________________
૧૩૯
વડે થયેલો પ્રકૃત્તિ બંધ- પ્રદેશ બંધ બળવાન નથી, પરંતુ કષાય વડે કરેલો સ્થિતિ બંધ-અનુભાગ બંધ જ બળવાન છે. એટલા માટે મુખ્યપણે ‘કષાય’ જ બંધ નું કારણ જાણવું. જેઓને બંધ ન કરવો હોય તેઓ કષાય ન કરે.
પ્ર. : પુદ્ગલ પરમાણુઓ તો જડ છે તેમને કાંઈ જ્ઞાન નથી તો તેઓ યથા યોગ્ય પ્રકૃત્તિરૂપ થઈ કેવી રીતે પરિણમે છે?
ઉ. : જેમ ભૂખ લાગતાં મુખદ્દાર વડે ગ્રહણ કરેલો ભોજનરૂપ પુદ્ગલ પિંડ માંસ, વીર્ય, રૂધિરાદિ ધાતુરૂપ પરિણમે છે, એ ભોજનના પરમાણુઓમાં યથા યોગ્ય કોઈ ધાતુરૂપ થોડા વા કોઈ ધાતુરૂપ ઘણાં પરમાણુઓ હોય છે, તેમાં પણ કોઈ પરમાણુઓનો સંબંધ ઘણા કાળ સુધી તથા કોઈનો થોડા કાળ સુધી રહે છે. વળી પરમાણુઓમાં કોઈ તો પોતાનું કાર્ય નીપજાવવાની ઘણી શક્તિ ધરાવે છે અને કોઈ અલ્પ શક્તિ ધરાવે છે, હવે એમ થવામાં કોઈ ભોજનરૂપ પુદ્ગલ પિંડને તો જ્ઞાન નથી કે ‘“હું આમ પરિણમું’’ તથા અન્ય પણ કોઈ પરિણમાવનારો નથી, પરંતુ એવો જ નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવ બની રહ્યો છે જે વડે એ જ પ્રમાણે પરિણમન થાય છે. તેમ કષાય થતાં યોગદ્વાર વડે ગ્રહણ કરેલો કર્મ વર્ગણારૂપ પુદ્ગલ પિંડ જ્ઞાનવરણાદિ પ્રકૃત્તિરૂપ પરિણમે છે. એ કર્મ પરમાણુઓમાંથી યથા યોગ્ય કોઈ પ્રકૃત્તિરૂપ થોડા વા કોઈ પ્રકૃત્તિરૂપ ઘણાં પરમાણુઓ હોય છે, તેમાં પણ કોઈ પરમાણુઓનો સંબંધ ઘણો કાળ રહે છે તથા કોઈનો થોડો કાળ રહે છે, એ પરમાણુઓમાં કોઈ પોતાનું કાર્ય નિપજાવવાની ઘણી શક્તિ ધારે છે ત્યારે કોઈ થોડી શક્તિ ધારે છે, એમ થવામાં કોઈ કર્મ વર્ગણારૂપ પુદ્ગલ પિડને તો જ્ઞાન નથી કે ‘‘હું આમ પરિણયું’’ તથા અન્ય કોઈ પરિણમાવનારો પણ નથી, પરંતુ એવો જ કેવળ નિમિત્તનૈમિત્તિક ભાવ બની રહ્યો છે જે વડે એ જ પ્રકારે પરિણમન થાય છે. લોકમાં પણ એવા નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવ ઘણાય બની રહ્યા છે. જેમ મંત્રના નિમિત્તથી જલાદિકમાં રોગાદિક દૂર કરવાની શક્તિ હોય છે. તેમ જીવ ભાવના નિમિત્ત વડે પુદ્ગલ પરમાણુઓમાં જ્ઞાનાવરણાદિરૂપ શક્તિ થાય છે. એ પ્રમાણે જડ પરમાણુનું યથા યોગ્ય પ્રકૃત્તિરૂપ પરિણમન જાણવું. ૧૨. કર્મોની બંધ, ઉદય, સત્તારૂપ અવસ્થા કેમ થાય છે?
હવે જે પરમાણુ કર્મરૂપ પરિણમ્યા છે તેનો જ્યાં સુધી ઉદય કાળ ન આવે ત્યાં સુધી તે જીવના પ્રદેશોથી એકક્ષેત્રાવગાહરૂપ બંધાન રહે છે. ત્યાં જીવ ભાવના નિમિત્તથી કોઈ પ્રકૃત્તિઓની અવસ્થાનું પલટાવું પણ થઈ જાય છે. કોઈ
