પુદ્ગલોમાંથી કોઈ એક ધર્મને નય પોતાનો વિષય બનાવે છે. વસ્તુ સ્વરૂપના પ્રતિપાદનમાં ‘નય’ પ્રમાણિક છે. જૈન દર્શન અનેકાંતવાદી દર્શન છે. એ વાદ નયોની ભાષમાં જ વ્યક્ત થાય છે. નયોના મુખ્ય બે પ્રકાર છે.
૧. નિશ્ચય નય
૨. વ્યવહાર નય
નિશ્ચય નય : સ્વદ્રવ્ય-પરદ્રવ્યને અથવા તેના ભાવોને અથવા કારણ-કાર્યાદિને યથાવત્(જેમ છે તેમ) નિરૂપણ કરે છે તથા કોઈને કોઈમાં મેળવતો નથી તે નિશ્ચય નય છે. અભેદ અને અનુપચાર રૂપથી વસ્તુનું નિશ્ચય કરવું તે નિશ્ચય નય છે.
વ્યવહાર નય : સ્વદ્રવ્ય-પરદ્રવ્યને અથવા તેના ભાવોને અથવા કારણ કાર્યાદિને કોઈના-કોઈમાં મેળવી નિરૂપણ કરે છે તે વ્યવહાર નય છે. ભેદ અને ઉપચારથી વસ્તુનું વ્યવહાર કરવું તે વ્યવહાર નય છે.
નિશ્ચય અને વ્યવહારના સ્વરૂપનો સાર આ મુજબ છે :
નિશ્ચય એટલે યથાર્થ વસ્તુ સત્યાર્થપણે જેમ હોય તેમ જ કહેવું.
વ્યવહાર એટલે વસ્તુ સત્યાર્થપણે તેમ ન હોય પણ પર વસ્તુ સાથેનો સંબંધ બતાવવા મેળવીને ભેદ કરીને કથન કરવું.
નિશ્ચય નયનું કાર્ય પરથી ભિન્નત્વ અને નિજમાં અભિન્નત્વ સ્થાપિત કરવાનું છે તથા વ્યવહારનું કાર્ય અભેદ વસ્તુને ભેદ કરીને સમજાવવાનું સાથે સાથે ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓના સંયોગ એને તે નિમિત્તક સંયોગી ભાવોનું જ્ઞાન કરાવવાનું છે.
નિશ્ચય
૧. યથાર્થ
વ્યવહાર
અયથાર્થ
