________________
૧૬૪
નયના બે પ્રકાર છે. દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક. તેમાં જે દ્રવ્ય-પર્યાયસ્વરૂપ વસ્તુમાં દ્રવ્યના મુખ્યપણે અનુભવ કરાવે તે દ્રવ્યાર્થિક નય છે અને જે પર્યાયને મુખ્યપણે અનુલવ કરાવે તે પર્યાયાર્થિક નય છે. દ્રવ્યાર્થિક નયનો વિષય ત્રિકાળી દ્રવ્ય છે અને પર્યાયાર્થિક નયનો વિષય ક્ષણિક પર્યાય છે. દ્રવ્યાર્થિકનયના બીજા નામ: નિશ્ચય, શુદ્ધ, સત્યાર્થ, પરમાર્થ, ભૂતાર્થ, સ્વાલંબી,
સ્વાશ્રિત, સ્વતંત્ર, સ્વાભાવિક, ત્રિકાળી, ધ્રુવ, અભેદ અને સ્વલક્ષી. પર્યાયાર્થિક નયના બીજ નામ : વ્યવહાર, અશુદ્ધ,અસત્યાર્થ, અપરમાર્થ, અભૂતાર્થ,પરાલંબી,પરાશ્રિત,પરતંત્ર,નિમિત્તાધીન ક્ષણિક,ઉત્પન્નધ્વસી,ભેદ, પરલક્ષી. વ્યવહાર નય- સ્વદ્રવ્ય-પદ્રવ્યને અથવા તેના ભાવોને અથવા કારણકાર્યાદિને કોઈના કોઈમાં મેળવી નિરૂપણ કરે છે તેથી એવા જ શ્રદ્ધાનથી મિથ્યાત્વ છે, માટે તેનો ત્યાગ કરવો. નિશ્ચય નય-સ્વદ્રવ્ય-પદ્રવ્યને અથવા તેના ભાવોને અથવા કારણ-કાર્યાદિને યથાવત્ નિરૂપણ કરે છે, તથા કોઈને કોઈમાં મેળવતો નથી તેથી એવા જ શ્રદ્ધાનથી સમ્યકત્વ થાય છે. માટે તેનું શ્રદ્ધાન કરવું. એ બંને નયોને સમકક્ષી (સરખી હદ) માનવા તે મિથાયત્વ છે. જ્ઞાન બંને નયનું કરવું પણ તેમાં પરમાર્થે આદરણીય નિશ્ચયનય છે એમ દ્ધા કરવી. નિશ્ચયાભાસીનું સ્વરૂપ : જે જીવ આત્માના ત્રિકાળી સ્વરૂપને સ્વીકારે પણ વર્તમાન પર્યાયમાં પોતાને વિકાર છે તે ન સ્વીકારે-તે નિશ્ચયાભાસી છે, તેને શુષ્ક જ્ઞાની પણ કહેવામાં આવે છે. વ્યવહારાભાસીનું સ્વરૂપ: જીવને શુભ ભાવથી ધર્મ થાય છે એમ સ્વીકારે, પણ જીવના ત્રિકાળી ધ્રુવ સ્વભાવને ન સ્વીકારે અને તેથી તે તરફ પોતાનું વલણ ન ફેરવે તે વ્યવહારાભાસી છે, તેને ક્રિયા જડ પણ કહેવામાં આવે છે. શરીરની ક્રિયાથી ધર્મ થાય એમ માને તે તો વ્યવહારાભાસથી પણ ઘણે દૂર છે. નીતિનું સ્વરૂપ : દરેક વસ્તુ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાળ અને સ્વભાવે પોતાથી છે અને પર વસ્તુના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવે તે વસ્તુ નથી, તેથી દરેક વસ્તુ પોતાનું જ કાર્ય કરી શકે એમ જાણવું તે ખરી નીતિ છે.જિનેન્દ્ર દેવે કહેલું અનેકાંત સ્વરૂપ, પ્રમાણ અને નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપ નય એ જ નીતિ છે. જે સત્યપુરુષો અનેકાંત સાથે સુસંગત દષ્ટિ વડે અનેકાંતમય વસ્તુ સ્થિતિને દેખે છે
