________________
૧૪૭
સ્પર્શ, સર્વને સ્વાદું, સર્વને સુવું, સર્વને દેખું, સર્વને સાંભળું અને સર્વને જાણું” એટલી બધી ઇચ્છા હોવા છતાં શક્તિ તો એટલી જ છે કે ઇન્દ્રિયોના સન્મુખ થયેલા વર્તમાન સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દમાંથી કોઇને કિંચિત્ માત્ર ગ્રહણ કરે છે વા સ્મરણાદિક વડે મનથી કિંચિત્ જાણે, અને તે પણ બાહ્ય અનેક કારણ મળતાં જ સિદ્ધ થાય. તેથી કોઈ કાળે એની ઇચ્છા પૂર્ણ થતી નથી. કારણ કે એવી ઇચ્છા તો કેવળજ્ઞાન થતાં જ સંપૂર્ણ થાય પણ ક્ષયોપશમરૂપ ઇન્દ્રિય દ્વારા તો કદી પણ ઈચ્છા પૂર્ણ થાય નહિ, અને તેથી મોહના નિમિત્તથી એ ઇન્દ્રિયોને પોતપોતાના વિષય ગ્રહણની નિરંતર ઇચ્છા રહ્યા જ કરવાથી આ જીવ આકુળ-વ્યાકુળ બની દુ:ખી થઈ રહ્યો છે.
એવો દુઃખી થઈ રહ્યો છે કે કોઈ એક વિષયના ગ્રહણ અર્થે પોતાના મરણને પણ ગણતો નથી. મરણ થવાં કરતાં પણ ઇન્દ્રિયોના વિષય સેવનની પીડા અધિક જણાય છે. એ ઇન્દ્રિયોની પીડાથી સર્વ જીવો પીડિત બની નિર્વિચાર થઈ વિષયોમાં ઝંપલાવે છે. અનેક પ્રકારના કષ્ટ વડે ધન ઉપજાવે અને વિષયને અર્થે તેને ગુમાવે. વિષયોની પ્રાપ્તિ અર્થે જ્યાં મરણ થતું જાણે ત્યાં પણ જાય, નરકાદિના કારણરૂપ જે હિંસાદિક કાર્ય તેને પણ કરે વાક્રોધાદિક કષાયો ઉપજાવે. બીચારો શું કરે? ઇન્દ્રિયોની પીડા ન સહન થવાથી તેને અન્ય કાંઈ વિચાર આવતો નથી. એ પીડાથી પીડિત થઈ ઇન્દ્રાદિક દેવો પણ વિષર્યોમાં અતિ આસક્ત બની રહ્યા છે.
જેમ ખાજના રોગથી પીડિત થયેલો પુરુષ આસક્ત બની ખજવાળવા લાગે છે, પીડા ન થતી હોય તો શા માટે ખજવાળે? તેમ ઇન્દ્રિય રોગથી પીડિત થયેલા ઇન્દ્રાદિક દેવો આસક્ત બની વિષય સેવન કરે છે. પીડા ન હોય તો શા માટે વિષયસેવન કરે? એ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણ ક્ષયોપશમથી થયેલું ઇન્દ્રિયાદિક જનિત જ્ઞાન છે મિથ્યા દર્શનાદિકના નિમિત્તથી ઇચ્છા સહિત બની દુ:ખનું કારણ થયું છે. એ દુ:ખ દૂર કરવા આ જીવ જૂઠા ઉપાયો
કરે છે. દુ:ખની નિવૃત્તિના ઉપાયોનું જૂઠાપણું: ૧. ઇન્દ્રિયો વડે વિષયોનું ગ્રહણ થતાં મારી ઇચ્છા પૂર્ણ થશે એમ જાણી પ્રથમ
તો અનેક પ્રકારના ભોજનાદિક વડે ઇન્દ્રિયોને પ્રબળ કરે છે, તથા એમ જાણે છે કે જો ઇન્દ્રિયો પ્રબળ રહે તો મારી વિષય ગ્રહણ કરવાની શક્તિ વધે.
