Book Title: Prachin Jain Itihas Part 03
Author(s): Surajmal Jain
Publisher: Mulchand Kisandas Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022685/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAna Co jaina itihAsa tIsarA bhaag| kisanadI lekhaka:pa0mUla bada jana vatsala vidyAratna-damoha prakAzaka DiyA uttakAlaya digambara jaina HIDE tanasukha. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'savitAbAI koDiyA, smoka granthamAlA naM0 prAcIna jaina itihAsa tIsarA bhAga / lekhaka: paM0 mUlacandra jaina vatsala, vidyAratna sAhityazAstrI / prakAzaka: mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, mAlika, digambara jaina pustakAlaya, mAMdhI cauka, 4000+ digAbhavana-sUrata / prathamAvRtta] vAra saM 2465 [ prati 1000 "digambara jaina" ke 32 ve varSakA upahAragrantha / mUlya - bAraha Ane Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA jaina vijaya presa. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sau0 savitAbAI mUlacaMda kApar3iyA smAraka graMthamAlA naM08 hamArI svagIya dharmapatnI saubhAgyavatI savitAbAIkA vIra saM0 2456 meM sirpha 22 varSakI mAyumeM eka putra ci0 bAbUbhAI aura eka putrI ci0 damayaMtIko vilakhate chor3akara svargavAsa hogayA thA, taba unake smArtha hamane 2612) kA dAna kiyA thaa| usamese 2000) sthAyI zAstradAnake liye nikAle the jisakI mAyase uparokta granthamAlA prakaTa kI jAtI hai| bhAjataka isa granthamAlAse nimnalikhita 7 grantha prakaTa ho cuke haiM aura digambara jaina tathA jaina mahilAdarzake grAhakoMko bheTa diye jA cuke haiM1-aitihAsika striyAM (bra0 paM0 candAbAI jI kRta) // ) 2-saMkSipta jaina itihAsa (dvi0 bhAga pra0 khaNDa) 1m) 3-paMcaratna (bAbU kAmatAprasAdajI kRta) 4-saMkSipta jaina itihAsa (dvi0 bhAga dvi0 khaNDa) 5-vIra pAThAvali ( bAbU kAmatAprasAdajI kRta) 6-jainatva (ramaNIka bI0 zAha vakIla kRta) 7-saMkSita jaina itihAsa (bhAga 3 khaNDa 1) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] aura yaha bAThavAM grantha-prAcIna jaina itihAsa tIsarA bhAga prakaTa karake " digambara jaina " ke 32 veM varSake grAhakoMko meTa cAMTA jA rahA hai / tathA kucha pratiyAM vikrayArtha bhI nikAlI gaI haiM / yadi jaina samAja ke zrImAna zAstradAnakA mahatva samajheM to aisI kaI smAraka granthamAlAaiM digambara jaina samAjameM nikala sakatI haiN| ( jaisA ki zvetAmbara jaina samAjameM lAkhoM ru0 ke dAnakI haiM lekina isake liye sirpha dAnakI dizA badalane kI AvazyakatA hai; kyoMki digambara jaina samAjameM dAna to bahuta nikAlA jAtA hai jo yA to apanI bahiyoMmeM par3A rahatA hai yA mAna bar3AI ke liye dharmake nAmase kharca kiyA jAtA hai| ataH aba to jaina samAja samayukI mako samajheM aura zAstradAnakI tarapha apanA lakSya phereM yahI mAvazyaka hai / - prakAzaka / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = prstaavnaa| = 21 veM tIrthaMkara zrI naminAthase lekara 24 veM tIrthakara bhagavAn zrI mahAvIra tathA unake samakAlIna tathA bAda ke suprasiddha jainAcArya aura jaina samrAToMkA koI aisaH payukta itihAsa Ajataka pragaTa nahIM huA hai, jo vidyArthiyoMko par3hAnema sugama ho tathA sAmAnya par3helikhe bhAiyoMko bhI svAdhyApayogI ho| ata: hamane yaha 'prA0 jaina itihAsa tIsarA bhAga' nAmaka pustaka paM0 mUlacandajI jaina vatsala vidyAratna ( damoha ) se prAcIna zAstroMke AdhArase taiyAra karAI hai| tathA sAthameM vIrake suyogya saM0 bA0 kAmatAprasAdajI racita pAMca AcAryoMke caritra bhI upayogI honese isameM saMnilita kiye haiN| isa pustakakI racanA aisI sugama va saMkSipta kI gaI hai ki sAmAnya par3hA likhA harakoI bhAI yA bahina isako samajha skegaa| hama maM0 mUlacandrajI vatsalake bar3e AbhArI haiM jinhoMne isa pustakakI racanA kara dI hai| sAthameM prasiddha itihAsajJa bAbU kAmatAprasAdanIkI sAhitya sevAko bhI hama bhUla nahIM skte| di. jaina samAjapara bhApakA upakAra avarNanIya hai| ___isa aitihAsika granthakA sulabhatayA pracAra ho isaliye yaha "digambara jaina ke 32 veM varSake grAhakoMko bheTameM dene kI vyavasthA kI gaI hai tathA kucha pratiyAM vikrayArtha mI nikAlI gaI haiM / AzA hai isa prathamAvRttikA zIghra hI pracAra ho jaaygaa| .... nivedakasurata, vIra 465 / ... mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, jyeSTha sudI 15 / prakAzaka / tA. 1-6-39. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| pATha 1-bhagavAna naminAtha-ikkIsaveM tIrthaMkara .... pATha 2-jayasena cakravartI / pATha 3-bhagavAn neminAtha-bAIsaveM tIrthaMkara pATha 4-mahAsatI rAjamatI pATha 5-jarAsiMdhu pATha 6-zrI kRSNa baladeva pATha 7-zrI kRSNa-janma aura unakA parAkrama .... pATha 8-zrI pradyumnakumAra pATha 9-pAMca pAMDava .... .... ... pATha 10-pitRbhakta bhISmapitAmaha ... .pATha 11-mAMsabhakSI.rAjA baka pATha 12-bArahaveM cakravartI brahmadatta ... pATha 13-bhagavAna pArthanAtha-teIsaveM tIrthakara .... pATha 14-bhagavAna mahAvIra-cauvIsaveM tIrthaMkara pATha 15-mahArAjA zreNika pATha 16-abhayakumAra ..... ... pATha 17-tapasvI vAriSeNa pATha 18-savI candanA pATha 19-amayaratna-jIvaMdharakumAra .... Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] pATha 20 - aMtima kevalI - zrI jambUkumArajI pATha 11 - vidyutprabha cora pATha 21 - zrI bhadrabAhu - aMtima zrutakevalI pATha 23 - mahArAjA candragupta pATha 24 - samrAT aila khAraveLa pATha 29 - zrImad kundakundAcArya pATha 16 - AcAryamavara umAsvAmI mahArAja .... 04.0 .... .... .... .... ... .... ... pATha 27 - svAmI samantabhadrAcArya pATha 28 - zrI nemicandrAcArya siddhAnta - cakravarti aura vIra - ziromaNi cAmuNDarAyajI pATha 29 - zrImad bhaTTAkaLaGkadeva .... .... .... .... 72 75 76 <* 86 89 99 97 107 119 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "digambara jaina" hiMdI gujarAtI bhASAkA suprasiddha / mAsika patra, sacitra vizeSAMka tathA upahAggrantha bhI diye jAte haiM / upahArI posTeja sahita vArSika mUlya 2) / namUnA muphta bhejA jAtA hai| manejA, digambara jaina pustakAlaya-sUrata / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 bhagavAn neminAtha aura rAjulake vivAha-vairAgyakA dRzya / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / tIsarA bhAga / pATha 1 / bhagavAna naminAtha - ikkIsaveM tIrthaMkara / ( 1 ) bhagavAna munisuvratanAtha ke mokSa jAne ke sATha lAkha varSa bAda zrI naminAtha tIrthaMkarakA janma huA / (2) Azvina ( ku~vAra) vadI dvitIyAko Apa garbhameM aae| mAtA mahAdevIne rAtri ke pichale pahara meM 16 svapna dekhe | indra tathA devatAoMne unakA garbhakalyANaka utsava manAyA / garbha meM Aneke chaha mAsa pahile se janma hone taka ratnoMkI varSA huI aura deviyoMne mAtAkI sevA kI / ( 3 ) ApakA janma mithilAnagarI ke rAjA vijayake yahAM ASADha vadI dazamIko tIna jJAna yukta huA / ApakA vaMza ikSvAku aura gotra kAzyapa thA / ( 4 ) daza hajAra varSakI Ayu thI aura pandraha dhanuSya UMcA suvarNake samAna zarIra thA / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 2 (5) bhApake sAtha khelaneko svarga se deva mAte the aura vahIse sApake lie vastrAbhUSaNa mAyA karate the| (6) paccIsasau varSa taka mApa kumAra bhavasthA rahe, bAdameM mApane pAMca hajAra varSa taka rAjya kiyaa| bhApakA vivAha huA thaa| (7) eka dina apane pUrvamavoMkA smaraNa kara unheM vairAgya hobhaayaa| usI samaya laukAntika devoMne bhAkara stuti kI aura indra mAdi manya deva mAe / minI bhASADha vadI dazamIke dina eka hajAra rAjAoM ke sAtha sAtha unhoMne dIkSA dhAraNa kii| devoMne tapakalyANaka utsava manAyA / unheM usI samaya manaHparyaya jJAna utsanna humA / (8) eka dina upavAsa kara dUsare dina vIrapura nagarake rAjA dattake yahAM Apane mAhAra liyA, taba devoMne rAjAke yahAM paJcAzcarya kie| (9) nau varSa taka dhyAna karane ke bAda jisa vanameM dIkSA lI thI usI vanameM bakulavRkSa ke nIce magasira sudI pUrNimAko cAra pAtiyA karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kiyA, samavazaraNa sabhAkI devoMne racanA kI aura jJAnakalyANaka utsava mnaayaa| (10) bhApakI sabhAmeM isaprakAra manuSyajAtike sabhAsada the 450 pUrvajJAnake dhArI 12600 zikSaka muni 1600 bhavadhijJAnI 1500 vikriyA Rddhike dhArI 1600 kevalajJAnI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga 1250 manaHparyaya jJAnI 1000 vAdI muni 20000 45000 mAryikA 100.00 zrAvaka 200000 zrAvikAeM (12) mAyuke eka mAsa zeSa rahane taka mApane sAre Arya khaMDameM vihAra kiyA aura vinA icchAke divyadhvani dvArA dharmopadeza dekara prANiyoM kA hita kiyaa| (13) jaba Ayu eka mAsa bAkI raha gaI taba divyadhvanikA honA banda humA aura sammeda zikhara parvatapara isa eka mAhameM zeSa karmokA nAza kara eka hajAra muniyoM sahita vaisAkha vadI 14 ko mokSa pdhaare| indroMne mokSalyANaka utsava mnaayaa| pATha 2 / jayasena cakravartI / (gyArahaveM cakravartI) (1) bhagavAn naminAthake samayameM gyArahaveM cakravartI jayasena hue| ye kauzAMbI nagarIke ikSvAkuvaMzI rAjA vijaya aura rAnI prabhAkarIke putra the| (2) inakI Ayu tIna hajAra varSakI aura zarIra mATha hAya Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 4 UMcA thaa| inake caudaha ratna aura nabanidhiye mAdi saMpatti thI, jo sabhI cakravartiyoM ke prApta hotI haiN| inhoMne chahoM khaNDoMko vinaya kiyA thA / battIsa hajAra rAjA inake bhAdhIna the / chayAnave hajAra rAniyAM thiiN| (3) hajAroM varSataka rAjya bhogane ke bAda eka rAtriko tArA TUTatA huA dekhakara inako vairAgya utpanna huA / inhoMne apane bar3e putrako rAjya denA cAhA / parantu usane use svIkAra nahIM kiyA, taba choTe putrako rAjya dekara varadatta kevalIke pAsa dIkSA dhAraNa kI, aura sammedazikharapara sanyAsa dhAraNa karake jayaMta nAmaka anuttara vimAnameM mahamindra hue| pATha 3 / bhagavAnaneminAtha (bAIsaveM tIrthakara) (1) bhagavAn naminAthake mokSa jAne ke pAMca lAkha varSa bAda zrI neminAtha tIrthaMkarakA janma huaa| (2) kArtika sudI 6 ke dina Apa garbhameM Ae / mAtAne rAtrike pichale paharameM 16 svapna dekhe| indra tathA devatAoMne unakA garbhakalyANaka utsava mnaayaa| garbha meM Ane ke chaha mAsa pahilese janma hone taka ratnoMkI varSA huI aura deviyoMne mAtAkI sevA kii| . (3) mApakA janma zauryapurake mahArAjA samudravijaya raanii| zivAdevIke zrAvaNa sudI 6 ke dina tIna jJAnayukta humA / mApakA; vaMza harivaMza aura gotra kAzyapa thA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tIsarA bhAga (4) eka hajAra varSakI ApakI Ayu thI aura daza dhanuSya UMcA zarIra thaa| (5) mApake sAtha khelaneko svargase deva mAte the aura mApake vastra tathA AbhUSaNa bhI devalokase Ate the| .. (6) eka dina magadhadezake rahanevAle eka vaizyane rAjagRhake svAmI jarAsiMdhuse dvArikA nagarIkI suMdaratAkA varNana kiyaa| yaha sunakara jarA siMdhu krodhase aMdhA hogayA aura yuddhako ckdiyaa| nAradane yaha khabara zrIkRSNako sunAI / sunate hI zrIkRSNa zatruko mAraneke lie taiyAra hue| unhoMne zrI ne mikumArase kahA ki bhApa isa nagarakI rakSA kIjie / bhavadhijJAnake dhArI prasannacitta ne mikumArajI madhura netroMse haMse aura 'oM' kaha kara svIkAratA dii| nemikumArake haMsanese zrIkRSNane bijayakA nizcaya kara liyaa| . (7) eka samaya mApa kumAra avasthA meM apanI bhAvanoM ( zrIkRSNakI rAniyoM ) ka sAtha jalakrIr3A karate the / snAna karaneke bAda haMsate hue unhoMne satyabhAmAse apanI dhotI dhoneko khaa| satyabhAmAne tAneke sAtha kahA-kyA Apa kRSNa haiM, jinhoMne nAgazayyApara car3hakara zAraMga nAmakA tejavAna dhanuSya car3hAyA aura sarva dizAoMko kaMpAdenevAlA zaMkha bajAyA hai / aisA sAhasakA kAma mApase nahIM hosktaa| .. (8) satyabhAmAkI bAta sunakara ve mAyudhazAlAmeM Aye / vahAM pahile to ve mahAbhayaMkara nAga zaiyApara car3he, phira dhanuSako car3hAyA aura bAdameM apanI bhAvAnase saba dizAoMko pUranevAlA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcIna jena itihaam| 6 zaMkha bajAyA / sabhAmeM baiThe hue zrIkRSNa acAnaka isa adbhuta kAmako sunakara vyAkula hue| unhoMne apane sevakoMko bhejakara saba samAcAra pUchA / sevakoMne saba samAcAra unheM sunaayaa| sevakakI bAteM sunakara zrIkRSNa sAvadhAna hokara socane lage ki kumArake cittameM bahuta dinoMmeM rAga utpanna huA hai| ye mahAbalavAna haiM, isaliye rAjyakI rakSAkA prabandha karanA cAhiye / (9) rAjA ugrasenake yahAM jAkara bhI zrIkRSNane unakI suMdara kanyA rAjamatI zrI nemikumArako dene kI yAcanA kii| rAjA ugrasenane prasannatA sahita apanI kanyA denA maMjara kiyA / zubha ghar3I muhUrtameM vivAhakA utsava prArambha humA / (10) vivAha ke eka dina pahale zrIkRSNako lobhakarmane staayaa| unake manameM zaMkA huI ki nemikumAra bar3e balavAna haiM, ke merA rAjya leleNge| taba unhoMne zrI ne mikumArako virakta karane ke lie bhaneka vyAdhoMse pazu pakar3avAkara eka bAr3emeM baMda karavA diye aura unakI rakSA karanevAloMse kaha diyA ki yadi nemikumAra unheM dekhane bhAveM to tuma saba unase kahanA ki Apake vivAhameM mAraneke liye ye pazu ikaTThe kie haiN| (11) zrI nemikumAra citrA nAmaka pAlakIpara savAra hokara bArAta sahita ugrasenake dvArapara jArahe the / isI samaya unhoMne ghora karuNa svarase cillA cillAkara bAr3emeM idhara udhara phirate hue bhayase dIna pazuoMko dekhA / unheM dekhakara unako bar3I dayA utpanna huii| unhoMne unake rakSakase pUchA ki yaha pazuoMkA samUha eka jagaha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga kisaliye ikaTThA kiyA gayA hai ? rakSakoMne kahA-mApake vivAha mahotsavapara mArane ke liye zrIkRSNane ina pazuoMko ikaTThA kiyA hai| (12) rakSakoMkI bAta sunakara unake manameM bar3I dayA utpanna huii| ve vicAra karane lage ki ye pazu vanameM rahate haiM, tRNa khAte haiM aura kisIkA aparAdha nahIM karate, aise pazuoMko mere vivAha ke lie mArA jAtA hai ! isa taraha socakara ve virakta hue, unhoMne vivAhake mAbhUSaNa utAraDAle / (13) vairAgya honepara laukAMtika devoMne bhAkara unheM praNAma kiyA aura indrAdi devoMne unakA dIkSA kalyANa utsava kiyA / (14 ) devoM ke dvArA uThAI gaI devakuru pAlakIpara savAra hokara sahasrAmrajanameM zrAvaNa zuklA SaSThIke dina citrA nakSatrameM saMdhyA samaya telA niyama lekara dIkSA dhAraNa kii| (15) kumAra kAlake tInasau varSa bAda Apane dIkSA dhAraNa kI thii| Apake sAtha eka hajAra rAjA dIkSita hue the| (16) tIna dina ke bAda unhoMne dvArAvatI nagarImeM rAjA varadattake yahAM mAhAra liyA, jisase unake yahAM paMcAzcarya hue| (17) chappana dina tapazcaraNa karane ke bAda raivataka pahAr3a para bAMsavRkSake nIce mAzvina vadI paDavAke sabere unheM kevalajJAna prApta huaa| indrAdi devoMne jJAnakalyANaka manAyA aura samozaraNa sabhA bnaaii| . 18 mApake samosaraNameM isa prakAra ziSya the Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jana itihaas| 8 11 varadatta Adi gaNadhara 400 zrutajJAnake dhArI 11800 zikSaka muni 1500 bhavadhijJAnI 1500 kevalajJAnI 1100 vikriyA Rddhike dhArI 900 manaHparyaya jJAnI 800 bAdI muni 18011 100000 zrAvaka 300000 zrAvikAeM (19) chahasau ninyAnave varSa nau mahInA cAra dina unhoMne saba dezoMmeM vihAra kara dharmopadeza diyaa| antameM bhAyukA eka mAsa zeSa rahanepara mApane upadeza denA banda kara diyA / aura giranAra parvatapara ASAr3ha zuklA saptamI ke dina karmoM kA nAzakara mokSa padhAre / indrAdi devoMne ApakA mokSa kalyANaka mnaayaa| . pATha 4 / mahAsatI raajiimtii| (1) rAjImatI mathurAke rAjA ugrasenakI putrI thii| unakA vivAha zrI nemikumArajIke sAtha honA nizcita hubhA thaa| (2) jisa samaya zrI nemikumAra vivAha ke lie bhA rahe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga the usa samaya mArgameM jIvoMko ghisa huA dekhakara unheM dayA bhA gaI, maura unhoMko vairAgya ho bhaayaa| (3) rAjImatI vivAhakI khuzImeM apane jharokhepara baiThI huI bArAtakI car3hAI dekha rahI thii| usane zrI nemikumArako ratha vApisa lauTAte hue dekhaa| sakhiyoMse pUchanepara use unake vairAgyakA samAcAra mAlUma huaa| ( 4 ) samAcAra sunakara vaha ekadama behoza hogii| kucha samayake bAda hozameM Anepara vaha bar3A kheda karane lgii| (5) usake mAtApitAne bahuta samajhAyA ki yadi zrI nemikumAra vairAgI hogae haiM to kyA huA, bhabhI unake sAtha terA vivAha to huA hI nahIM hai / kisI dUpare sundara rAjakumArake sAtha terA vivAha karA diyA jAyagA / (6) mAtA pitAkI ina bAtoMse use bar3A duHkha humA / usane kahA-mere to eka pati zrI nemikumAra hI haiM. unake sivAya saba mere pitA putra ke samAna haiN| itanA kahakara vaha zrI nemikumArake manAneko raivataka pahAr3apara phuNcii| (7) usane zrI nemikumArako phirase lauTa calaneko bahuta kahA parantu unakA mana bhaDola rahA, taba rAjImatI bhI unake pAsa dIkSA lekara ArthikA bana gii| (8) rAjImatI bhagavAnake samozaraNakI pradhAna mAryikA huI aura usane mahAn tapa karake solahaveM svargameM indraprada prApta kiyaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaam| 10 pATha 5 / jraasiNdhu| ( navamAM pratinArAyaNa) (1) jarAsiMdhu rAjagRhake rAjA siMdhupatikA putra thaa| bAlyAvasthAse hI vaha bar3A parAkramI aura balavAna thaa| (2) usane apane parAkramase magadha dezake sabhI rAjAoMko apane vazameM kara liyA thaa| (3) kucha samayake pazcAt usako cakraratnakI prApti huI jisake balase usane tIna khaNDake rAjAoMko jIta liyaa| (4) zrIkRSNa nArAyaNa ke dvArA jarAsiMdhukA vadha huA aura vaha marakara narka gyaa| pATha 6 / shriikRssnn-bldev| (navameM balabhadra aura nArAyaNa zrIkRSNake pUrvaja) (1) zauryapura nagarake harivaMzI rAjA sUrasena the| unake aMdhakavRSTi aura naravRSTi nAmaka do putra hue the| (2) aMdhakavRSTikI rAnI subhadrAke 10 putra hue| jinameM samudra vijaya sabase bar3e aura vasudeva sabase choTe the| kuMtI aura mAdI nAmakI do putriyAM bhI unake huI thiiN| naravRSTikI rAnI padmAvatIse ugrasena bhAdi tIna putra aura gAMdhArI nAmaka putrI huii| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga (3) mahArAja aMdhakavRSTi samudravijayako rAjya dekara muni hoge| samudravijayane pAThoM bhAiyoMmeM apanA rAjya bAMTa diyA / (4) kumAra vasudeva bahuta sundara the / ve vihArake lie pratidina nagarake nahara jAyA karate the / ve ThIka devakumAra jaise mAlUma par3ate the / nagarakI nAriyAM unheM dekhakara mohita hojAtI thIM aura apanA kAmakAja bhUlakara ekaTaka inheM hI dekhatI raha jAtI thiiN| apanI sAsa mAdikI bhI kucha bAta nahIM sunatI thIM isalie kumAra vAsudevake bAhara nikalane se nagarake loga bahuta duHkhI hote the| eka dina sabane milakara mahArAjA samudra vijayase apanA duHkha prakaTa kiyaa| mahArAnane vasudevake lie rAjamaMdirake cAroM ora manohara vana, rAjabhavana aura kRtrima parvata banavAkara unase usameM ghUmane ke lie kahA / aba bAhara na jAkara ve vahIM ghUmane lge| (5) eka dina eka sevakake dvArA unheM mAlUma huA ki mahArAja samudravijayane unheM bAhara jAne se roka diyA hai / isase unheM duHkha humA / dUsare dina kisIse vinA kahe sune ve vidyA siddhike bahAne akele hI nagarase bAhara nikala gae / samudra vijayane unakI bahuta khoja karAI parantu unakA kucha patA na kgaa| (6) nagarase nikalakara ve vijayapura grAmameM pahuMce aura vizramake lie bhazoka vRkSake nIce ghanI chAyAmeM baiTha gae / usa vRkSakI chAyA kabhI sthira nahIM hotI thii| unake baiThanese vRkSakI chAyA sthira hogii| mAlIne usa vRkSako chAyAko sthira dekhakara magaka dezake rAjAko usakI khabara dI / rAjAse nimittajJAnIne kahA thA ki. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 12 jisake baiThane se chAyA sthira hogI vahI terI kanyAkA pati hogA / -isaliye magadhezane apanI zyAmalA nAmaka kanyA vasudevako samarpaNa kI / (7) vasudevane vahAM se calakara aneka dezoM meM bhramaNa kiyA . aura apanI vIratA aura parAkramake prabhAvase aneka rAjAoMko vazameM -kiyA aura unake dvArA aneka sundara kanyAeM grahaNa kIM / ( 8 ) eka samaya ghUmate 2 ve ariSTanagara meM aae| vahAMke rAjA hiraNyavarmAkI putrI rohiNIkA svayaMvara horahA thA / ve bhI vahAM 'eka sthAnapara jAkara khar3e hogae / kanyA rohiNIne saba rAjAoMko -chor3akara vasudevake galemeM varamAlA DAlI / isase anya sabhI rAjA krodhita hogae / mahArAja samudravijaya bhI svayaMvara meM Ae the / unhoMne veSa badale vasudevako nahIM pahacAnA aura ve bhI saba rAjA - oMke sAtha kanyAko hara lejAneke liye yuddhako taiyAra hogye| usI samaya vasudevane apanA nAma khudA huA eka bANa samudravijaya ke pAsa bhejA, usako par3hakara unheM bar3A Azcarya aura harSa huA, unhoMne saba rAjAoM ko yuddha se rokA aura apane saba bhAiyoMke sAtha vasudevase milane gaye / vasudevane unako namaskAra kiyA aura jo bhUmigocarI tathA vidyAdharoMkI kanyAe unhoMne vivAhI thIM, unheM lAkara sukhapUrvaka nagara meM rahane lage / ( 9 ) nava mAsa vyatIta honepara rohiNI rAnIke padma nAmaka nauveM balabhadrakA janma huA / (10) rAjA ugrasena kI rAnI padmAvatI ke garbhase eka bAlaka paidA huA / janma samaya hI vaha bhauMhe car3hAye apane oThoMko dabAye Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 tAsarA. bhAgaH hue Ter3hI-nigAhase dekha rahA thaa| mAtA-pitAne use aniSTakara jAnakara kAMsoMkI eka saMdUka meM rakhakara use yamunAmeM bahA diyaa| kauzAMbI nagarIkI eka zUdra strI mandodarIko vaha saMdUka milii| usane bAlakako nikAla kara usakA kaMsa nAma rakhakara pAlana-poSaNa kiyaa| bar3A honepara adhika upadravI honeke kAraNa usane kaMsako gharase nikAla diyA / vaha sUrIpura pahuMcA aura vasudevakA sevaka vanakara rahane lgaa| (10) rAjA jarAsiMdhukA eka zatru thA jo kisIse nahIM, jItA jAtA thaa| usake jItane ke lie unhoMne apanA prAdhA rAjya aura kanyA denekI ghoSaNA kii| vasudevane kaMsako sAtha lejAkara zatruko jIta liyaa| isaliye jarAsiMdhune apanA bhASA rAjya aura kanyA vasudevako denA cAhI / parantu vasudevako vaha kanyA pasaMda nahIM thii| isaliye unhoMne jarAsiMdhuse kahA ki zatruko kaMsane jItA hai use hI yaha inAma milanA cAhiye / jarAsiMdhune kaMsakA kula mAdi jAnakara use apanA AdhA rAjya aura kanyA de dii| kaMsako jaba bhapanA pichalA hAla mAlUma huA to pUrvabhavake vairake kAraNa use. mAtA pitApara bar3A krodha aayaa| vaha mathurApurI gayA aura mAtA pitAko pakaDa kara unheM nagarake daravAje para kaidameM rakha diyaa| isake bAda vaha vasudevako nagarameM lAyA aura prasanna hokara usane apane kAkA devasenakI putrI apanI choTI bahina devakIkA unake sAtha vivAha kara diyaa| (11) eka samaya kaMsake yahAM matimuktaka nAmaka muni Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 14 mAe / unheM dekhakara usakI strI jIvaMdyasAne devakIke Rtu vastra dikhalAkara unakI haMsI kii| taba munirAjane kahA-"tU kyA haMsI kara, rahI hai ? isI devakIkA putra tere pati aura pitAkA nAza karanevAlA hogaa| jIvaMdyazAne kaMsase yaha bAta khii| ina bAtoMse kaMsa bahuta DarA, kyoMki vaha jAnatA thA ki muniyoMkI bAteM kabhI jhUTha nahIM hotii|" taba usane rAjA vasudevase bar3e premase yaha yAcanA kI ki mApakI mAjJAnusAra devakI mere hI gharameM prasuti kre| basudevane usakI bAta mAna lii| (11) dUsare dina matimuktaka muni mAhArake liye devakIke yahAM Ae, taba unhoMne devakIse kahA ki tere sAta putra hoMge unameM se chaha putra to dUmarI jagaha pAle pose jAkara mukti jAyeMge aura sAtavAM putra nArAyaNa hogA / (12) devakIne tIna vArameM do do caramazarIrI putra utpanna kiye| jaba jaba ye putra hue taba usI samaya jJAnI indrakI bhAjJAse negamarSa nAmake devane saba putra uThAkara bhadrika nagarakI malakA nAmaka vaizya vadhUke yahAM rakha diye aura usake usI samaya paidA hue mare putroMko devakIke Age DAla diyaa| kaMsane una mare putroM ko dekhakara socA ki ina mare putroMse merI kyA hAni hosakatI hai, parantu phira zaMkA banI rahaneke kAraNa una mare hue baccoMko bhI zilApara . paTakavA diyaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pATha 7 / zrI kRSNa janma aura unakA parAkrama / (1) mAda kRSNa aSTamIko devakIke sAtaveM mahIne mahApratApI zrIkRSNakA janma huA / janma hote hI vasudeva aura balabhadrane kaMsako vinA jatAye hI nanda gopake ghara pahuMcA dene kA vicAra kiyA / balabhadrane zrIkRSNako uThA liyA aura vasudevane usapara chatra lagAyA / rAta aMdherI thI, isaliye zrIkRSNane puNya karmake udayase nagarake devatAne baikakA rUpa dhAraNa kiyA aura apane donoM sIMgoMvara maNiyAM lagAkara bhAgera calane lagA / usI samaya bALaka ke caraNasparza hote hI nagarake bar3e daravAje ke kivAr3a khula gaye / rAtrimeM kivAr3a khulate dekhakara baMbanameM par3e rAjA ugrasenane bar3e mazcarya se pUchA / isa samaya kivAr3a kisane khole / yaha bAta sunakara balabhadrane vahAApa cupa rahiye | yaha kivADa kholanevAlA, isa baMdhana se Apako zIghra chur3AyagA / vahAMse ve donoM pitA putra rAta hI yamunA nadIpara pahuMce / nArAyaNa ke prabhAvase yamunAne bhI mArga dediyA / tAsarA bhAga (2) ve donoM acaraja ke sAtha yamunAko pAra kara bhAge cle| unhoMne bar3e yatna se bAlikAko godImeM lekara Ate hue naMdagopAlako dekhA / unheM dekhakara balabhadrane pUchA- Apa rAtrimeM hI bhale vaya ma rahe haiM ? isake uttara meM namaskAra kara naMdagopAlane kahA- merI strIne putra pAneke lie devIkI upAsanA kI thii| usa devIne putra honekA AzvAsana dekara Aja sabameM hI eka kanyA kAkara dI hai Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina haathaas| 16 aura kahA hai ki yaha kanyA Apako de bhAnA, isalie maiM rAtameM hI bhApake yahA~ pahu~caneke lie jA rahA huuN| naMdagopakI yaha bAteM sunakara donoM pitA putra saMtuSTa hue, unhoMne naMda gopase putrI lekara apanA putra de diyA aura samajhA diyA ki yaha bAlaka honahAra cakravartI hai| isake bAda ye donoM pitA putra chipakara vinA kisIko mAlUma hue mathurA lauTa aae| (3) naMdagopa usa bAlakako lekara apane ghara gayA aura strIse kahane lagA ki usa devatAne prasanna hokara mujhe bar3A hI puNyavAna putra diyA hai| yaha kahakara apanI strIko bAlaka sauMpa diyaa| . . (4) kaMsane sunA ki devakIke putrI huI hai, sunate hI vaha turanta daur3A bhAyA / mAte hI pahale to usakI nAka kATa ddaalii| aura phira jamIna ke nIce talagharameM bar3e prayatnase pAlana karane ke liye ghAyako sauMpa dii| (5) mathurAnagarameM akasmAt bahutase utpAta hone lage taba kaMsane varuNa nAmaka nimittajJAnIse usakA phala puuchaa| nimitta jJAnIne kahA ki ApakA bar3A bhArI zatru utpanna hocukA hai| isa bAtako sunakara use bar3I ciMtA huii| taba usane pahale janmakI mitra deviyoMko smaraNa kiyA / deviyoMne Akara kahA-hamAre liye kyA kAma hai ? taba kaMsane kahA ki merA zatru utpanna huA hai, use DhUMDhakara tuma mAra maao| (6) unameM pUtanA nAmakI eka devIne vibhaMgA avadhise vAsudevako jAna liyA / usa duSTanIne mAtAkA rUpa dhAraNa kiyaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 . sAsarA bhAga stanoMmeM viSa milAkara una viSa bhare stanoMko pilAkara kRSNako mAranekA vicAra kiyaa| vaha bAlakakA pAlana-poSaNa karane lgii| parantu kaNake dUdha pIte samaya kisI dusarI devIne mAkara usake kucoMmeM aisI pIr3A pahuMcAI ki jise vaha saha na sakI aura bhAgakara calI gii| isake bAda dUsare dina dusarI devI gAr3IkA rUpa dhAraNa kara kRSNake Upara bhAI, parantu kRSNane lAta mAra kara toDa dii| eka dina naMda gopakI strI kRSNakI kamara eka Ukhalase bAMdha kara jala lene gaIM, parantu kRSNa use tor3a kara usaka pIche 2 ge| usI samaya bAlakako pIr3A deneke lie do deviyoMne bhAkAzameM ur3anevAle do vRkSoMkA rUpa banAyA, parantu kRSNane una donoM vRkSoMko jar3ase ukhAr3a kara pheMka diyaa| usI samaya eka devIne tAr3akA rUpa banA liyA aura dUsarI phala bana kara kRSNake mastaka para par3aneko taiyAra huii| tIsarIne gadhIkA rUpa banAyA aura kRSNako kATaneke liye maaii| parantu kRSNane gadhIke donoM pairoM para usa vRkSako de paTakA / dUsare dina eka devI ghor3ekA rUpa banA kara unheM mArane bhAI, pAntu kRSNane krodha bhAkara usakA muMha khUba hI tthokaa| aMtameM una sAtoM deviyoMne kaMsake pAsa jAkara kahA ki hama use nahIM mAra sakatI aura ve apane sthAnako calI gii| (7) devakI aura vasudevane bhI kRSNakA pauruSa sunA / ve donoM balabhadra tathA parivAra ke sAtha gomukhI upavAsake bahAne bar3I vibhUti sahita gokul.maae| bhAte hI unhoMne eka bar3e bhArI balavAna unmatta bailakI gardana pakar3akara laTakate hue zrIH kRSNako Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 8 dekhA / unhoMne usa belarUpI devakI gardana tor3a dI thii| zrI kRSNako dekhakara unhoMne pahale to gandhamAlA Adise usakI mAnatA kI, phira bar3e premase AbhUSaNa pahinAe aura pradakSiNA dii| usa samaya devakI ke stanoMse dUtra nikalane lagA aura abhiSeka karate samaya zrIkRSNake mastaka para par3ane lagA / use dekhakara balabhadra socane lage ki isa taraha bheda khulane kA Dara hai / ve buddhimAna kahane lage ki upavAsa ke khedase yA putra mohase vaha mUrcchita hogaI hai / isake bAda kRSNa kA abhiSeka kiyaa| phira vrajake saba logoM kA yathAyogya Adara satkAra kiyA aura bar3I prasannatA se gopAla kumAroM ke sAtha kRSNako bhojana karAyA aura phira ve saba mathurA nagarako cala diye / (8) eka dina vrajameM pAnI bahuta barasA, taba kRSNane govarddhana nAmakA parvata uThA kara usake nIce gAyoM tathA govAkoMkI rakSA kii| isase unakI kIrti saMsAra meM phaila gaI / ( 9 ) eka dina mathurA nagara meM prAcIna jinAlaya ke samIpa pUrva dizA ke adhiSThAtA deva maMdira meM sarpa zayyA, dhanuSa aura zaMkha ye tIna ratna utpanna hue| una tInoM ratnoMkI deva rakSA karate the aura ve tInoM ratna kRSNakI honahAra lakSmIko sUcita karate the / unheM dekhakara mathugakA rAjA kaMsa Darane lagA / aura varuNa nAmake nimitta jJAnIse unake pragaTa hone kA phala pUchA / usane kahA ki isakA siddha karanevAlA ApakA nAzaka hogaa| taba kaMsane nagara meM yaha ghoSaNA karA dI ki jo manuSya nAga zaiyyA para car3hakara eka hAthase zaMkhako Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga pUregA aura phira isa dhanuSyako car3hA legA use maiM apanI putrI duuNgaa| zrI kRSNane jaba una tInoM ratnoMko prApta kiyA taba unheM talAza karanevAle sigahiyoMne nivedana kiyA ki naMdagopake putrane hI ye tInoM kAma eka sAtha kie haiN| (10) zatrukA nizcaya hojAne para kaMsane usake jAnanekI icchAse naMda gopako kahalA bhejA ki nAgarAja jisakI rakSA karate haiM aisA eka hajAra dalavAlA kamalakA phUla lAkara do| yaha sunakara naMda gopake zokakA pArAvAra na rhaa| unhoMne zrIkRSNase kahA ki tU hI upadrava karatA rahatA hai, aba tu hI kamala lAkara rAjA kaMsako de| zrIkRSNane kahA yaha kyA kaThina kAma hai, maiM abhI le aauuNgaa| ve mahAnAgoMse surakSita sarovarameM nizaMka hokara kUda pdd'e| unheM mAtA dekha yamarAjake samAna nAgarAja khar3A hokara unheM nigalaneke liye taiyAra hogyaa| vaha kroSase kAMpa rahA thA aura zvAsoMse magnike kaNa pheMka rahA thaa| kRSNa jalase bhIgA huA pItAMbara uThA kara usakI phaNA para dhone lge| vaha nAgarAja vrajapAtake samAna usa pItAMbarake giranese choTe pakSIke samAna Dara gayA aura kRSNake pUrva puNya karmake udayase adRzya hogayA / kRSNane icchAnusAra kamaka tor3e aura kaMsake pAsa pahuMcA die / kamaloMko dekhakara kaMsako nizcaya hogayA ki merA zatru naMda gopake samIpa hI hai| (11) eka dina kaMsane naMdagopAlako kahalA bhejA ki tuma apane malloM ke sAtha 2 malla yuddha dekhane mAo / naMdagopa kRSNa : mAdi saba malloMko lekara nirbhaya ho mathurAko cale / nagarameM ghusate hI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 20 kRSNakI bhora eka hAthI daudd'aa| vaha hAthI madonmatta yamake samAna thA / use apanI ora daur3atA humA dekhakara kumAra kRSNane khar3e hokara usakA eka dAMta tor3a liyA aura phira usI dAMtase use mArane lage jisase vaha hAthI Darakara bhAga gyaa| gopoMko utsAhita kara ve kaMsakI sabhAmeM pahuMce aura apanI saba senA sajAkara eka jagaha khar3e hoge| balabhadra apanI bhujAoMko Thokate huye kRSNake sAtha raGgabhUmimeM utare aura idhara udhara ghUmane lge| kaMsakI AjJAse mahA parAkramI cANUra mAdi malla uThe aura raGgabhUmike cAroM ora baiTha gae / kRSNane makasmAt siMhanAda kiyaa| kRSNako dekhakara krodhita humA kaMsa malla banakara bhAyA parantu kRSNane usake donoM paira pakaDa kara choTe aMDeke samAna bhAkAzameM phigayA aura phira use jamIna para de pttkaa| usake prANa pakherU ur3a gaye / usI samaya devoMne puSpoMkI varSA kI aura jayake nagAr3e bajane lge| (12) eka dina jIvaMdyazA patike maranese duHkhI hokara jarAsiMdhuke pAsa gii| apane patikI mRtyuke samAcAra pitAko sunAe, sunakara jarAsiMdhuko bahuta krodha mAyA aura yAdavoMko mArane ke lie apane putroMko bhejA / yAdava bhI apanI senA sajAkara yuddhako nikale, unhoMne jarAsiMdhuke putroMko harA diyaa| taba phira usane aparAjita putrako bhejA, vaha bhI hAra gyaa| isake bAda pitAkI mAjJAse kAlayavana nAmaka putra calaneko taiyAra humaa| (13) kAlayavanako mAtA humA munakara agrasocI yAdavoMne hastinApura, mathurA aura gokula tInoM sthAna chor3a die / kAlayavana Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAma unake pIche 2 jA rahA thA taba yAdavoMkI kula-devatA bahutasA IMdhana ikaTThA kara bahuta U~cI lauvAlI mami jalAkara eka bur3hiyAkA rUpa banAkara mArgameM baiTha gii| use dekhakara kAlayavanane pUchA ki yaha kyA hai, taba bur3hiyA bolI ki he rAjan ! Apake Darase yAdavoM sahita mere saba putra isa jvAlAmeM par3akara jala gae haiN| bur3hiyAkI bAteM sunakara kAlayavanane socA, nizcaya hI mere bhayase saba zatru agnimeM cala gae haiN| vaha apane dezako lauTa gayA / (14 ) yAdavoMkI senA samudrake kinAre pahuMcI aura apanA sthAna banAne ke liye vahIM para Thahara gaye / phira kRSNane zuddha bhAvoMse darbhazayyA para baiTha kara vidhipUrvaka maMtroMkA japa karate huye bhATha dinakA upavAsa kiyaa| taba naigama nAmake devane kRSNase kahA ki ghor3eke AkArakA eka deva bhAja bhAyegA usapara savAra hokara samudra meM bAraha yojana taka cale jAnA, vahAMpara Apake liye eka nagaha bana jaaygaa| kRSNane vaisA hI kiyaa| kRSNake puNya karmake udaya aura tIrthakarakI utpatti ke kAraNa indrakI mAjJAse kuberane vahIM para usI samaya eka manohara nagarI banAI / usakA nAma dvArAvatI rakkhA gyaa| usameM pitA aura bar3e bhAiyoM ke sAtha kRSNane praveza kiyaa| tathA saba yAdavoMke sAtha sukhase rahane lge| (15) eka dina magadhadezake rahanevAle kucha vaizya putra samudrakA mArga bhUla kara dvArAvatImeM A phuNce| vahAMkI rAjalIlA aura vibhati dekhakara unheM bar3A mAzcarya huaa| unhoMne vahAMse bahuta macche 2 ratna sAtha liye aura rAjagRha nagarameM phuNce| vahAM unhoMne Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 22 ve ratna cakraratnake svAmI rAjA jarAsiMdhuko bheMTa kiye| rAjAne una sabakA Adara satkAra karake pUchA ki yaha ratnoMkA samUha tumheM kahAMse milA / taba una vaizya putroMne kahA ki " samudrake bIcameM eka bahuta hI sundara nagara hai, usakA nAma dvArAvatI hai, usameM yAdavoMkA rAjya hai, usI nagarase ye ratna hameM mile haiM / yaha sunakara jarAsiMdhu kroSase andhA hokara yAdavoMkA nAza karaneke lie apanI saba senA' lekara claa| (16) nAradane bar3I zIghratAse usI samaya zrIkRSNaka samIpa jAkara jarAsiMdhuke mAnekI khabara sunAI, sunate hI kRSNa zatruko mArane ke lie taiyAra hoge| ve apanI senA sajAkara jarAsiMdhuse yuddha karane ke lie cala die, unakI senAmeM pAMcoM pAMDava Adi zUravIra rAjA the| (17) jarAsiMdhu, bhISma, karNa, droNa bhAdi rAjAoM ke sAtha zrIkRSNake sAmane yuddhake lie phuNcaa| donoM senAoMmeM bhayaMkara yuddha huaa| jarAsiMdhune kRSNake Upara aneka zastra calAe para unakA kucha bhI asara nahIM huA, taba krodhita hokara usane unapara sudarzana cakra calAyA / cakra zrIkRSNa kI pradakSiNA dekara unakI dAhinI bhujAmeM jAkara Thahara gyaa| zrIkRSNane usI cakrase jarAsiMdhukA sira kATa ddaalaa| unakI sainAmeM jItake nagAre bajane lge| (18) zrIkRSNane cakraratnako mAge rakha kara bakadevajIko Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 tIsarA bhAga sAtha lekara tIna khaMDake vidyAdhara, mleccha tathA devatAoM ko apane vazameM kara liyaa| ve tIna khaMDake svAmI hokara rahane lge| (19) zrIkRSNakI Ayu eka hajAra varSakI thii| daza dhanuSa UMcA zarIra thaa| nIla kamalake samAna zarIrakA varNa thaa| cakra, zakti, gadA, zaMkha, dhanuSa, daMDa aura talavAra ye unake sAta ratna the| unake solaha hajAra rAniyAM thiiN| (20) ratnamAlA, gadA, hala, mUsaka ye cAra mahAratna baladevake the| unake ATha hajAra rAniyAM thiiN| (21) eka samaya kucha yAdavakumAra bAhara vanakrIDAko gaye the| ve bahuta thaka gaye the, pyAsakI pIr3A unheM bahuta satA rahI thii| una sabane pAsa hI vAvar3I dekhii| usa vAvaDImeM nagarakI saba zarAva phaiMka dI gaI thii| usake pAnIko pIkara ve saba madonmatta hogaye, unheM tana manakI sudhi na rhii| ve masta hokara jaba lauTe to unhoMne dvIpAyana muniko dekhA / dvIpAyana munike dvArA dvArikA jalegI aisA unhoMne bhagavAna neminAtha ke samavazaraNameM sunA thA / isalie muniko dekhakara unake mana meM krodha paidA huaa| ve dvIpAyanako pattharoMse mArane kge| munirAja bahuta dera taka mArako zAMta bhAvase sahate rahe parantu jaba pattharoMkI mAra aura gAliyoMkI varSA adhika bar3hatI gaI taba unheM krodha bhaagyaa| unhoMne saMkalpa kiyA ki mere yoga balase yaha sArI dvArikA bhasma hojAve / unake itanA kahate hI zarIrase eka manikA putalA nikalA aura usane sArI dvArikAko bhasma kara diyaa| kevala zrIkRSNa, balarAma aura jaratkumAra hI bace / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAcIna jaina. itihaas| 24 (22) zrIkRSNa aura balarAma apanI jAna lekara bhAge aura jAkara jaMgalameM eka per3a ke nIce thaka kara paDe rhe| unheM pyAsane staayaa| balarAma unheM sotA chor3akara pAnI DhUMDhaneko cale gye| zrI kRSNa peDake sahAre leTa rhe| unake talave meM padmakA cihna thA, vaha dUrase camaka rahA thaa| jaratkumAra bhI isa vanameM mA niklaa| usane dUrase camakatA humA padma dekhaa| use hiraNakA netra samajha kara usane caTa kamAnapara tIra car3hAyA aura nizAnA tAka kara isa taraha mArA ki zrIkRSNake padmako Ara pAra kara gyaa| zrIkRSNa cillaae| unakA cillAnA suna kara jaratkumAra unake pAsa aayaa| zrIkRSNako dekhakara usake hoza guma hogaye / zrIkRSNane usase kahA-mAI ! balarAma pAnI lene gaye haiM, vaha na mAne pAyeM, isase pahile hI tuma yahAMse cale jAo, nahIM to vaha tumheM vinA mAre na choDeMge / zrIkRSNakI bhAjJAse jaratkumAra vahAMse calA gyaa| zrIkRSNako mRtyu hogii| (23) balarAmane unheM dekhA to ve unake mohameM pAgala hogaye / zrIkRSNa ke zabako lekara ve lagAtAra chaha mahIne taka idhara udhara ghUmate rahe / jaba unheM eka devane Akara saMbodhita kiyA taba unakA moha chuuttaa| aura unhoMne zrIkRSNakA dAha karma kiyA / (24) zrIkRSNa marakara tIsare narka gye| balarAmane saMsArase udAsa hokara tapa kiyA aura ve svarga ge| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga pATha 8 // prdyumnkumaar| (1) pradyumnakumArakA janma zrIkRSNakI pradhAna paTarAnI rukmaNIke gabhase hubhA thaa| (2) jisa samaya pradyumna kA janma humA usI samaya unake pUrva janmakA zatru dhUmaketudeva vimAnapara baiThA jArahA thaa| acAnaka zrIkRSNake mahalapara bhAte hI usakA vimAna ruka gayA, usane bhavadhijJAnase apane zatruko jAnakara mAyAse mahakameM praveza kiyA aura bAlaka pradyumnako uThAkara bhAkAza mArgase le gayA / vaha use mAranekI icchAse eka vizAla zilAke nIce rakhakara calA gayA / (3) vijayArddha parvatake meghakUTa nagarakA vidyAdhara gajA kAlasaMbhava apanI rAnI sahita ghUmatA huA usa zilAke nikaTa bhaayaa| usa zilAko hilatI dekhakara use acaMbhA huaa| usane apane vidyAbalame zilA uThAI aura bAlaka pradyumnako uThAkara usane apanI rAnIko diyA / (4) rukmiNI tathA kRSNako putra viyogakA bahuta duHkha huaa| parantu nAradake yaha kahanepara ki 16 varSa bAda putra milegA, unakA yaha duHkha kama hogyaa| (5) pradyumnakumAra javAna huye usa samaya unhoMne kAlazatruke prabalazatru agnirAjako vijaya kiyaa| ve bahumUlya bhUSaNoMse sajakara mahalako mArahe the ki unheM dekhakara rAnI kAMcanamAlA unapara mohita Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 26 hogii| usane apanI kAmavAsanAkI bAteM prakaTa kI aura do bahumUlya vidyAeM denekA vacana diyA / pradyumnane vidyAeM to le lI parantu use mAtA kahakara praNAma kiyA / . (6) kAMcanamAlAkI kAmavAsanA pUrNa na honese usane rAjAse jAkara kahA ki kumAra mujhase balAtkAra karanA cAhatA hai / vicArazUnya rAjAne usakI bAta mAnakara apane pAMcasau putroMko hukma diyA ki tuma ise kisI ekAMtameM le jAkara mAra ddaalo| (7) ve sabhI putra kumArako mArane ke lie solaha bhayaMkara guphAoM, vAvar3iyoM, tathA vanoM meM le ge| vahAMpara bar3e bhayAnaka rAkSasa, yakSa tathA majagara Adi rahate the, vahAM jAkara una rAkSasoM, yakSoM aura ajagaroM ko jItakara pradyumnane aneka vidyAeM, hathiyAra tathA bhAbhUSaNa prApta kie / jaba una sabhI sthAnoMse pradyumna lAbha lekara jIte lauTa Ae, taba antameM unhoMne pAtAlamukhI vAvar3ImeM phaMsA kara mAranekA vicAra kiyaa| pradyumnane prajJapti nAmakI vidyAko apanA rUpa banA kara vAvar3ImeM kudA diyA aura jaba ve saba rAjakumAra use mArane vAvar3ImeM kUde taba pradyumnane usa bAvar3Iko eka bar3I zilAse Dhaka diyA aura choTe putrako nagarameM bheja diyA aura ve zilA para baiTha gaye / (8) zilA para baiThe huye unhoMne nAradako utarate dekhaa| nAradane pradyumnako unake mAtA pitA bhAdikA sAga hAla sunaayaa| usI samaya kAlasaMbhava vidyAdharane krodhita hokara apanI senA lekara use ghera liyA para pradyumnane sabako yuddha meM harA diyaa| aura aMtameM apanA saba saccA hAla sunaayaa| taba kAlasaMbhavane pradyumnase kSamA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 .tIsaga bhAga maaNgii| unhoMne rAjAse dvArikA jAnekI bhAjJA mAMgI aura ve nAradake sAtha dvArikAko cala diye|| (9) dvArikA jAkara vidyAse nAradako to ratha hI roka diyA aura bhApa bandarakA rUpa dhAraNa kara akele hI nIce aayaa| bhAte hI apanI mAtA rukmiNikI sauta satyabhAmAkA vAvana nAmakA bahu sundara bAga ujADa DAlA aura usameM bAva. DIkA saba jala kamaMDalumeM bhara liyaa| isI taraha bhaneka prakArake kautUhala karatA huA vaha kSullakakA rUpa dhAraNa kara apanI mAtA rukmiNIke pAsa phuNcaa| aura kahane lagA ki he samyagdarzanako pAlana karanevAlI maiM bhUkhA hUM, mujhe acchI taraha bhojana karA / usake die hue aneka tarahake bhojana khAe parantu tRpta nahIM humA / taba mantameM eka bar3A modaka khAkara saMtuSTa hokara vahAM baiTha gayA / usI samaya rukmiNIne dekhA ki asamayameM hI caMga, azoka bhAdike saba phUla phUla gae haiN| unheM dekhakara rukmiNIko bahuta Azcarya huaa| vaha prasannacitta hokara pUchane lagI ki kyA Apa mere putra haiM aura nAradake kahe anusAra ThIka samayapara Aye haiN| mAtAko yaha bAta sunakara pradyumgane apanA rUpa prakaTa kiyA aura mAtAke caraNoMmeM mastaka nvaayaa| mAtAkI icchAnusAra bhaneka tarahakI bAlakrIr3AeM kara use prasanna kiyA aura vahIM ThaharA / ___ kucha samaya bAda atyaMta buDhekA rUpa banAkara vaha galImeM sorahA aura balabhadrake jagAnepara apane paira lambekara unheM ThagA / phira meDhekA rUpa banAkara bAbA vasudevakA ghoMTU tor3A aura siMha banakara Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 28 balabhadrako nigalakara madRzya kara diyaa| phira mAtAke pAsa pahuMcA aura kahane lagA ki tu yahIM ThaharanA / usane apanI vidyAse rukmiNIkA vaisA hI manohararUpa banAyA aura use vimAnameM baiThAkara zIghra hI kRSNake pAsa pahuMcA aura kahane lagA maiM bhApakI patnIko daraliye jAtA hUM, yadi sAmarthya ho to chudd'aao| yaha bAta sunakara yamake samAna zrIkRSNa saba senA lekara bhAye, parantu bhIlakA rUpa dhAraNa karanevAle pradyumnane mAyAmayI narendrajAla vidya se sabako jIta liyaa| itane meM nArada kRSNa ke samIpa Aye aura kahane lage ki aneka vidyA. vAlA yaha bhApakA putra hai / usI samaya pradyumnane bhI apanA rUpa prakaTa kara zrIkRSNako praNAma kiyaa| zrIkRSNane bar3e premase usakA AliMgana kiyA aura hAthIpara car3hakara nagarameM praveza kraayaa| unhoMne bahuta samaya taka apanA jIvana sukha pUrvaka vyatIta kiyaa| (10 ) aMtameM giranAra parvatase mukti lAma kiyaa| pATha 9 / pAMca pAMDava / (1) hastinApurake rAjA pAMDu aura dhRtarASTra donoM bhAI the / rAjA pAMDu ke kuntI patnIse yudhiSThira, bhIma aura arjunakA janma huA tathA mAdrIse nakula bhaura sahadeva utpanna hue the, yaha pAMcoM pAMDuke putra pAMDava kahalAe / (2) dhRtarASTra ke gAMdhArI nAmaka patnIse duryovana, duHzASana bhAdi 100 putra utpanna hue jo kaurava nAmase prasiddha hue / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga (3.) pAMDava aura kauravoMne droNAcArya ke nikaTa dhanuSyavidyAkI zikSA lI thii| ina sabameM arjuna dhanuSyavidya meM bahuta hI. nipuNa the| anya cAroM pAMDava bhI vIra aura parAkramI the| (4) kucha samayake bAda rAjA pAMDu saMsArase virakta hogae, unhoMne apanA rAjya dhRtarASTrako diyA aura yudhiSThira bhAdi pAMcoM putroMko unake supurda kara diyaa| ve sAdhu hokara jaMgalako cale ge| rAjA dhRtarASTra ke nikaTa pAMDava sukhase rahe / (5) kucha samaya bAda rAjA dhRtarASTra apane putra kauravoM aura pAMDavoMko mAdhA 2 rAjya dekara sAdhu hogae / (6) pAMDava bar3e pratApI the, ve apane dhanuSa bANa aura lakSya. vedhase bar3e 2 rAjAoMko cakita karate the| duryodhana mAdi kauravoMse pAMDavoMkA pratApa na dekhA gayA, unakA vaira virodha paraspara bar3hatA hI gyaa| kaurava cAhate the ki hameM, sArA rAjya prApta ho isaliye kauravoMka mAranekI ceSTAmeM lage rahate the| parantu Uparase prIti hI dikhalAte the aura unaka sAtha suMdara 2 pradezoMmeM krIr3A karate the| (7) Adhe rAjyako bhogate huye pAMDava aura kaurava eka dina sabhAbhavanameM baiThe the| usa samaya kauravoMne kahA ki hama sau bhAI haiM aura pAMDava kevala pAMca mAI haiM / isaliye AdhA 2 rAjya nahIM baTa sakatA / gajyake 105 bhAga kiye jAya aura inheM 5 mAga dekara hameM 100 bhAga diye jAya / isase bhIma bahuta krodhita humA parantu. yudhiSThirake samajhAnese vaha zAMta hogyaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 30 (8) ekavAra duryodhanane kapaTase lAkhakA mahala banavAyA / - vaha mahala pAMDavoMko rahane ke liye de diyA gyaa| (9) eka samaya jaba pAMDava soye the, mAdhIrAtako kauravoMne usa mahalameM bhAga lagavAdI / puNyayogase pAMDavoMko jamInake nIce * eka suraMga mila gii| ve suraGgake mArgase nikalakara bAhira hogaye / logoMne samajhA ki pAMDava jala cuke haiM, isase sabako duHkha huaa| (10) pAMDava brAhmaNakA veSa rakhakara Age calakara gaMgAke kinAre phuNce| ve eka nAvapara car3hakara gaMgAke usa pAra calane lge| nAva bIcadhArameM pahuMcakara acala hogaI / dhIvarase pUchane para pAMDavoMko mAlUma huA ki yahAM tuMDikA nAmaka jaladevI rahatI hai, vaha nAvako rokakara bheMTa mAMgatI hai, ise manuSyakI bali cAhie / yaha sunakara pAMDavoMko bahuta duHkha hubhA / isI samaya bhIma sabako sAntavanA detA humA gaMgAmeM kUda par3A / tuMDI bhayaMkara magarakA rUpa rakhakara AI, donoMmeM bhayaMkara yuddha humA, bhantameM bhImakI mArase vyAkula hokara tuMDI bhAga gaI / bhIma gaMgAko tairakara bhAgayA / (11) gaMgA pAra kara pAMDava aneka sthAnoMpara bhramaNa karate hue bhapane parAkramakA paricaya dete eka vanameM phuNce| vahAM eka pizAcase yuddha kara bhImane hiMDavA nAmaka kanyAkI rakSA kI aura usase pANigrahaNa kiyA, jisase ghuTuka nAmaka putra humA / vahAM bhI bhImane bhImAsura nAmaka rAkSasako jiitaa| (12) bhramaNa karate hue pAMDava mAkandI nagarI phuNce| vahAMkA rAjA drupada thA, usakI dropadI nAmakI yuktI kanyA thI, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 . tIsarA bhAma rAjAne usakA svayaMvara racA thaa| svayaMvarameM duryovana, karNa, yAdava mAdi sabhI rAjA bhAe the / brAhmaNa veSadhArI pAMDava bhI vahAM kA pahuMce / rAjAne ghoSaNA kI ki jo koI gAMDIva dhanuSako car3hAkara rAdhAvedha karegA vahI kanyAkA vara hogaa| kisI bhI rAjAkA sAhasa dhanuSa car3hAnekA nahIM huA, taba arjuna dhanuSa car3hAneke lie utthaa| usane dhanuSa car3hAkara rAdhAkI nAkake motIko bAtakI bAtameM veva DAlA, taba draupadIne arjunake galemeM varamAlA DAlI, daivavazAt mAlA vAyuke vegase TUTa gaI jisase pAsameM baiThe hue cAroM pAMDavoMkI godameM usake motI pdd'e| logoMne mUkhatAvaza yaha kaha diyA ki isane pAMcoM pAMDavoMko varA hai| isase manya rAjA bahuta krodhita huye / unhoMne arjunase yuddha karanA cAhA parantu sabhI parAjita huye| aMtameM droNAcArya yuddha karaneko taiyAra huye, taba marjunane dhanuSameM eka patra cipakA kara unheM bhAtmaparicaya diyaa| paricaya prApta hone para ve tathA sabhI rAjA bar3e premase mile aura sabane milakara papara kSamA karA kara kaurava pAMDavoMko milA diyaa| pAMDava pAMca grAma lekara alaga rahane lge| (13) ekavAra zrIkRSNane arjunako dvArikA bulaayaa| vahAMpara zrIkRSNakI bahina subhadrAko dekhakara ve mohita hogye| ve subhadrAkA haraNa kara leaae| pazcAt usake sAtha unakA vivAha humaa| (14) eka samaya duryodhanane kapaTase pAMDavoM ko bulAkara unase jUmA khelane ke liye khaa| donoMmeM pAsA phikane lagA kaura. voMkA pAMsA anukUla paDatA thaa| parantu kabhI 2 bhImakI huMkArase Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 32 pAMsA ulTA hojAtA thA isalie unhoMne kisI bahAne bhImako bAhara bheja diyA aura yudhiSThirakA sArA rAjyapATa jIta liyA yahAMtaka ki yudhiSThirane apanI rAniyAM aura bhAiyoMko bhI rakha diyaa| (15) ve bAraha varSako apanA sArA rAjya hAra cuke the / duSTa duHzASana mahala meM Akara draupadIkI coTI pakar3akara use mahalase bAhara sabhAmeM khIMca lAyA / mAMsU bahAtI aura rotI huI draupadI sabhAmeM lAI gaI / isase bhIma aura arjuna bahuta kruddha hue parantu yudhiSThira ne sabako zAMta kara diyA aura ve saba draupadIko sAtha lekara banako cala die| (16) makina vastra dhAraNa kara aneka sthAnoMpara bhramaNa karate hue ve virATanagarameM pahuce / unase bAraha varSa bhramaNa karate hue vyatIta hocuke the, bhara eka varSa ve veSa badalakara yahIM bitAne lge| yudhiSThirane bhojana banAnevAle rasoiyA, marjuna nATakakI nAyikA, nakula ghor3oMkA rakSaka, sahadeva govana carAnevAlA aura draupadI mAlina banakara rahane lgii| (17) eka samaya virATake sAle kIcakane draupadIko dekhA, vaha usapara mAsakta hogyaa| jahAM draupadI jAtI vahAM vaha usake pIche 2 jAtA aura kAmase andhA hokara usake sAtha premakI bAteM banAnekA yatna karatA / usakA yaha kaluSita hAla dekhakara draupadIne use bahuta DAMTA para kIcakane isapara kucha dhyAna nahIM diyaa| isake bAda eka samaya kisI eka sUne makAnameM usa duSTane draupadIkA hAtha pakar3a liyA aura usase azlIlatAkI bAteM karane lgaa| usa vIra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Cineer teisaveM tIrthaMkara zrI 1008 bhagavAn pArzvanAtha / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 tIsarA bhAga nArIne jhaTakA mArakara hAtha chur3A liyA aura yudhiSThira ke pAsa jAkara usa duSTake duSkRtyako kahA / draupadIkI bAteM sunakara yudhiSThirakI mAMkheM car3ha gaI. vaha use sAntvanA dene lage / bhIma draupadIke Upara isa atyAcArako sunakara lAla hogayA aura kIcakake mAraneko taiyAra hogyaa| usane draupadIse kahA, ki tuma jAkara usase kala rAtako banake ekAMta sthAnameM mAneke liye saMketa kara maao| draupadI kIcaka ke pAsa gaI aura usane usa kapaTIse kahA ki maiM Apako cAhatI hUM, Apa rAtrike samaya nATyazAlA meM mAnA / rAtri hone para bhImane strIkA veSa dhAraNa kiyA aura saMketa sthAna meM jAkara baitthaa| kAma pIr3ita kIcaka bhI bhAgayA aura usane bhImakA hAtha pkdd'aa| bhImane use turanta hI pakaDa kara jamIna para paTaka diyaa| jisase usakA usI samaya dehAMta hogyaa| (18) isI bIcameM duryodhanane apayazake kAraNa apane sevakoMko pAMDavoMkI khojameM bhejA aura bhISmapitAmahane pAMDavoMko phirase hastinApura bulAnekI sammati dI / isI samaya avicArI jAlaMghara rAjAne kahA-ki vigaTakA pracaMDa pakSagatI kIcaka kisI gaMdharva dvArA mArA gayA hai, isalie maiM virATakI gau haraNa kruuNgaa| usane jAkara bAloMse surakSita gokulako hara liyA / vigaTane apanI senA lekara jAlaMdharase yuddha kiyA / jAlaMdharane use yuddha meM pakar3a liyA taba bhIma jAlaMdharase yuddha karaneko phuNcaa| usane jAlaMdharakI senA naSTa kara bhayaMkara bANoMkI varSA kara jAlaMdharako pakar3a liyaa| jAlaMgharake pakar3e jAnese duryodhana krodhita hokara senA sahita yuddhake 3 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAcIna jaina itihAsa / 34 lie virATa dezako calA aura usakA sArA godhana hara liyaa| virATakA putra arjunakI zaraNameM bhAyA aura droNAcArya, tathA bhISmapitAmahake samajhAnepara bhI kaurava pAMDavoMmeM bhayAnaka yuddha chir3a gayA aura pAMDavoMne kauravoMko harAkara pIche lauTA diyA / (19) virATako nizcaya hogayA ki ye pAMDava haiM, taba usane 'bhapanI putrI uttarAkA mabhimanyu ke sAtha vivAha kara diyaa| pAMDava vahAMse cala die aura dvArikA phuNce| (20) dvArikA jAkara arjunane kauravoMke chalako kRSNa jIse khaa| kRSNa jIne duryovanake pAsa eka dUta ke dvArA saMdezA bhejA ki bhApa mAna chor3akara kapaTa rahina hokara saMdhi kara lIjie aura AdhA bhASA rAjya bAMTa liijie| duryodhanane dUtako rAjyase nikAla diyA aura eka paira pRthvI dene se bhI inkAra kiyaa| isake bAda hI pAMDava yAdavoM sahita kauravoMpara car3hAI karanekI taiyArI meM laga gae / (21) pAMDavoM ke pakSa zrIkRSNa the aura kauravoM ke pakSameM jarAsiMdhu thaa| pAMDava zrIkRSNa ke sAtha 2 masaMkhya senA lekara kurukSetrameM bhApahuMce / jagasiMdhune apanI senAmeM cakravyUhakI racanA kI aura pAMDavoMkI senAmeM tAyavyUha racA gayA / thor3I de meM donoM senAoMmeM bhayaMkara yuddha hone lgaa| (22 ) marjanake putra abhimanyune cakravyUhako bhedakara kauravoMkI senA meM praveza kiyA aura eka kSaNameM hI apane ba.NoMse senAko vedha DAlA taba gAMgeya aura zalya Adi mahArathiyoMne abhimanyuke Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tImarA bhAga sAmane jAkara use rokA / isI samaya kauravoM aura pAMDavoMmeM bhayaMkara muddha huA jisameM aneka mahArathI mAre ge| (23) zikhaNDI dvArA bhISmapitAmaha mAre gae aura jabadrathake dvArA vIra abhimanyu mArA gayA / inakI mRtyuse kaurava aura pAMDava donoMkI senA meM mahA zoka chaagyaa| dUsare dina arjunane jayadrathako mArane kI pratijJA kI / vaha arjunake dvArA mArA gayA / isI prakAra kauravoMke droNAcArya, zalya, karNa Adi mahA pratApI sabhI yoddhA mAre gae / aMtameM bhImakI gadA dvArA duryodhana bhI mArA gayA aura zrIkRSNa dvArA jarA siMdhukA vadha humaa| (24 ) doNa, karNa bhAdiko mRtyuke muMhameM par3e dekhakara pAMDava, zrIkRSNa tathA baladeva bar3e zokAkula hue, unhoMne usI samaya unakI damba kriyA kI / pAMDavoMko hastinApurakA rAjya prApta huaa| unhoMne bahuta samaya taka rAjya kiyaa| (25) bahuta samaya taka rAjya karane ke bAda pAMcoM pAMDavoMne zrI neminAthasvAmI ke pAsa muni dIkSA dhAraNa kii| (26) eka samaya jaba ve dhyAnameM magna the taba kumurdhara nAmaka rAjaputrane unapara mahA upasarga kiyaa| unake zarIra para lohe ke jevara garma karake pahanAe, parantu ve saba apane mAtmadhyAnameM magna hoge| (27) yudhiSThira, bhIma aura marjunane mokSa prApta kiyA aura nakula sahadeva sarvArthasiddhimeM mahamindra hue / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 36 pATha 10 / pitRbhakta bhiissmpitaamh| (1) kurujAMgala dezake rAjA zAntanu tathA rAnI gaMgAke garbhase devavratakA janma humA thaa| bhApa bar3e balavAna, sAhasI, dRr3ha patijJa aura pitRbhakta the| (2) eka samaya rAjA zAntanu gaMgAnadIke kinAre krIr3Ake lie jA rahe the, vahAM unhoMne dhIvararAjakI kanyA satyavatIko dekhaa| satyavatI bar3I hI sundara aura AkarSaka thii| use dekhakara rAjA usapara mohita hoge| ve apane maMtrIke sAtha dhIvararAjake yahAM ge| vahAM rAjAke maMtrIne dhIvararAjase apanI kanyAkA vivAha mahArAja zAntanuse kara deneko kahA / dhIvarAjane apanI kanyA denese inkAra kiyaa| usane kahA ki Apake pahalI rAnIse eka mahApratApI putra hai, vaha rAjyakA svAmI hogaa| aura merI kanyAke jo putra hogA vaha usakA dAsa banakara rhegaa| isalie maiM apanI kanyA nahIM de sktaa| rAjA vApisa cale Ae, parantu satyavatIke na milanese unako bar3I vedanA huii| (3) pitAkI vedanAkA hAla devavratako mAlUma huaa| ve dhIvararAnake yahAM gae aura pitAjIko apanI kanyA dedenekA Agraha kiyaa| parantu dhIvararAnane kahA ki Apake hote hue maiM apanI kanyA nahIM desktaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIpaga bhAga ___ (4) devavratane dhavArA jase kahA ki mApa nizciMta rhie| maiM apane rAjyakA adhikAra chor3atA hUM aura pratijJA karatA hUM ki mApakI kanyAkA putra hI rAjyakA svAmI hogaa| dhIvararAjane kahAyaha to ThIka hai, parantu bhApakA vivAha hogA aura bhApaka jo saMtAna hogI usane kahIM rAjya chIna liyA to merI kanyAke putra kyA kara sakeMge ? yaha sunakara devavrata kucha samayako vicArameM par3a gae / phira vaha dRr3hatApUrvaka bole- dhIvararAja ! maiM tumhArI yaha AzaMkA bhI dara kie detA huuN| lo, tuma suno, devatA suneM, aura sArA saMsAra sune / maiM bhAja yaha pratijJA karatA hUM ki maiM AjIvana vivAha nahIM karAUMgA, aura jIvana bhara brahmacArI rhuuNgaa| (5) devavratakI yaha kaThina pratijJA aura pitAkI bhakti dekhakara dhIvarAja AzcaryameM par3a gyaa| usane apanI kanyA rAjA zAMtanuko denA svIkAra kii| usI dinase devavratakA bhISma nAma par3a gyaa| (6) bhISmakA vivAha kAzInarezakI kanyA aMbA tathA aMbAlikAse honA nizcita thA, parantu unhoMne apanI pratijJAko jIvana bhara bar3I dRr3hatAse nivAhA / una kanyAoMne bhISmako apanI pratijJAse kaIbAra calita karanA cAhA, parantu ve apanI pratijJAmeM nizcaka rhe| brahmacarya ke pratApase unameM advitIya zakti aura teja thaa| vRddhAvasthA meM bhI unakI vIratA aura sAhasakI samAnatA karanevAlA koI vyakti nahIM thaa| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa | 18 pATha 11 / eka mAMsabhakSI rAjA / / ( 1 ) zrutapura nagarakA rAjA vaka thA / use mAMsabhakSaNakA duvyaMsana par3a gayA thA / vaha gupta rUpa se mAMsabhakSaNa kiyA karatA thA / ( 2 ) ekavAra usake rasoiene mAMsa pakAkara rakkhA / isI samaya eka kuttA use uThA kara legayA / rasoieko bar3I ciMtA huI / vaha zmazAnabhUmimeM gar3e hue eka bAlakake zarIrako lebhAyA aura usakA mAMsa rAjAko khilAyA / rAjAko vaha mAMsa bahuta svAdiSTa lagA aura usane apane rasoiese kahA ki mujhe isI prakArakA mAMsa khilAyA karo | ( 3 ) rasoiyA kucha lobha dekara apane yahAM nagara ke bAlakoMko bulAtA aura antameM eka bAlakako ekAMta meM mAra kara usakA mAMsa rAjAko khilAtA | (4) kucha samaya bAda nagarake bAlaka kama hone lage taba nagaranivAsiyoMne bAlakoM kI khoja kii| khoja karane para unheM rAjAke mAMsa bhakSaNakA patA lagA / unhoMne milakara rAjAko rAjya se nikAla diyA / (5) baka rAjA jaMgaloMmeM rahane lagA aura nagara meM jAkara manuSyoM ko pakar3a kara khAne lagA | vaha bahuta balavAna thA isalie usakA koI sAmanA nahIM kara sakatA thA / taba nagara nivAsiyoMne Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAgaH usake lie pratyeka gharase eka 2 manuSyakI vArI bAMdha dii| aura vArIke dina eka manuSya usakI bheMTa hone lgaa| (6) eka samaya eka vaizya strIke putrakI vArI thI / usake vahI bhakelA putra thA, isalie vaha usake viyogase duHkhI hokara vilApa kara rahI thii| usa vaizya strIke yahAM usa dina pAMcoM pAMDava tathA mAtA kuntI ThaharI thI, usane usakA duHkha sunakara usakA kAraNa jAnakara bhImako sabhI hAla sunaayaa| bhIma sabako dilAsA dekara bakarAkSasake pAsa nirbhaya hokara gyaa| bhImane bakase yuddha kiyA aura use pRthvI para pachAr3akara usakI chAtIpara car3ha gyaa| bakane kSamA mAMgI aura mAMsa na khAne kI pratijJA kI taba bhImane use chor3a diyaa| usa dinase bakane phira kabhI mAMsa nahIM khaayaa| pATha 12 / bArahaveM cakravartI brahmadatta / (1) kApilyanagarake rAjA brahmaratha rAnI cUlAdevIke garbhase brahmadattakA janma humA thA / unakA zarIra sAta dhanuSya UMcA aura sau varSakI Ayu thiiN| (2) inake caudaha ratna aura navanidhieM Adi thiiN| inhoMne chahoM khaNDoMko vijaya kiyA thA / battIsahajAra rAjA inake mAdhIna the| chayAnavehajAra rAniyAM thiiN| (3) eka dina cakravartI bhojana karane baiThe, usa samaya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 40 rasoiene khIra parasI, khIra kucha garma thI, itanI garma khIra dekhakara gusse se usa vartanako rasoieke sirapara de mArA, rasoiyA marakara vyaMtaradeva huA / ( 4 ) apanA pUrvajanmakA hAla jAnakara vaha vyaMtara sanyAsIke veSa meM rAjA ke pAsa AyA aura bahutase phala lAyA / rAjAko phaka svAdiSTa lage, usane phaloMkI utpattike viSaya meM pUchA / sanyAsIne kahA- mahArAja ! merA ghara TApUmeM hai, vahAM eka sundara bagIcA haiM, usIke ye phala haiN| rAjA sanyAsI ke sAtha TApUkI ora calA / jaba vaha samudra ke bIca meM pahuMcA taba usane rAjAke mArane ko use samudra meM DubonA cAhA, parantu NamokAra maMtra japane ke kAraNa vaha usakA kucha na kara sakA / antameM brahmadattane vyaMtarake kahane para NamokAra maMtra kA apamAna kiyA, jisase usane cakravartIko usI samaya mArakara samudra meM pheMka diyaa| cakravartI marakara sAtaveM naraka gayA / pATha 13 / bhagavAna pArzvanAtha / teIsaveM tIrthaMkara | ( 1 ) bhagavAna neminAthake mokSa jAneke bAda terAsI hajAra sAtasau pacAsa varSa bIta jAne para bhagavAn pArzvanAtha hue / (2) bhagavAn ke pinAkA nAma vizvasena aura mAtAkA nAma amAdevI thaa| ye banArasa ke rAjA kAzyapagotrI the / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga (3) bhagavAn pArzvanAtha vaizAstra kRSNa dvitIyAke dina vizAkhA nakSatra meM gabhameM bhaae| mAtAne solahasvapna dekhe / garbhameM mAneke chaha mAha pahilese janma hone taka devoMne ratnavarSA kI aura garbhameM Ane para garbhakalyANaka utsava mnaayaa| mAtAkI sevAmeM deviyAM rahatI thiiN| (4) pauSa kRSNA ekAdazIko bhagavAn pArzvanAthakA janma humaa| indrAdi deva bhagavAnko sumerupara legaye / aura janmalyA . Naka utsava mnaayaa| mApa janmase hI matijJAnAdi tIna jJAnayukta the| (5) ApakI bhAyu sau varSakI thI aura zarIra nau hAtha UMcA thA / Apake zarIrakA varNa harita thaa| (6) eka dina kumAra avasthAmeM Apa saba sainAke sAtha krIr3A karane nagarake bAhira bhAzrama banameM gae the| vahAM mahIpAla nagarakA rAjA jo apanI paTarAnIke viyogameM dukhI hokara tapasI ho gayA thA paMcA make madhya baiThA, tapazcaraNa kara rahA thaa| use dekhakara mApa usake samIpa gaye aura use binA hI namaskAra kiye khar3e rahe / apanA isa taraha anAdara devakara mahIpAla tapasvIko krodha mAyA aura vaha vicAra karane lagA ki maiM guru hUM, kukIna hUM, tapovRddha hUM, aura isakI mAtAkA pitA huuN| taubhI isa mUrkha kumArane mujhe namaskAra nahIM kiyaa| isa taraha krodhita hokara usa mUrkha tapasvIne zAMta huI bhagnimeM DAlane ke liye lakar3I kATaneko eka bar3I kulhAr3I uThAI / taba bhavadhijJAnase jAnakara kumAra pAzvanAthane Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 42 kahA ki isa lakar3Iko mata kATo, imameM eka sarpa aura sarpiNI haiM / bhApake rokanepara bhI usa tapasvIne kulhAr3I calAI / usakI coTase usa lakar3I meM baiThe hue sarpa sarpiNIke do Tukar3e hogaye / use dekhakara mApane kahA ki isa ajJAna tapase isa lokameM du.kha hogA aura paralokameM bhI duHkha milegaa| tumheM isa bAtakA mabhimAna hai ki maiM guru hUM, tapasvI hUM, parantu tumane ajJAnatAse ina jIvoMkI hiMsA kara ddaalii| ye vacana sunakara usa tapasvIko aura bhI krodha mAyA / vaha bolA ki tuma mere tapazca NakI mahimA nahIM jAnate isIlie aisA kahate ho, maiM paMcAgnike madhya baiThatA hUM, vAyu bhakSaNa kara jIvita rahatA hUM, Uparako bhujAkara eka hI pairase bahuta derataka sTakatA huuN| isa tarahake tapazcaraNase aura adhika tapazcaraNa nahIM hosakatA / taba kumArane haMsakara kahA-hamane na to Apako guru hI mAnA hai aura na tiraskAra hI kiyA hai| kintu jo Apta-mAgamako chor3akara vanameM rahate; mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha aura hiMsA karate haiM, unheM vinA samyagjJAnake kAyakleza duHkhakA hI kAraNa hotA hai / isa taraha mApake kahanepara usa viruddha buddhivAle mUrkha tapasvIne pahile janmakA vaira saMskAra hone ke kAraNa duSTaH svabhAva se kucha dhyAna nahIM diyaa| taba kumArane sarpa sarpiNIko samajhAkara samatAbhAva dhAraNa karAyA aura unheM NamokAra maMtra diyaa| ve donoM marakara bar3I vibhUtike dhArI dharaNendra padmAvatI hue| (7) eka dina avadhijJAnase apane pUrvabhavoMko jAnakara mApako vairAgya utpanna humA taba laukAntika devoMne bhAkara stuti Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tImaga bhAga kii| aura indrAdi devoMne dIkSA kalyANakakA mahotsava kiyaa| (8) pArzvanAtha bhagavAnane vimalA nAmakI pAlakImeM baiThakara mazvavana meM jAkara pauSa kRSNa ekAdazIko tInasau rAjAoM ke sAtha dIkSA dhAraNa kI / usI samaya mApako manaHparyaya jJAnakI utpatti huii| tIna dinakA upavAsa kara gulmaseTapurake rAjA dhanyake yahA~ mAhAra liyA / indrAdi devoMne rAjAke yahA~ paMcAzcarya kiye / cAra mAha taka Apa dUmastha avasthAmeM rhe| (9) eka samaya sAta dinakA yoga dhAraNa kara ve usI vanameM devadAruke vRkSa ke nIce dharmadhyAnameM laga rahe the| isI samaya vaha mahAbala tapasvI jo khoTe tapase marakara saMvara nAmaka jyotiSI deva humA thA, AkAza mArgase jA rahA thA, parantu bhagavAnake Uparase jAneke kAraNa usakA vimAna ruka gayA / taba usane vibhaMgAvadhise pArzvanAthajIko jAnakara pahale bhavake vairakA saMskAra hone ke kAraNa vaha bar3A krodhita humA / usa durbuddhine bar3A mayaMkara zabda kiyA aura ghanaghora varSA kI / vaha sAta dina mahA garjanA aura mahA varSA karatA rhaa| isake sivAya usane pattharoMkI varSA bhAdi aneka tarahake mahopasarga kie| bhavadhijJAnase usa upasargako jAnakara usI samaya padmAvatI ke sAtha dharaNendra bhAyA aura dedIpyamAna ratnoMke phaNAmaMDapase usane cAroM orase Dhakakara bhagavAnako Upara uThA liyA tathA usakI devI padmAvatI apane phaNAoM ke samUhakA vajramayI chatra banAkara bahuta UMcA uThAkara khar3I rhii| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 44 (10) bhagavAnane dhyAna meM tallIna hokara caitra kRSNA 14ko vevalajJAna prApta kiyaa| (11) indrAdi devoMne bhAkara samozaraNakI racanA kii| vaha saMvara nAmaka jyotiSI deva bhI atyaMta zAMta hogayA aura mithyAtva chor3akara usane bhagavAnakI pradakSiNA kI aura samyagdarzana svIkAra kiyaa| (12) bhagavAnakI sabhAmeM isa bhAMti caturvidha saMgha thA 10 svayaMbhuva Adi gaNadhara 350 pUrvadhArI muni 10900 zikSaka muni 1400 avadhijJAnaka dhArI 750 mana:paryayajJAnI 1000 kevalajJAnI 1000 vikriyA Rddhike ghArI 600 vAdI muni 36000 sulocanA bhAdi AryikA 100000 zrAvaka 300000 zrAvikAeM ( 13 ) bhAyuke eka mAsa zeSa rahanetaka mApane samasta AryakhaNDameM vihAra kiyA aura vinA icchAke divyadhvanidvArA dharmopadeza mAdise prANiyoM kA hita kiyaa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 tIsarA bhAga (14) jaba bhAyukA eka mAsa zeSa rahA taba divyadhvani honA banda huI aura sammedazikhara parvatapara isa eka mAhameM zeSa karmoM kA nAza kara chattIsa muniyoM sahita zrAvaNa zuklA saptamIko mokSA padhAre / indrAdi devoMne nirvANa kalyANaka kiyaa| pATha 14 / bhagavAn mhaaviir| cauvIsaveM tIrthakara / (1) bhagavAn pArzvanAthake bAda dosau pacAsa varSa bIta jAne para zrI mahAvIra bhagavAn kA janma huaa| (2) bhagavAnka pitAkA nAma siddhArtha aura mAtAkA nAma rAnI priyakAriNI thaa| Apa kuMDalapurake rAjA ikSvAku vaMzI the| (3) aSAr3ha zuklA 6 ko bhApa garbhameM Ae / garbhameM Aneke chaha mAha pUrva se janma hone taka svargase ratnoMkI varSA hotI rhii| deviyAM mAtAkI sevA karane lgiiN| garbha mAnepara mAtAne solaha svapna dekhe / indrAdi devoMne garbhakalyANaka utsava mnaayaa| (4) bhApakA janma caitra sudI 13ko humA / janmase hI mApa tIna jJAna ke dhArI the| indrAdi devoMne bhApakA janmakalyANaka utsava manAyA / (5) bhApakI bhAyu 72 varSakI thI aura zarIra sAta hAtha UMcA thaa| Apake lie vastrAbhUSaNa svargase Ate the aura vahAMse devagaNa krIr3A karaneko bhAyA karate the| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 46 (6) ekavAra saMjaya aura vijaya nAmake do cAraNa muniyoMko kisI padArthameM saMdeha utpanna huaa| ve bhagavAnake janmake bAda hI unake samIpa Ae aura bhagavAna ke darzana mAtrase hI unakA saMdeha dUra hogayA isalie unhoMne bar3I bhaktise unakA sanmati nAma rkkh|| (7) eka dina indrakI sabhAmeM devoMmeM paraspara yaha kathA calI ki isa samaya sabase zUravIra zrI vardhamAnasvAmI haiN| ise sunakara saMgama nAmaka eka deva unakI parIkSA ke lie bhAyA / usa samaya bhagavAna mahAvIra bAlakoMke sAtha banameM vRkSapara car3hane utarane kA khela khela rahe the / usa devane unheM DarAnekI icchAse mahA bhayaMkara nAgakA rUpa dhAraNa kiyA aura vaha vRkSakI jar3ase lekara dhataka lipaTa gyaa| use dekhakara saba bAlaka DAse ghabar3Akara bRkSase pRthvIpara kUdakara bhAga ge| usa samaya bAlaka vIranAtha usa mahA bhayAnaka -sarpake mastakapara baiTha ge| usa devane bhagavAn kA mahAvIra nAma rakhakara unakI stuti aura bhakti kii| (8) Apa tIsa varSataka kumArakAlameM rahe / ApakA vivAha nahIM huA thA / eka dina matijJAna ke vizeSa kSayopazamase unheM mAtmajJAna pragaTa huA / usa samaya yajJameM jIva home jAne lage the, balidAnake nAmase jIvoMkI bali dI jAtI thI aura ghora hiMsAke bhAva phaila gae the / ina saba bAtoMko dekhakara unakA hRdaya karuNAse bhara mAyA, unake manameM saMsArase vairAgya utpanna huaa| usI samaya laukAntika devoMne bhAkara niyamAnusAra unakI stuti kI aura Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga indrAdi devoMne bhAkara unakA dIkSA kalyANaka utsava mnaayaa| (9) magahana vadI 10 ke dina paMDa nAmake vanameM dIkSA pAraNa kI, usI samaya mApako manaHryayajJAna kI prApti huii| (10) tIna dinakA upavAsa kara kula grAma nagarake rAjA kUlake yahAM AhAra liyA / devoMne rAjAke ghara paMcAzcarya kie| (11) ekadina vihAra karate huye bhagavAna mahAvIrane patimuktaka nAmaka zmazAnameM pratimAyoga dhAraNa kiyaa| unheM dekhakara mahAdeva nAmaka rudrane unake dhairyakI parIkSA lene ke liye mahA upasarga kiyaa| usane apano vidyAke balase aMdhekara diyaa| phira bhaneka betAla bhAkara tIkSNa dAMtoMko nikAla muha phAr3a atyaMta bhayAnaka rUpase nAcane lge| kaThora zabda, aTTahAsya tathA vikarAla dRSTise dekhakara Dagane lge| isake bAda sarpa. hAthI, siMha, agni aura. vAyu mAdike sAtha bhIloMkI senA banakara AI aura ghora zabda karane lgii| isa taraha apanI vidyAke pramAvase usa mahAdevane aneka bhayAnaka upasarga kie, parantu vaha bhagavAnake cittako samAdhise nahIM DigA sakA / usa samaya usane bhagavAna kA nAma ativIra rakkhA aura bhaneka taraha kI stuti tathA nRtya kiyA aura abhimAna choDakara apane sthAnako ckaagyaa| (12) eka dina kauzAMbI nagarImeM bhagavAna maha vIra mAhAke lie bhaae| unheM dekhakara candanA nAmaka mahAsatI rAjakanyA jo vRSabhadatta seThake yahA~ kaidameM thI, miTTI ke sakoremeM kodoM kA bhAta rakhakara AhArake lie khar3I huii| bhagavAnako dekhate hI usakI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaam| 48 sAMkala ke saba bandhana TUTa ge| bhakti rasase namra hokara candanAne navadhA bhaktise unakA par3agAhana kiyaa| usake zIlake mAhAtmyase miTTIkA sakorA suvarNakA hogayA aura kodoMkA bhAta cAMvaloMkA hogayA / usane vidhipUrvaka bhagavAnako mAhAra diyA isase usake yahAM paMcAzcarya hue| (13) bAraha varSataka chadmastha avasthAmeM rahakara mApane tapazcaraNa kiyA / vaizAkha sudI 10 ke dina manohara nAmaka vanameM zAla vRkSa ke nIce unheM kevalajJAna prApta huaa| indrAdi devoMne samavazaraNakI racanA kI aura jJAna kalyANaka utsava mnaayaa| (14) tIna ghaNTe taka bhagavAnkI divyadhvani prakaTa nahIM huI / indrane divyadhvani na hone kA kAraNa jAna liyA ki gaNadhara na hone ke kAraNa hI divyadhvani nahIM hotI hai| ve usI samaya gautama gaNadharakI khojameM brAhmaNakA rUpa dhAraNa kara brAhmaNa nagarake zAMDilya brahmaNake gautama nAmaka putra ke pAsa bhAe / gautama veda vedAGgoMke jJAtA mahA buddhimAna the / gautamake pAsa bhAkara indra brAhmaNane kahA ki mere guru eka zloka kahakara samAdhimeM magna ho e haiM, bhApa yadi usa zlokakA artha batalA sake to batalA diijie| gautamane kahA-Apa zloka kahie, maiM usakA artha avazya hI btlaaduuNgaa| taba brAhmaNane kahA-pahale bhApa isa tarahakI pratijJA kareM ki agara Apane mere zlokakA artha batalAdiyA to maiM bhApakA ziSya hojAUMgA aura agara mApane artha nahIM batalAyA to bhApako mere gurukA ziSya bananA pdd'egaa| gautamane isa bAtako svIkAra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsaveM tIrthaMkara zrI 1008 bhagavAna mhaaviirsvaamii| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAgaH kiyA / taba brAhmaNane eka zloka par3hA jisakA artha gautamakI samajhameM nahIM AyA taba unhoMne kahA ki mujhe apane guruke pAsa mujhe le calo, maiM vahIM isakA artha batalAU~gA / indra gautamako bhgvaan| mahAvIrake samozaraNakI ora le claa| mAnastaMbhako dekhate hI gautamakA mAnabhaMga hogyaa| usakA mana sarala hogyaa| samozaraNameM jAkara bhagavAna mahAvIrakI zAMta mudrAkA darzana karate hI usakA mithyAtva naSTa hogyaa| usane bhagavAnako bar3I bhaktise namaskAra kiyA aura unase dharmakA svarUpa pUchA / dharmakA rahasya jAnakara usane turanta hI dIkSA dhAraNa kI aura apane pAMcasau ziSyoM ko bhI dIkSA dilvaaii| pariNAmoMkI vizeSa vizuddhi ke kAraNa usI samaya unheM sAta RddhiyAM prApta huI / zrAvaNa kRSNa pratipadAke dina sabereke samaya unheM saba aMgoMkA jJAna hogayA aura usI dina saMdhyAko saba pUrvoke martha aura padoMkA jJAna hogayA / ve bhagavAna mahAvIrake prathama gaNadhara hue| (15) bhagavAna mahAvIrane 30 varSataka aneka dezoMmeM bhramaNa kara mahiMsA dharmakA upadeza diyA jisase sAre bhAratavarSase yajJa aura balidAnakI prathA naSTa hogii| (16) mApake samozaraNameM isa prakAra caturvidha saMgha thA 11 gautama Adi gaNadhara 311 dvAdazAMga jJAnake dhArI 9900 zikSaka muni 1300 bhavadhijJAnI - 4 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcAna jaina itihAsa / 50 900 vikriyA riddhike ghArI 500 mana:paryaya jJAnake ghArI 400 vAdI muni 700 kevalajJAnI 14000 36000 candanA Adi AryikAyeM 100000 zrAvaka 300000 zrAvikAyeM ( 17 ) jaba AyukA eka mAsa zeSa rahA taba divyadhvani honA baMda huA aura pAvAgira parvatapara isa eka mAha meM zeSa karmoMkA nAzakara kArtika kRSNa amAvazyAko mokSa prApta kiyA / indrAdi devoMne nirvANa utsava mnaayaa| isI dina saMdhyAko zrautama gaNadharako kevalajJAna prApta huA jisakA utsava indrAdi devoMne ratnadIpaka jalAkara kiyA / usI dina se dIpAvalI nAmaka parva manAyA gayA / pATha 15 / mahArAjA zreNika / / ( 1 ) magadha dezake rAjA upazreNika the, unakI rAjadhAnI rAjagRha thI / yaha bar3e zUravIra aura dharmAtmA the / upazreNikakI rAnI indrANI se mahArAja zreNikakA janma huA thaa| ye pratApI, buddhimAna aura balavAna the / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA/bhAga ji upalavasamAvA. (2) eka samaya mahArAja upagaI eka nae ghor3ekI parIkSA kara rahe the| vaha ghor3A unheM eka anajAna jagahapara ke mAgA aura unheM eka gahana vanameM jA paTakA / bhIloMke rAjA yamapAlane unheM apane ghara skvA / mahArAja upazreNika usakI sundara kanyApara mugdha hoge| yamapAlane isa zartapara ki usakA putra hI rAjyAdhikArI ho, upazreNiko kanyA vivAha dI / tilaka. vatIka cilAtI putra nAmaka putra humA use rAjya adhikAra milaa| (3 ) kumAra zreNikako kucha doSa gAkara dezanikAlekA daMDa milaa| ve rAjagRhase nikalakara naMdigrAma pahuce, vahAM brAhmaNoMne unako mAzraya nahIM diyaa| isalie ve mAge calakara bauddha sanyAsiyoMke AzramameM gae aura vahAM kucha samayataka rahe / bauddha bhAcAryake mIThe vacanoM ke prabhAvase kumAra zreNikane bauddha dharma svIkAra kiyA aura ve bauddha dharmake pakke anuyAyI hoge| (4) kucha dina vahAM rahakara ve indradatta seThake sAtha cala die / indradattake naMdazrI nAmakI sundarI guNavAna kanyA thii| vaha zreNikake guNoMgara mugdha hogii| indradattane usakA vivAha kumAra zreNika ke sAtha kara diyA aura ve vahIM rahane lge| vahAM unake abhayakumAra nAmaka putra humA / / (5) mahArAja upazreNikake dehAMta honepara cilAtI putra rAjA huA, vaha prajApara manamAne atyAcAra karane lagA jisase duHkhI hokara prajAne kumAra zreNiko bulAyA / zreNikakA mAgamana Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 52 sunakara cilAtI bhayabhIta hokara bhaaggyaa| zreNika rAjA hue aura bauddhadharmakA pAlana karate hue rAjya karane lge| (6) keraka nagarIke rAjA mRgAMkakI putrI vilAsavatIse rAjA zreNikakA vivAha huA, jisase kuNika ( ajAtazatru ) nAmaka putra humaa| . (7) vaizAlI nagarIke rAjA ceTakakI celanA nAmaka guNavatI kanyAse rAjA zreNikakA vivAha humA / parantu jaba use mAlUma huA ki vaha bauddhadharmAnuyAyI hai to use bar3A duHkha huaa| rAjA zreNikane use apane gurubhoMkI vinaya pUjA karanekI pUrNa svataMtratA de dii| . (8) eka dina mahArAjA zreNika zikAra khelane gaye the| unhoMne mArgameM eka dhyAnamagna digambara muniko dekhaa| unhoMne unake gale mAhumA sAMpa DAla diyA aura vApisa cale aae| jaba rAnI celanAne yaha samAcAra sunA to use bar3A duHkha huA / usakI AMkhoMse mAMsU bahane lge| zreNikane kahA-priye ! tU isa bAtakA jarA bhI raja mata kara / vaha muni galese sarpa pheMkakara kabakA calA gayA hogaa| mahArAjake ye vacana sunakara rAnIne kahA-nAtha ! pApakA yaha kathana galata hai / merA vizvAsa hai ki yadi ve mere sacce guru haiM to unhoMne apane galese sarpa kabhI bhI na nikAlA hogaa| isapara zreNika rAnIke sAtha usI samaya vahAM gae / vahAM jAkara unhoMne muniko usI taraha dhyAnamama dekhA / vaha mRtaka sarpa unake galemeM usI taraha par3A thaa| usameM cITiyAM par3a gaI thiiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga (9) rAjA rAnIne bhaktipte muni mahArAjako namaskAra 'kiyaa| unhoMne donoMko samAna rUpase bhAzIrvAda diyA aura dharmakA upadeza diyaa| rAjA zreNikapara unakI tapasyA aura upadezakA bar3A asara par3A aura unheM jaina dharmapara zraddhA hogaI / parantu bauddha bhAcAryoM ke samajhAnepara unheM puna: bauddha dharmase ruci huii| unhoMne bhaneka taraha jaina sAdhuoM kI parIkSA lI aura unake unnata caritrako dekhakara aMtameM unheM jaina dharmapara pUrNa zraddhA hogaI / / (10) rAjA zreNika pakke zraddhAnI hogae, ve bhagavAna mahAvIrake pradhAna bhaktoMmeM se the| unhoMne bhagavAna ke kevalajJAna hone para samozaraNameM jAkara dharmacarcA saMbandhI aneka prazna pUche the / aMtameM mahArAja zreNika pradhAna zrAvaka hogae aura ve dharmakI prabhAvanAmeM mizadina tallIna rahane lge| (11) zreNikake kuNika nAmaka putra thA, jisake garbhameM Ane para hI bhaneka azubha lakSaNoMse mAlUma hogayA thA ki yaha rAjAkA zatru hogaa| zreNikane bar3e samArohake sAtha kuNikako rAjabhAra de diyaa| (12) pUrvananmake vaira ke kAraNa kuNika mahArAja zreNikako apanA zatru samajhane lagA aura eka dina usane bar3I nirdayatAse unheM kAThake pIjarameM baMda kara diyaa| unheM svAne ke liye sUkhA sUkhA kodoMkA bhojana dene lagA aura bhojana ke samaya kuvacana bhI kahane lagA / mahArAjA zreNika cupacApa pIjar3e meM par3e rahate aura bhAtmasva. rUpakA vicAra kara pUrva pApake phalako bhogate the / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcIna jaina itihAsa / 54 (13) rAnI cekanIne kuNikako bahuta samajhAyA aura pitAke mohabhAvake bhaneka udAharaNa die| isase kuNikako dayA bhAgaI, use apane pitApara kie gae atyAcAroMpara pazcAtApa huaa| vaha unheM chuTakArA dene ke lie gyaa| rAjA zreNikane yaha jAnakara ki yaha aba na jAne kyA atyAcAra karegA, Darakara dIvAlase sira de mArA, jisase unakI usI samaya mRtyu hogaI / ve prathama narakameM gae / vahAMse nikalakara ve bhaviSyameM tIrthaMkara hoNge| pATha 16 / abhykumaar| (1) abhayakumAra rAjA zreNikake putra the| unakI mAtAkA nAma naMdazrI thaa| ve bar3I catura aura kalAvAna thiiN| (2) gajA zreNika jisa samaya kumAra bhavasthAmeM bhramaNa kara rahe the, usa samaya ve kAMcI nagarImeM pahuMce the| vahAM ve zreSThI indradattake sAtha unake gharapara tthhre| unakI putrI naMdazrIkI caturatA para prasanna hokara unoMne usake sAtha apanA vivAha kiyA thA aura bahuta samaya taka ve vahAM rahe the| samayakumArakA janma vahIM para huA thA / ve bar3e vIra aura guNavAna the| (3) kucha samaya pazcAt rAjA zreNika rAjagRhake rAjA hue| ve nyAyapUrvaka prajAkA pAlana karane lge| (4) bahuta samayase apane pitAko na dekhakara eka diva abhayakumArane mapanI mAtAse rAjA zreNikakA hAla pachA / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga .. naMdazrIne kahA-beTA! ve jAte samaya kaha gae the ki rAjagRhameM 'pANDukuTi' nAmakA mahala hai, maiM vahIM rahatA huuN| maiM jaba samAcAra dUM taba vahAM jAnA / tabase abhItaka unakA koI patra nahIM bhAyA / mAlUma paDatA hai rAjyake kAmoMse unheM smaraNa na rhaa| mAtA dvArA pitAkA patA pAkara abhayakumAra akele hI rAjagRhako cala diye aura kucha dinoMmeM vaha nandigrAma phuNce| (5) jaba zreNikako unake pitA upazreNikane deza bAhara jAnekI mAjJA dI thI aura zreNika rAjagRhase nikala gae the, taba unheM sabase pahale rAste meM yahI naMdigrAma par3A thaa| yahAMke logoMne rAjadrohake mayase zreNikako gAMvameM nahIM Ane diyA thaa| isase zreNika una logoMpara bahuta nArAja huye the| isa samaya unheM unakI isa anudAratAkI sajA dene ke liye zreNikane unake pAsa eka hukamanAmA bhejA ki bhApake gAMvameM eka mIThe pAnIkA kubhA hai, use bahuta jaldI mere pAsa bhejo, manyathA isa AjJAkA pAlana na honese. tumheM sajA dI jaaygii| becAre gAMvake brahmaNa isa mAjJAse bahuta ghabarAye, sabake ceharoMpara udAsI chaagii| yaha carcA haraekake ghara ho rahI thii| isI samaya abhayakumAra vahAM bhAe, unhoMne gAMvake saba logoMko ikaTThA kara kahA-mApa loga ciMtA na kIjie maiM jaisA kahaM. vaisA kIjie, bhApakA rAjA usase khuza hogaa| taba unhoMne abhayakumArakI salAhase rAjA zreNikako likhA ki hamane kUaiMse bhApake yahAM cananekI bahuta prArthanA kI parantu vaha rUTha gayA hai| isalie mApa apane zaharakI uduMbara nAmakI kuIko lene bheja dIjie usake Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 56 pIche pIche kumA calA bhaaygaa| zreNika patra par3hakara cupa hogae, unase usakA uttara na rana pdd'aa| (6) kucha samaya bAda zreNikane unake pAsa hAthI bhejA aura likhA ki 'isako tolakara ThIka bajana likha bhejo'| ve phira abhayakumArake pAsa Ae, usake kahe anusAra unalogoMne nAvameM eka mora to hAthIko car3hA diyA aura dUsarI ora khUba patthara rakhanA zurU kiyA, jaba dekhA ki donoM orakA vajana samatola hogayA taba unhoMne una pattharoMko alaga taulakara zreNikako hAthIkA vajana likha bhejA / zreNikako aba bhI cupa raha jAnA pdd'aa| (7) tIsarIvAra zreNikane likha bhejA ki " mApakA kubhAM gAMvake pUrvameM hai, use pazcimakI ora kara denA, maiM bahuta jaldI use dekhane maauuNgaa|" isake lie abhayakumArane unheM samajhA. kara gAMvako pUrvakI ora basA diyA jisase kuAM pazcimameM hogyaa| (8) cauthIvAra zreNikane eka meMr3hA bhejA aura likhA ki " yaha mer3hA na durbala ho, na moTA ho aura na isake khAne pIne meM bhasAvadhAnI kI jAya / " isake liye abhayakumArane unheM yaha yukti batalAI ki meMDhako khUba khilApilAkara ghaNTe do ghaNTe ke lie siMhake sAmhane bAMdha do isase na vaha bar3hegA aura na ghttegaa| isa taraha meMr3hA jyoMkA tyoM rhaa| (9) chaThIvAra zreNikane unheM likha bhejA ki 'mujhe vAlU retakI rassI cAhiye so tuma jaldI banAkara bhejo' / abhayakumArane isake uttarameM likhavA bhejA ki 'mahArAja ! jaisI rassI taiyAra kara Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga vAnA cAhate ho usakA namUnA bhejiye, vaisI hI bheja dI jaaygii| . (10) isaprakAra rAjA zreNikane jo kucha mAMgA usakA yathocita uttara unheM mila gyaa| ve brahmaNoMko sajA denA cAhate the para nahIM deske| unheM mAlUma humA ki koI videzI puruSa naMdagAMvameM hai, vahI gAMvake logoMko ye saba bAteM sujhAyA karatA hai| unakI icchA usa puruSake dekhanekI huii| unhoMne eka patra meM likhA ki Apake yahAM jo videzI Akara rahA hai use mere pAsa bhejiye parantu na to vaha rAtameM Ae aura na dinameM, na sIdhe mArgase Ae aura na Ter3he-mer3he maargse'| (11) abhayakumArako pahale to kucha vicArameM par3anA par3A parantu phira ume yukti sUjha gii| vaha saMdhyAke samaya gAr3Ike kone meM baiTha gayA aura gAr3I ko isa taraha calavAyA ki usakA eka pahiyA sar3akapara aura eka khetapara calatA thA / . (12 ) jaba vaha darabAra meM pahuMce to dekhA ki siMhAsanapara eka sAdhAraNa puruSa baiThA hai, usa para zreNika nahIM hai| vaha samajha gae ki isameM koI yukti kI gaI hai| unhoMne ekavAra apanI dRSTi rAjasamApara DAlI, use mAlUma huA ki rAjasamAmeM baiThe hue logoMkI najara vAravAra eka puruSapara par3a rahI hai aura vaha anya logoMkI apekSA sundara aura tejasvI hai / para vaha rAjAke aMgarakSakoMmeM baiThA hai| abhayakumArako usI para sandeha huA, taba unake kucha cinhoMko dekhakara unheM vizvAsa hogayA ki yahI rAjA zreNika hai| usane jAkara unheM praNANa kiyaa| zreNikane uThAkara use chAtIse lagA liyaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 58 kaI varSoM bAda pitA putrakA milApa huA, donoMko bar3A AnaMda humaa| abhayakumArane naMdigrAmake saba brAhmaNoMkA aparAdha kSamA karavA diyA / (13) siMdhudezakI vizAlAnagarIke rAjA ceTakakI sAta kanyAeM thiiN| una sabameM celinI aura jyeSThA bar3I sundarI thii| eka samaya eka citrakArake dvArA unakA citrapaTa dekhakara rAjA zreNika inapara mohita hogae / unhoMne gajA ceTakase una donoM kanyAoMkI yAcanA kI parantu unhoMne rAjA zreNika ke sAtha apanI kanyAoMkA vivAha karane se inkAra kara diyA / ____ yaha bAta abhayakumArako mAlUma huii| ve rAjA zreNikakA citra lekara sAhUkArake veSameM vizAlA phuNce| kisI upAyase unhoMne vaha citrapaTa donoM rAjakumAriyoMko dikhlaayaa| ve unheM dekhakara mugdha hogaI, taba abhayakumArane unheM suraGgake dvArA rAjagRha calane ko khaa| ve donoM taiyAra hogii| celinI bahuta cAlAka thI, use svayaM to jAnA pasaMda thA para vaha jyeSThAko na le jAnA cAhatI thii| isalie thoDI dUra jAnepara usane jyeSThAse kahA ki maiM apane gahane mahala meM chor3a bhAI hUM, tU jAkara unheM le maa| vaha mAMkhoMkI oTa huI hogI ki celanI vahAM se ravAnA hokara abhayakumArake sAtha rAjagRha bhaagii| usakA zreNikake sAtha byAha huaa| vaha unakI pradhAna rAnI huii| (14) magadhadezameM subhadradatta seTha rahatA thA, usakI do striyAM thiiN| bar3IkA nAma vasudattA aura choTIkA nAma vasumitrA thaa| vasumitrAke eka bAlaka thaa| donoMmeM paraspara bar3A prema thaa| kucha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tIsarA bhAga samaya bAda hI seTha subhadradattakA svargavAsa hogyaa| unake svargavAsake. bAda hI donoM striyoM meM kabhI to dhanake liye aura kabhI putrake liye lar3AI hone lgii| vasudattA kahatI ki putra merA aura vasumitrA kahatI ki merA / seTha sAhUkAroMne mApasameM unakA nivaTArA karanA cAhA, parantu donoMmeM se koI bhI use mAnaneko maMjura na thiiN| maMtameM ve donoM mahArAjAke darabAra meM AI aura apanA hAla sunaayaa| striyoMkI vicitra bAta sunakara mahArAjA zreNika cakita ho gye| ve yaha na jAna sake ki putra kisakA hai| unhoMne striyoMko bahuta samajhAyA, kiMtu unhoMne eka na ma.nI taba mahArAjAne kumAra bhabhayako bulAyA aura unake sAmhane striyoM kA hAla sunaayaa| kumArane donoM striyoMko bulAkara samajhAyA parantu ve donoM putrako apanA 2 batalAtI rhiiN| taba anta meM kumArane bAlakako jamInapara rakhavA diyA / apane hAthameM talavAra le use bAlakake peTapara rakhakara striyoMse kahA mApa ghabaDAeM na, maiM abhI isa bAlaka ke do Tukar3e kie detA huuN| bhApa eka eka Tukar3A le leN| yaha sunakara vasumitrAko apane bAlaka para bar3I dayA aaii| vaha bolI-kumAra ! bhApa bAlakake Tukar3e na kareM, vasudattAko de deM, yaha bAlaka vasudattAkA hI hai| yaha sunakara kumArane jAna liyA ki bAlaka vasumitrAkA hI hai aura use bAlaka dekara vasudattAko rAjyase nikalavA diyaa| (15) isI samaya ayodhyA meM balabhadra nAmaka gRhastha rahatA thA, usakI strI bar3I sundarI thii| usakA nAma bhadrA thaa| vaha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 6. eka dina apane gharake chatapara khar3I thii| use usI nagarake vasaMta nAmaka eka dhanavAna kSatriyane dekhaa| vaha bhadrAkI sundaratApara hRdayase mohita hogayA / eka samaya usane eka catura dUtIko bhadrAke pAsa bhejaa| dUtIne vasaMtake dhana vaibhava aura rUpakI khUba prazaMsA kii| bholI bhadrA usakI bAtoMmeM bhAgaI aura vaha vasaMtake dhana vaibhavapara mohita hogaI / vaha datIke sAtha vasaMtake ghara jAneko rAjI hogaI aura usake sAtha bhogavilAsa bhI hone lgaa| bhadrAkA pati balabhadra kisAna thA / eka dina bhadrAko khetapara jAnA pdd'aa| daivayogase bhadrAkI maTa guNasAgara munise hogii| muni guNasAgarako bhatizaya rUpavAna tejasvI aura yuvA dekhakara vaha mohita hogii| usane unase bhogakI prArthanA kii| unhoMne bhadrAko brahmacarya aura zIla dharmakA upadeza diyA / munikA upadeza sunakara bhadrAke hRdayameM zIlavata jAgRta houThA, usane munirAja ke sAmane zIkavratakI pratijJA lI aura jaina dharmako grahaNa kiyaa| bhadrAne aba vasaMtake yahAM jAnA chor3a diyA aura dUtIke dvArA kahalA bhejA ki maiM aba terA muMha bhI na dekhuugii| pApI vasaMta jaba use kisI taraha vazameM nahIM kara sakA taba usane kisI maMtrake dvArA apane vazameM karanA cAhA / isI samaya mahAbhIma nAmakA maMtravAdI 'bhayodhyAmeM mAyA, usane usase bahurUpiNI vidyA siikhii| eka dina vaha acAnaka hI murgekA rUpa dhAraNakara balabhadra ke ghara ke pAsa cillAne kgaa| murgAkI AvAjase yaha samajha kara ki saberA hogayA hai, balabhadra apane pazuoMko lekara khetakI ora ravAnA hogayA aura Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga pApI vasaMta zIghra hI balabhadra kA rUpa rakhakara gharameM ghusa gyaa| suzIlA bhadrAkI dRSTi nakalI balabhadra para pdd'ii| cAla DhAlase use caTa mAlUma hogayA ki yaha merA pati balabhadra nahIM hai| vaha use gAliyAM dekara gharase bAhira nikAlane lgii| isI samaya kAryavazAt balabhadra . bhI vahAM AyA aura apane samAna dUsarA balabhadra dekha mApasameM jhagar3A karane lgaa| donoMkI cAla, DhAla, rUpa dekhakara par3osiyoM ke hoza ur3a ge| bhaneka upAya karane para bhI unako patA na kaga sakA ki asalI balabhadra kauna hai| aMtameM ve donoM balabhadroMko lekara rAjagRha abhayakumArake nikaTa ge| unhoMne donoM balabhadroMko bulA kara eka koThemeM baMda kara bhadrAko sabhAmeM bulAkara eka tUmbI apane sAmhane rakhakara donoM balabhadroMse kahA ki tuma donoMmeM se jo koI koTheke chidrase na nikala kara isa tUMbIke chidrase nikalegA,. vaha asalI balabhadra samajhA jAyagA, use hI bhadrA milegii| yaha suna kara nakalI balabhadra caTa tUMbIke chidrase nikala bhadrAkA hAtha pakar3ane lagA taba kumAra abhayane kahA-ki yahI nakalI balabhadra hai aura use mArapITakara nagarase bAhira bhagA diyA aura masalI balabhadrako koThese bAhara nikAla bhadrA dekara ayodhyA jAnekI bhAjJA dI / isa prakAra pakSapAta rahita nItise kumAra abhayakI kIrti cAroM ora phaila gii| (16) eka samaya mahArAja zreNikakI aMgUThI kue~ meM gira gaI, unhoMne zIghra hI kumAra abhayako bulAyA aura kahA ki aMgUThI sUkhe kue~meM gira gaI hai| vinA kisI vAMsa AdikI sahAyatAke ise nikAla do| AjJA pAkara kumArane kahA~se govara maMgAkara kue~ meM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 61 DalavA diyaa| govarake sUkha jAnepara usameM muMhataka pAnI bharavA diyaa| jyoM hI vahatA 2 govara kue~ ke muMhataka mAyA, govarameM lipaTI aMgUThI bhI kue~ke muMhapara bhaagii| usa aMgUThIko lekara kumArane mahArAjako de dii| (17) kumArakA adbhuta cAturya dekhakara mahArAja zreNika unakA sammAna karane lage aura prajAke loga unakI caturatAkI prazaMsA karane lge| bhaneka guNoMse bhUSita kumAra yuvarAjake padapara suzobhita ho sabako AnaMda dete the| (18) eka samaya rAjasabhAmeM tatvoMkI carcA karate karate rAjakumAra abhayako apane pUrva bhavoMkA smaraNa homaayaa| jisase unakA hRdaya saMsArase vika homayA / unhoMne pitAse mAjJA mAMgakara bhagavAna mahAvIrake samavazaraNa meM jAkara munidharmakI dIkSA grahaNa kI maura cirakAla taka ghora tapa kara ghAtiyA karmAko nAzakara kevalajJAna prApta kiyaa| bahuta samaya vihAra kara unhoMne mokSa sukha paayaa| pATha 17 / tapasvI vAriSeNa / (1) vAriSeNa rAjagRha nagarake rAjA zreNika aura rAnI celinIke choTe putra the / bhApa bAlyAvasthAse hI bar3e dhArmika tathA kartavyazIla the| (2) ve pratyeka caturdazIko upavAsa karate the aura rAtriko zmazAna kAyotsarga karate the| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsaga bhAma (3) eka dina magadha sundarI nAmakI vezyA rAjagRhake upavana meM krIr3A karane gaI thii| vahAM zrI kIrtiseThake galemeM par3e hue ratnoMke hArako dekhakara vaha mohita hogii| usane apane premI vidyutprabha corase usa hArake lAneko khaa| vaha use santoSa dekara usI samaya vahAMse cala diyA aura zrI kIrtise Thake mahaba meM pahuMcakara sote hue seThake galesa hAra nikAlakara zIghratAse vahAMse cala diyA, parantu vaha hArake divya tejako nahIM chupA sakA / use bhAgate hue sipAhiyoMne dekha liyA, ve use pakar3aneko daudd'e| vaha bhAgatA humA zmazAnakI ora nikala bhaayaa| (5) vAriSeNa isa samaya zmazAnameM kAyotsarga dhyAna kara rahe the| vidyut corane maukA dekhakara pIche mAnevAle sipAhiyoMke paMjese chUTane ke lie usa hArako vAriSeNake mAge paTaka diyA aura vahAMse bhAga gayA / isanemeM sipAhI bhI vahAM bhA pahuce jahAM vAriSeNa dhyAnameM mna khaDe the, ve vAriSeNako hArake pAsa khaDA dekhaka bhoMcakase raha ge| phira bole-vAha ! cAla to khUba khekI gaI ? mAnoM maiM kucha jAnatA hI nhiiN| mujhe dharmAtmA jAnakara sipAhI cher3a jAyage, para hama tumheM kabhI nahIM chodd'ege| yaha kahakara ve vAriSeNako bAMdhakara zreNikake pAsa legae aura rAjAse bole-mahArAja ! ye hAra curA kara lie jAte the so maiMne inheM pakar3a liyaa| (5) sunate hI rAjA zreNikakA ceharA lAla hogayA, unake moTha kAMpane lage, unhoMne garjakara kahA-yaha pApI ! zmazAna meM jAkara Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa | 64 * dhyAna karatA hai aura logoMko dharmAtmA batalAkara dhokhA detA hai| jAo ise isI samaya le jAkara zUlIpara car3hA do / ( 6 ) jallAda loga usI samaya vAriSeNako vadhyabhUmimeM le gae / unameM se ekane talavAra khIMcakara bar3e jorase vAriSeNakI gardana para mArI / parantu unakI gardanapara bilakula ghAva nahIM huaa| cAMDALala loga dekhakara dAMta aMgulI dabA gae / (7) vAriSeNakI yaha hAlata dekhakara saba usakI jaya jayakAra karane lage / devane prasanna hokara una para sugaMdhita phUloM kI varSA kI / (8) zreNika ne isa alaukika ghaTanAko sunA, ve bahuta pazcAtApa karake putra ke pAsa zmazAna meM aae| vAriSeNakI pUNya mUrtiko dekhate hI unakA dRzya putraprema se bhara AyA / unhoMne apane aparAdhI kSamA maaNgii| vAriSeNakA puNyaprabhAva dekhakara vidyut corako bar3A bhaya huaa| usane apanA aparAdha svIkAra karake dayAkI bhikSA maaNgii| rAjAne use kSamA kara diyA / ( 9 ) isa ghaTanA se vAriSeNako vairAgya hobhaayaa| unhoMne mAtA pitAse mAjJA lekara dIkSA dhAraNa kii| (10) vAriSeNa muni jahAMtahAM ghUmakara dharmopadeza dete hue palAzakUTa nagara meM phuNce| vahAM rAjA zreNikakA maMtrIputra puSpaDAla rahatA thA / vaha samyagdRSTi aura dAnapUjA meM tatpara thA / (11) vAriSeNa muni jaba puSpaDAla daravAjese nikale to usane unheM paDagAhA aura bhakti sahita mAhAra diyaa| jaba munimahArAja Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsasa bhAta pAhAra lecuke aura vanako cale taba puSpaDAkane socA ki jaba gRhasthImeM the taba mere bar3e mitra the| isalie purAnI mitratAke nAte inheM kucha dUra pahuMcA bhAnA caahie| puSpaDAlake gharameM eka kAnI strI bhI, usase mAjJA lekara vaha munirAjaka pIche pIche calA / bahuta dUrasaka jAne ke bAda puSpaDAla munike sAmane khar3A hogayA aura namaskAra kiyaa| munirAjane use dharmavRddhi dekara dharmakA svarUpa sunaayaa| (12 ) jJAna vairAgyakA upadeza sunakara puSpaDAlakA mana saMsArase udAsa hogayA aura usane vAriSeNa munike pAsa dIkSA le lii| vaha bahuta dinoM taka zAstroMkA abhyAsa karate rahe aura saMyama pAlate rahe, parantu unakA mana usa kAnI strIkI ora kabhI kabhI mAkarSita ho jAtA thaa| (13) eka dina puSpaDAlako apanI strIkI gaharI khabara ho pAI, vaha manameM socane lagA-becArI merI strI mere vichohameM pAgala horahI hogI, isalie ghara jAkara kucha dina use gRhasthIkA mukha dekara pIche dIkSA luuNgaa| yaha socakara vaha gharakI ora calane lgaa| (14 ) vAriSeNa muni usake manakI bAta jAna gae aura use dharmameM sthira karane ke lie use apane sAtha rAjagRha legae / (15) vAriSeNane ghara pahuMcakara apanI mAtAse kahA, he mAtA ! merI striyoMko gahanoMse sajAkara mere pAsa laao| rAnI belanA unakI sabhI striyoMko le mAI aura ve saba muniko namaskAra kara khar3I hogaI ! taba vAriSeNane puSpaDAlase kahA-dekho ! ye merI striyAM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAna jaina itihaam| 66 haiM aura yaha rAjya sampatti hai, yadi tumheM ye macchI jAna par3atI haiM to tuma inheM svIkAra kro| (16) bAriSeNa munidha yaha kartavya dekhakara puSpaDAla bahuta lajita humA / vaha namaskAra kara bokA-prabho ! Apa dhanya haiM, Apane mere mohako haTA diyA, aba mujhe saccA vairAgya hogayA, bhApa mujhe kSamA kIjie aura prAyazcitta dekara sacce mArgame lgaaie| vAriSeNa munine prasanna hokara use prAyazcitta dekara phira se dIkSA dii| ... (17) vAriSeNa munine puSpaDAlake sAtha 2 ghora tapasyA kI aura anta meM kevalajJAna prAptakara siddha pada paayaa| pATha 18 / satI cndnaa| (1) candanAkumArI vaizAlIka rAjA ceTakakI putrI thii| vaha bar3I dharmAtmA aura pavitra thii| (2) eka dina vaha apane bagIce jhUlA jhUla rahI thI, isI samaya eka vidyAdhara vahAMse nikalA, vaha caMdanAko dekhakara mohita hogayA aura vimAnameM biThAkara legyaa| becArI candanA rotI huI vimAna meM baiThI jArahI thI ki isI samaya usa vidyAdharakI patnI vahAM mApahuMcI saba vidyAdharane apanI patnIke bhayase use jaMgala meM hI chor3a diyaa| 7 (3) jaMgalameM phiratI huI candanAko bhIloMke saradArane dekhA, vaha se apane ghara legyaa| parantu candanAkI sundaratA dekhakara' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tImaga bhAga usake manameM loma bhAgayA, usane kucha rupaye lekara candanAko eka vyApArIke hAtha beca diyA / ( 4 ) vyApArIne use lejAkara kauzAMbIke bAjArameM becaneko khar3A kara diyaa| kauzAMbIke seTha vRSabhasena usako muMha mAMgA dAma dekara candanAko apane ghara le gae aura use apanI putrIkI. taraha pyAra karane lge| (5) vRSamasenakI seThAnI candanAke Upara seThanIkA isa taraha pyAra dekhakara usase DAha karane lagI, use candanApara aneka tarahakI zaMkAeM hone lgii| mantameM usane eka dina candanAke hAtha pAMvameM ber3iyAM DAlakara eka tahakhAne meM banda kara diyaa| (6) seThajIne usakA kaI dintaka patA lagAyA para ve usakI khoja na kara sake / eka samaya patA lagAte hue ve bandIgraha pahuMce, vahAM unhoMne bhUkha pyAsase taDapatI huI caMdanAko dekhA, unhoMne use baMdIgRhase bAhara nikAlA aura usakI hAthakar3I beDiyAM kholane lge| unase eka ber3IkA banda nahIM ttuuttaa| ve use kholane ke lie luhArako bulAne gae / (7) isIsamaya bhagavAna mahAvIra mAhArake lie mAye the, ve bhAkara caMdanAke sAmhane khar3e hoge| caMdanA ekadama khar3I ho gii| sAmhane sUpameM kucha cAvaka rakkhe the, unhIMko lekara usane bhagavAnako par3agAhA / bhagavAnane vahIM bhAhAra grahaNa kiyA / unakA mAhAra sAnaMda hocukane ke kAraNa devoMne paJcAzcarya kiye| isase sAre nagarameM caMdanAke dAnako carcA hogii| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAmA 68 (8) kauzAMbIkI rAnIne bhI yaha samAcAra sune, unhoMne caMdanAko apane yahAM bulaayaa| kauzAMbIkI rAnI mRgAvatI caMdanAkI bahina thI, vaha caMdanAko dekhakara atyanta prasanna huI / (9) rAnI mRgAvatIne candanAko prema sahita apane yahAM rakkhA parantu usakA hRdaya saMsArase atyanta udAsa hogayA thA ipalie thor3e samaya pazcAta hI bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNameM jAkara usane AryikAkI dIkSA grahaNa kii| (10) bhagavAna mahAvIrake samavazaraNameM candanA mAthikA saMghakI nAyikA huI, unhoMne aneka sthAnoMmeM bhramaNa kara nAriyoMko dharmakA upadeza diyA / antameM zarIra tyAgakara svarga prApta kiyaa| pATha 19 / kSatriya-ratna jiivdhr| (1) rAjapurI nagarIke rAjA satyaMdhara the, unakI rAnI kA nAma vijayA thaa| ve bhAnI rAnIke premameM atyaMta bhAsakta rahate the aura unane apane rAjyakA kArya kASTAMgAra nAmaka rAja-karmacArIke supurda kara diyA thaa| (2) kucha dinoMmeM vinayA rAnIke garbha rahA, usa samaya rAnIko eka svapna humaa| jisake phalakA vicAra karanepara rAnAko nizcaya humA ki maiM mArA jAUMgA, isase apane vaMzakI rakSAke vicArase eka mayUrake bhAkArakA yaMtra banAyA jo kalake ghumAnese Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga AkAzameM ur3atA thA usameM baThAkara rAnI vijayAko vaha AkAzameM ur3Ane kA abhyAsa karAne lge| (3) kASTAMgArako rAnIkI AdhInatAmeM rahanA burA lagane lagA / isaliye usane satyaMdharako mArakara svayaM rAjA bana jAne kA vicAra kiyA / usane eka sainA rAjAke mAraneko bhejI / rAjAne rAnIko mayUra yaMtrameM biThAkara ur3A diyA aura bhApa sainAse lar3ate 2 mRtyuko prApta huaa| (4) mayUyaMtra bAhara imazAnameM girA, vahAM rAjapurIkA prasiddha seTha Ane mRtaka putra ko jalAne bhAyA thaa| vinayArAnIne vahIM putra prasava kiyA aura chor3a diyaa| seThane putrako dekhA aura ghara lejAkara apanI strIko dediyaa| seThAnIne bAlakakA jIvaMdhara nAma rakhA aura putra ke samAna pAlana kiyaa| rAnI vijayA daNDakAraNyameM tapasviyoMke AzramameM calI gii| (5) seTha ke yahA~ rahakara jIvaMdhara yuvAvasthAko prapta huA / unhoMne bhAryanandI bhAcArya ke nikaTa sabhI vidyAoMko prApta kiyaa| unakA shrii| bar3A sudRr3ha thA, ve bar3e vIra aura parAkramI the| (6) eka samaya naMda gopakI sabhI gAyoMko bhIla legae / naMda gopane ghoSaNA kI ki merI gAeM jo vApisa lauTA degA use apanI kanyA duuNgaa| jIvaMdharane bhIloMse yuddha karake naMda gopakI sabhI gAyoMko vApisa lAkara use saMtuSTa kiyaa| . (7) unhoMne gAMdhAra dezakI rAjyakanyA gaMdharvadasAko vINA bajAnemeM jItakara usase apanA vivAha kiyaa| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , prAcIna jaina itihaas| 7. ... (8) eka samaya jIvaMdhara kumArane, mArgameM brahmaNoM ke dvArA mArate hue eka kutte ko dekhaa| unhoMne use bar3I dayAke sAtha NamokAra maMtra sunaayaa| jisase vaha marakara sudarzana nAmaka yakSa humA / (9) rAjapurI sumaMjarI aura guNamAlA nAmaka do kanyAeM thiiN| guNamAlA nadIse snAna kara ghara bhArahI thii| usI samaya rAjAkA unmatta hAthI chUTa gyaa| vaha kanyApara jhapaTanA hI cAhatA thA ki kumArane mAkara use mukkoMse mArakara mada rahita kara diyA / guNamAlA kumArako dekhakara mohita hogii| mAtA pitAne kumArake sAtha usakA tathA surasuMdarIkA vivAha kara diyaa| (10) guNamAlAko bacAte samaya kumArane kASTAMgArake hAthIko kar3I coTa pahuMcAI thii| isalie usane krodhita hokara kumArako rAjasabhAmeM bulAkara mAra DAlane kA hukma diyaa| loga unheM mAraneke lie jA rahe the ki mArgame sudarzana yakSane unheM uThAkara candrodaya parvatapara pahuMcA diyaa| vahAMpara pahuMcakara kumArane eka sthAnapara dAvA. nalase jalate hue hAthiyoMko bacAyA aura bhaneka tIrthokI yAtrA kii| (11) caMdramA nagarIke rAjA dhanapatikI putrI padmAko sAMpane kATa khAyA thaa| kumArane maMtra balase sarpa viSako dUra karake use jIvanadAna diyA, isase prasanna hokara sajAne kanyAkA unase vivAha kara diyA aura apanA bhASA rAjya kumArako de diyaa| (12) vahAMse calakara vaha hemAmA nagara phuNce| vahAMke rAjaputroMko kumArane dhanuSavidyAyeM sikhalAI, jisase rAjAne prasanna hokara apanI kanyA kanakamAlA unheM vivAha dii| vahAMpara inakI gaMdhotkaTa seThake Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R : tomaga bhAka putra nandADhya aura padmAsyase bheMTa huii| unake kahanese apanI mAtAse milane gae aura unase milakara rAjapurI phuNce| seTha gaMdhotkaTase salAha lekara ve apane mAmA goviMdarAjake yahAM dharaNItilaka nagara gae aura unase parAmarza karake unake sAtha kASTAMgArakA nimaMtraNa prApta honepara sainA sahita rAjapurI ge| (13) rAjapurImeM govindarAjane apanI putrI lakSmaNAkA svayaMvara racA aura yaha vidita kiyA ki jo candraka yaMtrake tIna varAhoMko chedegA use maiM apanI kanyA duuNgaa| sabhI rAjAbhoMne yaMtrako chedanekA prayatna kiyA parantu koI bhI saphala nahIM hue taba jIvaMdhAkumArane bAtakI bAtameM anuSa car3hAkara una varAhoMko cheda ddaalaa| goviMdagajane apanI putrI dekara saba rAjAoMke sAmane prakaTa kiyA ki yaha satyaMdhara mahArAja ke putra jIvaMdhara kumAra haiN| (14) jIvaMdharakumArakA paricaya prAptakara kASTAMgAra bahuta ghabarAyA, vaha jIvagharakumArase yuddha karaneko taiyAra hogyaa| donoMmeM bhayaMkara yuddha humA / antameM jIvaMdharakumArake hAthase duSTa kASTAMgAra mArA gayA / (15) goviMdarAjane bar3e samAroha ke sAtha jIvaMdharakA rAjya abhiSeka kiyA aura jIvaMdhara mahArAja apanI sabhI rAniyoMke sAtha sukhapUrvaka rAjya karane lge| (16) eka dina jIvaMdharasvAmI apanI mAThoM rAniyoM ke sAtha jalakrIr3A kara rahe the ki unheM acAnaka vairAgya ho mAyA / ke apane putra satyaMgharako rAjya dekara bhagavAna mahAvIrako samavazaraNa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaam| 71 phuNce| vahAM digaMparI dIkSA lekara ve mahAtapa karane lage aura aMtameM unhoMne kevala jJAna prAptakara mokSa kAma liyA / pATha 20 / aMtima kevlii-jNbuukumaar| (1) vIra nirmANase 22 varSa pUrva rAjagRhIke prasiddha seTha ahaMdattakI patnI jinamatI ke mApakA janma hubhA thA / (2) 5 varSakI bhAyume hI ApakA vidyAdhyayana hubhA thaa| Apa zAstrajJAna aura zastrakalAmeM bar3e nipuNa aura vIra the| (3) jaba bhApakI umra 13 varSakI thI usa samaya eka dina magadhanareza zreNikakA yaha baMdha hAthI macAnaka bigar3akara nagarameM bhArI upadrava karane lagA aura rAjAke bar3e 2 sAmantoMke vazameM na mAyA taba inhoMne apane sAhasa aura parAkramase use apane vaza kara liyaa| isase rAjadarabArameM ApakA bar3A sammAna humA / (4) kucha samaya pazcAt rAjagRhake prasiddha cAra seThoMkI kanyAoMse ApakI sagAI ko hogaI / (5) veralapurake rAjA mRgAGkane apanI kanyA vilAsavatI rAjA zreNikako denA svIkAra kI thii| pAntu rAjA mRgAGkakA pAka rAjA nacUla usa kanyAko lenA cAhatA thaa| usane rAjA sagAkara car3hAI kara dI thI, taba rAjA mRgAGkane apanI sahAyatAke lie sajA zreNikake yahAM dUta bhejaa| jambUkumAra rAjA zreNikakI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga orase kucha senA le jAkara verakapura pahuMce aura ratnacUla vidyAdharase bar3I vIratAke sAtha lar3akara use bAMdhakara rAnA mRgAGkakA mitra banA diyA aura vaha vilAsaktIko lekara rAjagRhI lauTa mAe / isase rAjA zreNika unapara bar3e prasanna hue aura unakA bar3A sammAna kiyaa| (6) eka samaya svAmI sudharmAcAryajIkA upadeza horahA thaa| jambukuma' bhI unakA upadeza sunane gae / unakA upadeza vairAgyase bharA humA thA / upadeza sunakara unheM viSayabhogoMme ghRNA hogaI aura ve usI samaya muni dIkSA lene ko taiyAra hogae pAntu bhAcArya mahArAjane mAtA pitAkI mAjJAke vinA dIkSA nahIM dii| (7) ye mAtA pitAke AjJA lene paae| mAtA pitAne inheM bahuta samajhAyA parantu ye tanika bhI nahIM mAne taba antameM mAtA pitAne kahA ki tuma vivAha karalo aura vivAha ke bAda saMtAna honepara dIkSA lelenA / usa samaya hama bhI tumhAre sAtha dIkSA leleMge, parantu kumArane ise bhI svIkAra nahIM kiyaa| (8) jaMbU kumArake vairAgyakI bAta cAroM kanyAmoMko mAlUma huI, unhoMne praNa kiyA ki jambukumArake sivAya hama kisIse vivAha na kareMgI, taba unhoMne isa zartapara vivAha karAnA svIkAra kiyA ki vivAha karane ke bAda hI ve dIkSA dhAraNa kara leNge| (9) eka rAtri meM hI cAroM kanyAoM ke sAtha kumArakA vivAha hogyaa| taba cAroM kanyAmoMne unheM apanI vacana cAturyatA dvArA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| .74 saMsArameM phaMsAnekA udyoga kiyaa| unhoMne aneka udAharaNa dekara samajhAyA ki vartamAna sukhako chor3akara tapasyA karake bhAgAmIka sukhoMko cAhanA ucita nhiiN| jaMbUkumArane una sabako uttara dekara unheM harA diyaa| (10) mAtA-pitAne bhI inheM bahuta samajhAyA, parantu una para kucha bhI prabhAva nahIM pdd'aa| isI samaya vidyut nAmaka prasiddha rAtraputra cora inake yahAM corIko AyA thaa| usase mAtAne putra ke bairAgyakI bAta kaha sunAI, taba vidyut cogne kumArakA mAmA banakara unheM bahuta samajhAyA parantu kumAgne apane dIkSAleneke vicArako nahIM badalA / anta meM mAtA-pitAkI bhAjJAnusAra vidyutcora tathA unake 500 sAthiyoM aura aneka pratiSThita puruSoM ke sAtha 2 zrI sudharmAcArya ke nikaTa jina dIkSA grahaNa kii| mAtA aura cAroM striyoMne bhI dIkSA lii| (11) 9 varSa ke uya tapa karane para vIra nirvANa saMvat 12meM jambUmbAmI muni zrutakevalI hue| (12) zrutakevalI honeke 12 varSa bAda vIra nirvANa saMvata 23 jeTha zuklA 7 ko unheM kevalajJAna prApta humA / (13 ) unhoMne 40 varSa taka dharmopadeza diyA aura vIra saMvat 62 meM mathugapurIke caurAsI nAmaka sthAnase mokSapada prApta kiyaa| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga pATha 21 / / vidyutaprabha cor| (1) podanapurake rAjA vidyutarAja rAnI vimalamatIke yahAM vidyutpamakA janma huA thA / vidyutpabha bAlyAvasthAse hI sAhasI aura parAkramI thaa| (2) bAlyAvasthAse hI kusaMgatimeM par3a jAneke kAraNa use corIkI mAdata paDa gaI thI aura bar3hate2 vaha apane bahutase sAthi: yoMka sAtha bar3I 2 coriyAM karane lgaa| (3) pitAne use bahuta samajhAyA, DAMTA aura rAjya denekA' pralobhana diyA, parantu usane eka bhI bAta na sunii| usane sApha uttara dediyA ki yadi Apa mujhe sArA rAjyapATa aura dhana saMpatti bhI de de to bhI maiM corI karanA nahIM chodduuNgaa| (4) vaha apane 500 sAthiyoMke sAtha rAjagRhI nagarImeM jAkara phamalA vezyAke ghara ThaharA aura nagarake AsapAsa coriyAM. karatA rhaa| - (5) jisa rAtriko jambukumArakA vivAha huA thA aura unakI striyAM tathA mAtApitA unheM munidIkSA grahaNa karanese rokanekA prayatna kara rahe the, usI rAtriko vidyutprabha bhI corI karane ke vicArase unake mahala meM phuNcaa|.. . (6) jambUkumArakI mAtA usa samaya zokase duHkhI horahI thI, usane vidyutpamase kahA ki yaha sArI dhana daulata tu le jA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 76 mujhe isakI kyA bhAvazyaktA hai| merA ikalautA beTA jambukumAra dIkSA lekara vanako jA rahA hai phira maiM isa saMpattikA kyA karUMgI ? (7) jambUkumArakI mAtAko zoka saMtapta dekhakara aura apanI aTUTa dhana saMpattise vikta jagbUkumArake sAdhu honeke samAcAra sunakara vaha apanA kArya bhUla gyaa| usane mAtA sAmukha praNa kiyA ki maiM kumArako samajhAkara rodUMgA aura yadi unheM nahIM roka * sakaMgA to maiM bhI sAdhu bana jaauuNgaa| (8) vidyutaprabhane kumArako muni dIkSAke rokanekA bharasaka prayatna kiyA, para vaha phala na huA taba usane apane 500 'mitroMke sAtha 2 dIkSA grahaNa kI aura aneka upasargoko sahana karate huye ghora tapazca Na kiyaa| aMtameM apanI Ayu samAptakara tapake prabhAvase vaha mahamindra padako prApta hue| pATha 22 / zrI bhadrabAhu-aMtima shrutkevlii| (1) puMDUvardhana dezake koTIpura nagarake somazarmA nAmaka 'purohitake yahAM ApakA janma vIra nirvANa saM0 162 meM humA thaa| mApakI mAtAkA nAma zrIdevI thaa| (2) jaba bhadrabAhu ATha varSake the taba eka dina ve apane sAthiyoM ke sAtha goliyAM khela rahe the| saba bAlaka apanI hoziyArIse goliyoMko eka para eka rakha rahe the| kisIne do, kisIne cAra, kisIne chaha aura kisIne mATha goliyAM Upara tale car3hA dI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamirA bhAga para bhadrabAhune eka sAtha caudaha goliyAM tale kAra cddh'aadiiN| saba bAlaka dekhakara daMga raha ge| (3) cauthe zrutake valI zrI govarddhanAcArya usI samaya gira-- nArakI yAtrAko jAte hue vahAM se nikale / unhoMne bhadrabAhu ke khelakI caturatAko dekhakara nimitta jJAnase jAna lipA ki pAMcaveM zrutakevalI yahI hoMge, ve bhadrabAhuko sAtha lekara unake ghara gae aura somazarmAse unhoMne bhadrabAhuko par3hAneke lie mAMgA / bhAcAryane bhadrabAhuko khUba pddh'aayaa| ve vahuta zIghra saba viSayoM ke pUrNa vidvAna hogae taba unhoMne use vApisa ghara lauTA diyA / (4) bhadrabAhu ghara gae parantu unakA mana gha meM nahIM lagatA thaa| unhoMne mAtA pitAse apane sAdhu hone kI prArthanA kii| mAtA pitAko isase bar3A duHkha humA / bhadrabAhune unheM samajhA bujhAkara zAnta kiyA aura saba moha mAyA chor3akara govarddhanAcArya se dIkSA lekara ve yogI hoge| (5) guru govarddhanAcAryakI kRpAse bhadrabAhu caudaha mahApUrvake vidvAn hogae / jaba saMghAdhIza govarddhanAcArya kA svargavAsa hogayA taba unake bAda unake padapara bhavAhu zrutakevalI baitthe| (6) bhAcArya bhadrabAhu apane saMbako sAtha lekara bhaneka . dezoM aura nagaroMmeM apane upadezakA pAna karAte ujjainakI ora Aye aura sAre saMghako eka pavitra sthAnameM Thaharasakara mAra mAhArake liye baharameM gye| (7) jisa gharameM inhoMne pahale hI pAMca diyA, vahAM eka.. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 780 bAlaka pAlane meM jhUla rahA thaa| vaha abhI bolanA nahIM jAnatA thA, -inheM gharameM pAMva dete dekha vaha sahasA bola utthaa| jAiye ! mahArAja, jAiye !! eka abodha bAlakako bolatA dekha AcArya bar3e cakita hue| unhoMne nimitta jJAnase vicAra kiyA to unheM jAna par3A ki yahAM bAraha varSakA bhayAnaka durbhikSa par3egA aura dharma karmakI rakSA karanA to dUra rahA, manuSyoMko kapanI jAna bacAnA kaThina hogaa| (8) bhadrabAhu bhAcArya usI samaya antarAya kara lauTa * aae| isI dina kArtika zuklA pUrNimAke dina mahArAjA candraguptane 16 svapna dekhe / unameM mantima svapna eka 12 phaNakA sarpa dekhA taba mahArAjane zrI bhadrabAhusvAmIse una svapnoM kA phala pUchA to svAmIne antima svapnakA phala uttara bhAratameM bAraha varSakA dhora durbhikSa btaayaa| (9) bhadrabAhusvAmIne saMdhyA ke samaya apane sAre saMghako ikaTThA kara unase kahA ki yahAM bAraha varSakA bar3A bhArI akAla par3anevAlA hai| taba dharma karmakA nirvAha honA kaThina hI nahIM masaMbhava ho jaaygaa| isaliye bhApa loga dakSiNa dizAkI ora jAveM / merI mAyu thor3I raha gaI hai / isalie maiM yahIM rhuuNgaa| yaha kahakara unhoMne daza pUrvake jAnanevAle apane pradhAna ziSya zrI vizAkhAcArya ko cAritrakI kSa ke lie bAraha hajAra muniyoM sahita dakSiNa colapANDakI ora ravAnA kara diyaa| (10) rAmalpa, rathUnAcArya aura sthUlabhadra mAvi muni zrAvakoMke sAmahase -ujjayinI hI raha ge| kucha samayameM ghora durbhikSa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga par3A aura ve saba zithilAcArI hogae / durbhikSakI paristhitike kAraNa sabane daMDa, tUMbA, pAtra aura arddha sapheda vastra dhAraNa kiyA / (11) sAre saMghako calA gayA dekha ujjainake gajA candra guptako unake viyogakA bar3A duHkha humA / isase unhoMne dIkSA lelI aura bhadrabAhu AcAryakI sevAmeM rhe| (12) AcArya bhadrabAhukI thoDI bhAyu raha gaI thI isalie unhoMne ujjainImeM eka bar3ake per3ake nIce samAdhi lelI aura bhUkha pyAsa mAdikI parISaha jItakara svarga gamana kiyaa| (13) subhikSa honepara unake ziSya vizAkhAcArya bhAdi kauTakara ujjayinI bhaae| usa samaya sthUlAcAryane mAne sAthiyoM ko 'ekatra karake kahA ki zithikAcAra para choDado para anya sAdhuoMne unake upadezako nahIM mAnA aura krodhita ho unheM mAra ddaalaa| sthUlAcArya marakara vyaMta deva hue, unake upadrava karane para ve kuladeva mAnakara pUje ge| ina zithilAcAriyoMse * marddhaphAlaka '-mAdhe vastravAle saMpradAyakA janma huaa| (14) ujjayinImeM caMdrakIrti gajA thaa| usakI kanyA vallabhIpurake rAjAko vyAhI gaI / candralekhAne arddhaphAlaka sAdhuoM ke pAsa vidyAdhyayana kiyA, isaliye vaha unakI bhakta thii| ekavAra usane apane patise sAdhuoMko apane yahAM bulAne ke liye khaa| rAjAne bulAnekI AjJA de dii| ve bhAe aura unakA khUba dhUmadhAmase svAgata kiyA gayA / para rAjAko unakA veSa acchA na kgaa| ve rahate to the nAma para Upara vastra rakhate the| rAnIne Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 80 apane patikI bhAjJAse sAdhuoMke pAsa zveta vastra pahinane ke lie. bheja die / sAdhuoMne unheM svIkAra kara liyA, usa dinase ve saba sAdhu zvetAMbara kahalAne lge| inameM jo sAdhu pradhAna the unakA nAma jinacandra thA / pATha 23 / mahArAja cndrgupt| (1) vIra nirvANa saMvat 162 ke lagabhaga magadhadezake nanda vaMzameM caMdragupta kA janma huA thaa| ApakI mAtAkA nAma muga thaa| isIse Apa mauryake nAmase prasiddha hue| . (2) rAjakumAra caMdraguptakI mAyu nisa samaya 12 varSake lagabhaga thI, usa samaya mahApadma nAmaka nanda rAjAne apanA bhaghikAra magadhapara jamAyA, usa samaya caMdraguptakI mAtA unheM lekara apane pitAke yahAM bhaagii| caMdraguptane vahAMpara zastra tathA anya vidyAoMkA adhyayana kiyaa| (3) caMdragupta bar3e parAkramI aura vIra the, kisI prakAra unakI vIratAkA patA rAjA nandako laga gyaa| naMdake kopase bacane ke liye candragupta apanI mAtAse vidA mAMga kara pazcima bhAratakI ora calA gyaa| usa samaya 326 I0 pUrva paMjAbameM sikandara mahAnane sImA, prAMta aura paMjAbake kucha hissepara madhikAra jamA liyaa| candraguptane sikandarakI senAmeM rahakara usakA saMcAlana kiyaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 tIsarA bhAga ... (4) I0 pUrva 323 ke jUna mahInemeM sikandarakI bAbulameM mRtyu huI / yaha sunate hI paMjAba aura sImAMtake rAjA svAdhIna ko gaye / ina sabake netA candragupta bane aura uttara pazcima bhAratameM bala prApta karaneke bAda unhoMne magadha rAjyapara car3hAI karane kA vicAra kiyaa| isa samaya candragupta kI avasthA 23 varSakI thii| (5) jisa samaya caMdragupta ne magadhapara car3hAI karane kA saMkalA kiyA, usI samaya usakI prasiddha rAjanItijJa cANikya brAhmaNase bheTa huI / eka samaya rAjA nandane cANikya kA apamAna kiyA thA ! cANikya apane apamAnakA badalA cukAnekI vATa dekha rahA thaa| caMdraguptase milakara vaha bahuta prasanna humA aura donoM eka dusareke sahAyaka bana gye| . (6) san IsvIke 320 va pUrva candraguptane nItijJa cANikya aura sImAMta pradezake pavana ka Adi rAjAoMke sAtha magadha para car3hAI kI aura nanda rAjAko samUla naSTa kara magadhakA rAjA siMhAsana prApta kiyA / naMdarAjAke vIsa hajAra ghur3asavAra, do lAkha paidala, do hajAra ratha aura cAra hajAra hAthI usake AdhIna hue / . ... (7) candragune apanI sainA vRddhi kii| usakI sainAmeM tIsa hajAra ghur3asavAra, nau hajAra hAthI, chaH hajAra paidala aura bahusaMkhyaka stha the| aisI durjeya sainAkI sahAyatAse unhoMne narmadA taka uttara bhArata ke sabhI rAjAoMko jIta liyaa| candragupta maurya ke sAmrAjyakA vistAra baMgAlakI khAr3Ise. bharava samudra taka hogayA aura vaha sarvathA bhAratake prathama aitihAsika cakravartI samrAT kahalAne ke adhikArI hue| 7 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 81 (8) candragupta bhAratameM apane sAmrAjyako bar3hAne aura puSTa karane meM lage the| udhara pazcima eziyA meM sikandarakA eka senApati apanI zakti bar3hAkara sikandarake jIte hue bhAratIya prAntoMko caMdra guptase chIna lene kI taiyArI kararahA thaa| usakA nAma selyUkasa thaa| usane siMdhudI pAra kii| vaha pahilI lar3AI meM hI candraguptakI senAkA pakkA na saMmAla sakA aura use dabakara saMdhi karanI pdd'ii| usane apane sAmrAjyake kAbula, kaMdhAra, higata aura makarAna pradeza candraguptako die| isake badalemeM candraguptane 500 hAthI use die / itanA hI nahIM, vaha vijayI maurya samra ko apanI beTI bhI vyAha deneko bAdhya humA / isa taraha do hajAra varSa pahalese bhI bhAratIya samrATa candragupta maurya una kAbula, kaMdhAra bhAdi pradezoMgara bhAratIya patAkA uDAne meM samartha hue the, jinapara na kabhI dillI ke mugala samra ToMkI jIta huI aura na aMgrejI rAjyako hI aisA dekhanA nasIba humaa| (9) I0 pUrva 303 meM candragupta maurya saMpUrNa uttara bhArata ke rAjA bana gaye aura bhArata ke videzI narezakI sattA samApta karadI / aura apane bAhubalase kAbula, kaMdhAra, hirAta mAdimeM hinduoMkA prAdhAnya sthApita kiyaa| unhoMne apanI rAjadhAnI pATalIputra kAyama kI aura cANikyako pradhAnamaMtrI niyukta kiyA / caMdragupta ke rAja meM pANI mAtrake hisakA mana rakkhA gayA thaa| - (10) yUnAna dezakA megasthanIja nAmaka rAjaduta unake darabArama bhAkara rahatA thaa| usane maurya sAmrajyake bhAdarza aura Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAma anukaraNIya zAsanakA vivaraNa likhA hai / candraguptakA Adarza usake rAjakauzala aura parAkramake liye usakA nAma svarNAkSaroM meM maGkita rhegaa| (11) caMdragupta pahale hI vijayI smrATa the, jinakA zAsana videzoM taka meM thaa| unakA rAjyazAsana pratyeka prANIke lie sukhakara thaa| (12) candraguptako bAlakALase hI jaina dharmapara zraddhA thii| zrI bhadrabAhu zrutakevalI unake dharmaguru the| jaina muni unake rAjyoM sadaiva vihAra karate the| vaha bar3I bhakti aura zraddhAse unako mAhAradAna dete the| (13) eka samaya mahArAjA candragupta rAtriko nidrAmeM the taba unhoMne pichale. paharameM nIce likhe hue solaha svapna dekhe (1) sUryako masta hotA humA dekhaa| (2) dhUlase mAcchAdita ratnarAzi dekhI / (3) karamavRkSa kI zAkhA TUTatI huI dekhii| ( 4 ) samudrako sImA ullaMghata karate dekhaa| (5) bAraha phaNavAlA sarpa dekhaa| (6) deva vimAnako ulaTate dekhA / (7) U~Tapara car3hA humA rAjaputra dekhaa| (8) do kAle hAthiyoM ko kar3ate dekhaa| (9) rathameM 2 bachar3oMko jutA humA dekhaa| (10) bandarako hAthIpara car3hA huA dekhaa| (11) bhUtapretoMko nAcate hue dekhaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa | www 14 / .. (12) sone ke vartanameM kutteko bhojana karate dekhA / (13) juganUko camakate dekhA / (14) sUkhA tAlAba dekhA / OM / (15) ghuTameM khilA huA, kamala dekhA / (16) candramA meM chidra dekhA / ( 12 ) sabere uThate hI ve svapnoMkA phala pUchane ke lie apane guru zrI bhadrabAhu svAmI niSTa phuNce| unhoMne gurudevako namaskAraH kara svapna kA phala pUchA. | (13) zrI madrabAhu se svAmIne svapnoMko sunakara unakA kahA ki ina svapnaki phalasvarUpa magadha phala batalAyA | aura P dezameM ghora akAla par3egA / unhoMne isa taraha se 16 svapnoMkA phala 1 batalAyA jisase mahArAjAko saMtoSa huA-- -- ( 1 ) dvAdazAMga ke pAThiyoMkA abhAva hogA / wr (2) muniyoMmeM paraspara phUTa hogI aura aneka saMgha Fi sthApita hoNge| ( 3 ) kSatriya loga jaina dharma dhAraNa nahIM kareMge pAlana nahIM kareMge A. ( 4 ) rAjA ( 5 ) bAraha varSa kA akAla paDegA / 1 ( 6 ) bhAratameM aba devatAoMkA mAgamana nahIM hogA (7) bhArata ke rAjA jainadharmako choDakara mithyAmArga grahaNa kreNge| (8) asamaya meM thor3I varSA hogI / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 ne tIsarA bhAma (9) bAla avasthA meM dharma dhAraNa kareMge parantu yuvAvasthA meM dharmakI ruci nahIM rhegii| (10) nIca jAtike puruSa rAja prApta kreNge| (11) kudevoMkI vizeSa rUpase pUjA hogii| '(12) dhanI loga bhaneka kukarmomeM rata hoNge| (13) jaina dharmakA prabhAva kama hogaa|' (14) dakSiNa prAMtameM hI jana dharma kA vizeSa rUpase prabhAva rhegaa| (15) brAhmaNoMmeM jaina dharma nahIM rahegA, kevala vaizyoM meM hI jaina dharma rhegaa| ) jana dharma bhaneka pantha aura saMpadAya hoNge|.. (14) zrI bhadrabAhusvAmI jaba durbhikSake kAraNa dakSiNa bhAratako jAne lage usa samaya candragupta ne bhI rAjya chor3akara unake pAsa jana munikI dIkSA dhAraNa kI aura muni hokara unakI sevAke lie sAtha hoge| . (15) candragupta jaina muni hokara bhadrabAhusvAmIke sAtha dakSiNa bhArata pahuMce aura zravaNabelagAla nAmaka sthAnapara Thahara ge| yahAMpara eka choTIsI pahAr3Ipara guru ziSyane tapasyA kI aura unakA samAdhimaraNa bhI vahIM huaa| ..? Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa | 86 pATha 24 / samrATa aila khAravela / ( 1 ) rAjA khAravelakA janma san I0 se 197 varSa pUrva azoka kI mRtyuke 40 varSa pIche huA thA / inake pitAkA nAma cetarAja thA / ye kaliMga deza ke rAjA the 1 ( 2 ) 13 veM varSa meM Apako yuvarAja pada prApta huA aura solahaveM varSa meM hI pitAko mRtyuke pazcAt ye rAjyazAsana karane lage / (3) paccIsa varSa meM ApakA rAjyAbhiSeka huA aura mApha rAjA hogae / ( 4 ) rAjA khAravelane kaliMgakI prAcIna rAjadhAnI tozAlIko apanI rAjadhAnI bnaaii| ApakI prajAkI saMkhyA 35 lAkha thii| ( 5 ) rAjya prApta hone ke dUsare varSame Apane digvijaya ke lie prayANa kiyA aura pazcimake aneka rAjAoMko jItakara unapara apanA adhikAra jmaayaa| unhoMne 2 varSameM kAzyapa, muzika, rASTrika aura bhojaka kSatriya rAjAoMko jItakara unheM apane mAghIna banAyA / ( 6 ) dakSiNa bhArata ke pAMDya Adi dezoM ke rAjAoMne apane pa' bheMTa ' bhejakara maitrI sthApita kii| dakSiNa bhAratakA pravalarAjA zatakarNi bhI nirbala hogayA / isa taraha dakSiNa bhArata meM mI khArabelakA pratApa paripUrNa hogayA / (7) uttara bhAratakA pratApI rAjA puSpamitra magadhakA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga rAjyAdhikArI thaa| usane mauryavaMzakA saMhAra kiyA thaa| khAravelane puSpamitrako parAsta karane kA dRr3ha saMkara kiyA aura ve senA lekara magadhakI ora cala par3e aura gorathagiri para unhoMne apanA adhikAra jmaayaa| kaI kAraNoMse ve vApisa kaliMga lauTa bhAe / vAravela ke isa mAkramaNakI khabara yUnAnake DimiSTriyasa bAdazAhako lgii| usane mathuga paMcAla aura sAketa para apanA adhikAra jamA liyA. thaa| isa khabarase vaha apanI sainA lekara pIche haTa gyaa| (8) rAjyakAlake 12 veM varSa svAravelane uttarakI ora mAkramaNa kiyaa| mArgake aneka rAjAoM para vijaya karate hue ke magadhakI rAjadhAnIke pAsa pahuMca gae aura gaMgA nadIko pArakara pATalIputrameM dAkhila hogae / unhoMne naMdakAlake prasiddha mahala suga ko ghera liyaa| zuGganRpa puSpamitra isa samaya vRddha hogae the| unakA putra bRhaspati mitra magadhakA zAsaka thaa| usane khAravelakI sAdhInatA svIkAra kI aura bhaneka bahumUlya ratnAdi bheTameM die / vahAMse ve 'kaliGga jina' kI prasiddha mUrti le Ae, jise nandarAja kaliGgase lAe the| (9) khAravelane sAre bhAratapara vijaya prApta kI / pAMDya dezase lekara uttarApatha aura mayaghase lekara mahArASTra dezataka unakI vijayapatAkA phaharAtI thii| (10) khAravelane prajAhita ke lie 'tanamutiya ' nAmaka sthAnase nahara nikalavAI, aura eka bar3e tAlAvakA jIrNoddhAra kraayaa| (11) prajAkI muvidhA ke lie unoMne "paura" aura 'jAna Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 4 pada' saMsthAoMko sthApita kiyA aura prajAkI sammati ke anukUla zAsana kiyaa| paura' saMsthAkA saMbaMdha rAjadhAnI aura nagaroMke zAsa. nase thaa| aura jAnapada' saMsthA grAmoMkA zAsana karaneke liye niyukta thii| .. hi (12) khAravela bar3e dAnI the| unhoMne rAjyake nave varSa hata bhagavAna kA abhiSeka karake utsava manAyA thA aura aDatAlIsa lAkha cAMdIke sikkoMse prAcIna nadIke taTa para 'mahAvijaya' prAsAda banavAyA aura brAhmaNa tathA anya logoMko kimicchaka' dAna diyaa| ( 13 ) gajA khAravelane kumArI parvatapara jaina muniyoM ke rahane ke lie gupha'eM aura maMdirAdi banavAe aura jaina dharmakA mahA anuSThAna kiyaa| usa sammelanameM bhArata ke jaina- yati aura paNDitagaNa upasthita hue the| isake lie akhila jaina saMghane unheM 'bhikSurAja' aura "dharmarAja' kI upAdhi dI aura unakA jIvanacaritra pASANa zilApara likhA gyaa| yaha zilAlekha ur3IsA prAMta ke khaMDagiriudayagiri parvatakI hAthI guphA meM maujUda hai aura jaina itihAsa ke lie bar3e mahatvakI vastu hai| .. - "(14.) zilAlekhameM san 170 I0 pUrvataka vAgvelakI jIvana ghaTanAoMkA ullekha hai / usa samaya unakI bhAyu karIba 37 varSakI thI / unakA svargavAsa san 152 I0 pUrvake lagabhaga humA hai, unake bAda unakA putra kudeyazrI kharamahAmeghavAhana rAjA huA / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasaMghake kucha AcArya / (lekhaka-bAbU kAmatAprasAdajI jaina, alIgaMja / ) pATha 25 / zrI kundakundAcArya | maGgalaM bhagavAn vIro, maGgalaM gautamo gaNI / maGgalaM kundakundAdyo, jainadharmostu maGgalaM // ( 1 ) di digambara jaina sampradAya meM bhagavAn kundakundasvAmIkA Asana bahuta UMcA hai| jaina maMdiroMmeM pratidina uparokta zlokako duharAkara bhaktajana unakI ginatI gaNadhara gautamake bAda karate haiM / sacamuca digambara saMpradAyakA mUlAdhAra ina AcAryapravarake mahAn vyakti meM sthita hai| yadi kundakundAcArya na hote to zAyada hI digambara saMpradAya kabhI unnatazIla hotA / ( 2 ) anya prasiddha digambara AcAryokI taraha bhagavat kundakundekA sambandha dakSiNa bhArata se hai| dakSiNabhArata meM IsvI pahalI zatAbdi ke lagabhaga pidathanADu nAmakA eka pradeza thA / usa pradezameM - kurumaraI nAmaka eka gAMva thaa| gAMva kurumaI meM eka dhanI vezya 5 karamuNDakI patnI rahate the / unakA nAma karamuNDa thaa| seTha b. 14 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 90 zrImatI thii| unake mativaraNa nAmakA khAlA caravAhA naukara thA / (3) caravAhA mativaraNa eka dina gauvako carAneke liye jaMgalakI ora jA rahA thA / usane dekhA, banAbhise sArA jaMgalakA jaMgaka bhasma ho gayA hai, kevala bIcameM kucha per3a hare bhare baca rahe haiM / yaha dekhakara use bar3A Azcarya huA, aura vaha una per3oM ko dekhane ke liye unakI ora lapaka gyaa| vahAM usane eka muni mahA rAjakI basatikA dekhI aura vahIM eka sanduka meM Agama grantha rakkhe: hue pAe | usane bhagama grantha uThA lie aura le jAkara apane ghara meM rakha chodd'e| ( 4 ) seTha karamuNDake koI putra na thA / seThAnI zrImatI isa kAraNa bar3I udAsa rahatI thii| kiMtu seTha dharmAtmA thA / vaha dharma kI bAteM sunA aura dharma-karma karAkara seThAnIkA mana bahalAye rakhatA thA / eka roja unake yahAM eka pratibhAzAlI munirAjakA zubhAgamana huA / unhoMne par3agAha kara bhaktibha vase munirAjako AhAradAna diyA aura ina dAnake dvArA amita puNya saMcaya kiyA / unheM vizvAsa hogayA ki aba hamAre bhAgya khuleNge| udhara, caravAhe mativaraNane una munirAjako Agama grantha pradAna kiye / isa zAstradAna ke prabhAva se usake jJAnAvaraNIya karma kSINa - baMgha hogaye aura vaha marakara seTha karamuNDakI seThAnI zrImatIkI kokha se unake putra huA / yahI tIkSNabuddhi putra bhAge calakara bhagavat kundakunda huye / ( 5 ) seTha-seThAnI putrakA muMha dekhakara phUle aGga na samAte the / ' honahAra biravAnake, hota cIkane pAta / ' seThajIkA putra bhI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga bhAgyazAlI thaa| vaha bacapanase hI asAdhAraNa vyaktitva banAye huye thA / dekhate hI dekhate vaha saba vidyAoM aura kalAoMmeM nipuNa hogayA / dharmAtmA mAtA-pitAoMkA putra bhalA dharma-karmakA mohI bhI kyoM na hotA ? jaina dharmameM usakI vizeSa bhAsthA thii| usakA citta saMsArase virata aura paramArthameM rata rahatA thA ! (6) eka dina zrI jinacandrAca ryakA vihAra karamuNDa seThake gAMvameM humA / seTha seThAnI putra sahita bhAcArya mahArAjakI vandanA karane gaye / unhoMne munirAjakI dharma-dezanA sunI / seThaputra prati-buddha hogaye / vaha ghara na lautte| mAtA-pitAse mAjJA lekara muni hogye| muni dazAmeM unhoMne ghora tapazcaraNa kiyA / malaya dezake antargata hema grAma (ponnA ) ke nikaTa sthita nIlagirI parvata unakI tapasyAse pavitra ho cukA hai| pahAr3akI coTIpara unake caraNa-cihna bhI vidyamAna haiN| (7) usa samaya kAMcIpura dakSiNa bhAratameM jainadharmakA kendra thaa| sAdhu kuMdakuMdakA adhika samaya saMbhavataH yahIM vyatIta hubhA thaa| paTTAvaliyoMmeM unheM zrI jinacandrAcAryakA ziSya likhA hai aura batAyA hai ki I0 pUrva san 8 meM unheM AcArya pada prApta huaa| thaa| isa avasthAmeM unakA janma I0 pUrva san 52 meM humA samajhanA cAhiye; kyoMki paTTAvalIke anusAra vaha 11 varSa gRhastha dazAmeM aura 33 varSa sAdhu rUpameM rahe the| AcAryapadapara vaha lagabhaga 96 varSakI dIrghAyu unhoMne pAI thii| (8) kundakundAcAryane. eka dina dhyAnameM videha dezameM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 16 vidyamAna tIrthakara sImandharasvAmIkA smaraNa kiyA thaa| tIrthakara bhAvAnane parokSa rUpameM dharma lAma diyA thA, kise sunakara do * cAraNa ' deva unake darzana karane yahAM bhAye the aura bhAkhira ve unheM pUrva videha legaye the, jahAM unhoMne tIrthakara bhagavAna ke sAkSAta darzana kiye the / tIrthakara bhagavAna ke nikaTa unhoMne siddhAMta granthoMkA adhyayana kiyA thA aura. vaha (1) matAMtara nirNaya, (2) sarvazAstra, (3) karmaprakAza, (4) nyAyaprakAza nAmaka cAra grantha vahAMse apane sAtha le mAye the| (9) pUrva videha jAte huye kundakundAcAryakI mora picchikA vimAnase ur3akara gira gaI thI aura unheM kAma calAne ke liye giddha pakSIke paroMkI picchikA de dI gaI thii| isa kAraNa vaha * gRddhapicchikAcArya' nAmase bhI prasiddha hogaye the| tathApi sImandharasvAmIke samozaraNameM pUrva videhake cakravartI samrATne unheM muniyoM meM sabase choTA dekhakara unakI binaya * ailA ( choTe ) cArya' nAmase kI thii| kuNDakoNDa nAmaka dezase unakA dhaniSTa samparka rahA thA, isaliye hI ' kuNDakoNDAcArya ' nAmase prakhyAt huye the| inhIMkA zrutimadhura nAma kundakunda' hai| (10) pUrva videhase lauTakara bhAcArya mahodaya dharmapracAra aura siddhAMta granthoMke adhyayana meM aise kIna hogaye ki unheM apane zarIra kI bhI sudha na rahI / usa athaka parizramase samaya besamaya dharmAdhyAnameM lage rahanekA pariNAma yaha humA ki garadana jhukAye rakkhe 2 unakI garadana Ter3I hogii| loga unheM 'vakragrIva' kahane. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c. tIsarA bhAga lge| kiMtu uparAMta yoga sAdhanase vaha ThIka hogaI thii| lagana isIko kahate haiN| (11) usa samaya dakSiNa bhAratameM vidyA vyasana joroMpara thaa| mailApura. tAmila vidvAnoM kA ghara thA aura vahAM eka "vidvat samAja" sthApita thaa| jainiyoMkI bhI vahAMpara acchI calatI thii| zrI kuMdakuMda ailAcArthane tAmilameM 'kula' nAmakA eka mahAkAvya racA.. aura thiruvalluvara nAmaka apane ziSya ke hAtha use vidvat samAjameM peza karane ke liye bheja diyaa| vidvan maNDalane use khUba pasaMda kiyA. aura vaha tAmila sAhitya kA eka rala bana gyaa| sacamuca nItikA vaha apUrva grantha hai aura tAmika dezameM vaha 'veda' mAnA jAtA hai| . usakI racanA aisI udAra dRSTi se kI gaI hai ki pratyeka dharmakA anuyAyI. use apanA mAnya grantha svIkAra karane ke liye utAvalA, hojAtA hai| zrI kuMdakuMdAcArya ke samAna dharmAcAryakI kRti sAMpradA., yikatAse achUtI rahanA hI cAhiye thI ! ___(12 ) 'kula' ke atirikta tAmIla bhASAmeM aura kina granthoM kI racanA zrI kundakundasvAmIne kI, yaha jJAta nahIM hai / kiMtu tAmiLake atirikta vaha prAkRta bhASAke bhI praur3ha vidvAna the aura.. isa bhASAmeM unhoMse jaina siddhAMtake bhaneka grantha, likhe the; jinameM 'prAbhRtatraya', SaTpAhur3a, niyamasAra bhAdi ullekhanIya haiM / 'prAbhRtatraya' ko unhoMne pallavavaMzake rAjA zivakumAra mahArAjake liye likhA thaa| kundakundAcAryako yaha rAjA apanA guru mAnatA thA aura unake dharmapracArameM yaha vizeSa sahAyaka thaa| digambara saMpradAyameM bhAja dA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 94 kundakundAcAryake ye grantha hI mAgama grantha horahe haiM aura isIse ina granthoM kA mahatva spaSTa hai| (13) eka daphA zrI kuMdakuMdAcArya eka bar3AsA saMgha lekara, 'jisameM 594 to muni hI the, zrI giranArajIkI yAtrAke liye vahAM pahuMce the| usI samaya zvetAmbara saMpradAyakA bhI eka saMgha zuklAcA. yakI adhyakSatAmeM vahAM bhAyA thaa| zvetAmbara loga cAhate the ki pahale hamArA saMgha yAtrA kare kyoMki vahI prAcIna jaina saMpadAya hai ! isapara kuMdakuMdAcAryA zAstrArtha zuklAcAryase humA, jisameM kuMdakuMdAcAryake maMtrabalase ' sarasvatIdevI' ne kahA ki digambara mata hI prAcIna hai aura taba digambara saMghane hI pahale parvatakI yAtrA kI / isI samaya kuMkuMda svAmIne apane kamaNDalumeM kamala-puSpa pragaTa karake logoMko cakita kiyA thaa| isa kAraNa vaha 'padmanaMdi' nAmase prasiddha hogaye the| (14) uparAMta aneka dezoMmeM vihAra karake aura mumukSuoM ko jainadharmakI dIkSA dete hue zrI kuMdakuMdAcArya dakSiNa bhAratako lauTa gye| vahAM apanA nikaTa samaya jAnakara vaha yoga-nirata hogaye / dhyAna-khaDga lekara karmazatruoMse vaha bar3ane lge| vaha sacce mAtma vIra the aura the yuga-pradhAna mahApuruSa / mAkhira san 42 ke lagabhaga vaha isa nazvara zarIrako tyAgakara svargadhAma sidhAra gye| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga pATha 26 / AcAryapravara umAsvAmI ! tatvArthasUtrakAramumAsvAmimunIzvaram / zrutakevalidezIyaM vandehaM guNamandiram / / (1) pAca rya pravara umAsvAmI (umAsvAti ) kA nAma 'tatvArthasUtra' nAmaka grantha ke kAraNa ajara amara hai| yaha grantha jainoM kI 'bAIbila' hai aura khUbI yaha ki saMskRta bhASAmeM sabase pahalA yahI jaina graMtha hai| sacamuca bhAcArya umAsvAmIne hI jaina siddhAMtako prAkRtase saMskRta bhASAmeM prakaTa karane kA zrIgaNeza kiyA thA aura phira to isa bhASAmeM anekAneka jainAcAryoMne grantha racanA kii| (2) zrI umAsvAmIkI mAnyatA jainoMke donoM sampradAyoM digambara aura zvetAMvarameM samAna rUpase hai / aura unakA 'tatvArthasUtra' andha bhI donoM saMpradAyoMmeM zraddhAkI dRSTise dekhA jAtA hai| (3) kiMtu aise prakhyAta bhAca ryake jIvanakI ghaTanAmoMkA ThIka hAla jJAta nahIM hai / zvetAMvarIya zAstroMse yaha jarUra vidita hai ki nyagrovikA nAmaka nagarI umAsvAmI kA janma humA thaa| unake pitAkA nAma svAti aura mAtAkA nAma vAtsI thA / vaha kaubhISaNi gotrake the; jisase unakA brahmaNa yA kSatrI honA pragaTa hai / unake dIkSAguru gyAraha aMgake dhAraka ghoSanaMdi kSamaNa the aura vidyAgrahaNakI dRSTise unake guru mUla nAmaka vAcakAcArya ye / umAsvAmI bhI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcIna jaina itihaam| 96 vAcaka kahalAte the aura unhoMne tatvAryasUtra' kI racanA kusumapura nAmaka nagarameM kI yI! (4) digaMbara zAtroMmeM unake gRhastha jIvanako kucha bhI patA nahIM calatA hai| sAdhu rUpameM vaha zrI. kuMdakuMdAcAryake paTTa ziSya batAye gaye haiM aura zrI tatvArthasUtra' kI racanAke viSaya meM kahA gayA hai ki saurASTra dezake madhya UrjayaMta girike nikaTa girinagara nAmake pattanameM mAsanna bhavya, svahitArthI, dvijakulotpanna zvetAMbara bhakta siddhayya' nAmaka eka vidvAna zvetAMvara mata ke anukUla sakala zAstrakA jAnanevAlA thaa| usane -- darzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH '' yaha eka sutra batAyA aura use eka pATiyepara likha chodd'aa| eka samaya caryArtha zrI gRddhapicchAcArya 'umAsvAmi' nAmake dhAraka munivara vahAMpara mAye aura unhoMne mAhAra lene ke pazca t. pATiyeko dekhakara usameM ukta sUtra ke pahale "samyak ' zabda jor3a diyA / jaba vaha siddhayya vidvAna vahAMse apane ghara mAye aura usane pATiyepara - samyak ' zabda lagA dekhA, to usane prasanna hokara apanI mAtAse puuch| ki, kisa. mahAnubhAvane yaha zabda likhA hai ? tAne uttara diyA ki eka mahAnubhAva nirgranthAcArya ne yaha banAyA hai| isapara vaha giri aura araNyako DhUMr3hatA huA una ke pAzramameM pahuMcA aura bhaktibhArase namrIbhUta hokara ukta munimahArAnase puchane lagA ki AtmAkA hita kyA hai ? munirAjane kahA, 'mokSa hai| isapara mokSakA svarUpa aura usakI prAptikA upAya pUchA gayA, jisake uttararUpameM hI isa graMthakA avatAra humA hai| isI kAraNa 0 ekA apA 91 p| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAge thA, jaba digambara aura zvetAmbara Apasa meM premase rahate huye dharmaprabhAvanA ke kArya kara rahe the / zvetAmbara upAsaka siddhayyake liye eka nirgranthAcAryakA zAstraracanA karanA isI vAtsalyabhAvakA dyotaka hai / yaha nigrenthAcArya zrI umAsvAmike atirikta aura koI na the ! ( 5 ) isake atirikta dharma aura saMghake liye unane kyA kyA kiyA, yaha kucha jJAta nahIM hotaa| isa kAraNa ina mahAn AcArya ke viSaya meM isa saMkSipta vRttAnta se hI saMtoSa dhAraNa karanA par3atA hai | digambara saMpradAya meM vaha zrutimadhura uma svAmI' ke nAmase aura zvetAmbara saMpadAya meM ' umAsvAti ke nAmase prasiddha haiM / * pATha 27 / svAmI samantabhadrAcArya / samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhArata-bhUSaNaH / ? ( 1 ) svAmI samantabhadrAcArya jinazAsana ke netA the aura vaha the bhArata bhUSaNa ! eka mAtra bhadra prayojana ke liye unhoMne lokakA upakAra karake bhAratakA mastaka UMcA kara diyA thA / 4 (2) svAmI samantabhadrAcAryako janma dene kA zreya bhI dakSiNabhAratako prApta hai / IsvIkI prArambhika zatAbdiyoMmeM kadambarAjavaMza bhAratameM prasiddha thA / isa vaMzake prAyaH saba hI rAjA jaina dharmAnuyAyI the | svAmIjIne saMbhavataH isI rAjavaMzako apane janmase suzobhita kiyA thaa| unake mAtA-pitAke nAma aura unakI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 98 janmatithi kyA thI, isakA patA mAjataka nahIM lgaa| kintu yaha saSTa hai ki unake pitA phaNimaMDalAntargata * uggapura ' ke kSatrIjA the| uggapura taba kAverI nadI ke kinAre basA humA thA / vaha bandaragAha aura eka bar3A hI samRddhizAlI janapada thaa| jainoMkA vaha kendra thA / isI jaina kendra meM svAmIjIkA bAlya jIvana vyatIta huA thaa| ... (3) taba svAmI samantabhadrAcArya - zAntivarma' nAmase prasiddha the / zAMtivarmane bahuta karake apanI zikSA dIkSA gapura meM hI pAI thI! para yaha nahIM kahA jAsaktA ki unhoMne gRhasthAvasthA meM praveza kiyA thA yA nahIM ! hAM, yaha saSTa hai ki vaha choTI umrameM hI saMsAse virakta hokara sAdhu hogaye the / sacamuca bAlyAvasthAse hI samanta. bhadrane mAneko jinazAsana aura jinendradevakI sevA ke lie armANa kara diyA thaa| unake prati bhApako naipargika prema thA aura ApakA roma 2 unhIMke dhyAna aura unhIM kI vArtAko liye huye thaa| bhApakI dhArmika pariNatimeM kRtrimatAkI jarA bhI gaMdha nahIM thI / bhApa svabhA. vase hI dharmAtmA the aura Apane apane mantaHkaraNakI bhAvAjase prerita hokara hI jinadIkSA dhaNa kI thii| (4) saca bAta to yaha hai ki samantabhadrajI yugapradhAna puruSa the| krAMti unake jIvana kA mUla sUtra thaa| koI bhI bAta unheM isaliye mAnya nahIM thI ki vaha purAtana prathA hai athavA kisI anya puruSane usako vaisA hI batAyA hai| balki vaha 'satya' kI kasauTIpara hara bAtako kasa lenA mAvazyaka samajhate the| jaina muni hone ke pahale unhoMne svayaM jinendradevake cAritra aura guNakI jAMca kI thI aura Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga jaba unheM 'nyAyavihita aura adabhuta udaya sahita pAyA, to suprasannacittase jinendradevakI saccI sevA aura bhakti meM lIna hogye|' isa bhAvako unhoMne apane isa padyase dhvanita diyA hai:ata eva te budhanutasya caritaguNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam // 130 |-yuktynushaasn / (5) eka yugavI ke liye yaha kArya ThIka bhI thaa| manuSya eka Take kI hAMDIko Thoka bajAkara letA hai, taba dhArmika bAtoMmeM bhandha anusaraNa karanA buddhimattaH nahIM kahI jaatktii| samaMtabhadra jaise vidvAn bhalA yaha galtI kaise karate ? (6) svAmI samantabhadra ne jina dIkSA kAMcI yA usake sannikaTa hI kahIM grahaNa kI thii| aura kAMcI (Conjeevarem) hI unake dhArmika udyogoMkA kendra thaa| rAjAlIkathe' nAmaka graMtha meM likhA hai ki vahAM vaha anekavAra pahuMce the| usapara samantabhadrajI svayaM kahate haiM ki " maiM kAMcI kA nna sAdhu huuN|'' (kAMcyAM nnATako) kintu phira bhI Apake gurukulakA kucha bhI paricaya nahIM miltaa| kisa mahAnubhAvako bhApakA dIkSAguru hone kA saubhAgya prApta humA thA, yaha kahA nahIM jAsaktaH / hAM, yaha vidita hai ki mApa ' mUlasaMgha' ke pradhAna mAcAryo meM the| vikramakI 14 vIM zatAbdI ke vidvAn kavi hastimalla aura ayyappAryane 'zrI murasaMgha vyomenduH' vizeSaNa ke dvArA mAmako mUlasaMdha rUpI mAkAzakA candramA likhA hai|' Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jena itihaas| 100 (7) jaina sAdhu hokara svAmIjIne gahana tapazcaraNa aura aTUTa jJAna saMcaya karane meM samaya vyatIta kiyA thA / unhoMne digambara sAdhukA pavitra bheSa mAtra dikhAve athavA khyAtilAbha yA anya kisI lAlacase dhAraNa nahIM kiyA thA aura na unhoMne kabhI kisI manya vyaktikI cApalUsImeM bhAkara athavA indriyoMke viSayameM gRddha hokara munipadako lAJchita hI kiyA thaa| unhoMne aise mohI maura nAmake dravya liGgI muni bheSiyoMkI acchI bhArsanA kI hai| unakA mata thA ki " nirmohI ( samyagdRSTi) gRhastha mokSamArgI hai, parantu mohI muni mokSamArgI nahIM, aura isaliye mohI munise nirmohI gRhastha zreSTha hai / ' unakA sAdhu jIvana, unakI isa uktikA mcch| pratibiMba hai| (8) svAmIjIke zAMta aura jJAnamaya sAdhu jIvana meM unapara eka vAra acAnaka vipatti kA pahAr3a TUTa par3A thaa| svAmIjI maNuvakahallI grAmameM vicara rahe the| ekAeka pUrva saMcita asAtA vedanIya karmake tIvra udayase unake zarIra meM 'bhasma' nAmaka mahA roga utpanna hogyaa| svAmIjIko zarIrase kucha mamatva to thA nahIM, zurU 2 meM unhoMne isa rogakI jarA bhI paravAha na kI! kSubAtRSA parISahoMkI taraha ve isako bhI sahana karane lge| kiMtu sAmAnya kSudhA aura isa * bhasma kSudhA meM bar3A bhantara thA / uparAMta samantabhadrajIko isase bar3I vedanA hone lgii| usapara bhI unhoMne na to kisIse duvArA bhojanakI bAcanA kI aura na snigdha va gariSTha bhojanake taiyAra karane ke liye preNA kii| balki vastusthitiko vicAra kara ve manityAdi bhAva Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga nAoM kA ciMtana karate rahe / kintu roga uttarottara bar3hatA gayA aura svAmIjIke liye vaha asahya hogyaa| unakI dainika caryAma bhI bAdhA par3ane lagI / svAmI jIne dekhA ki aba unake liye zAstrokta muni jIvana bitAnA asambhava hai, isaliye unhoMne salle. khanA' vrata aMgIkAra kara lenA ucita smjhaa| zarIra ke liye apane dharmako chor3a denA unake lie eka anahonI bAta thii| apane guruse yaha vrata grahaNa karane kI AjJA mAMgI / vayovRddha taporatna gurumahArAja kucha dera taka mauna rahakara svAmIjIkI ora dekhate rhe| unhoMne apane yogabala se jAna liyA ki samantabhadra alpAyu nahIM haiM; balki unake dvArA dharma aura zAsanake uddhArakA mahan kArya hone ko hai| basa, unhoMne samantabhadrako sallekhanA karane kI mAjJA nahIM dI; pratyuta bhAdeza kiyA ki jisa vezameM jaise ho rogake zAMta karane kA upAya kro| kyoMki rogake zAMta honepara punaH prAyazcitta pUrvaka munidharma dhAraNa kiyA jAtA hai / gurumahArAjakA yaha mAdeza gaMbhIra aura dUradarzitA eva lokahitakI dRSTiko liye hue thaa| zarIra hI to dharmakArya karane kA mukhya sAdhana hai / yadi kisI upAya dvArA vaha sAdhana prApta homaktA aura usake dvArA dharmakA mahAna utkarSa hosaktA ho, to buddhimattA isImeM hai ki zarIrako upayukta banAlene kA upAya kre| (9) samaMtabhadrajIne gurujIkI AjJAko zirodhArya kiyaa| unhoMne parama zreSTha digambara veSako tyAgakara apane zarIrako bhasmase mAcchAdita banA liyaa| bhasmaka rogakI vyAdhi unake netroM ko Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 102 mAI na banA sakI thI, kiMtu digambara muni veSako sAdara tyAga karate hue unakI AMkheM DabaDabA gaI yaha bar3A hI karuNa dRzya thA, parantu dharmake liye na karane yogya kArya bhI ekavAra karanA par3atA hai| yahI socakara svAmInI zAMta hogye| unhoMne kahA, 'bhale hI jAhirA maiM bhasma ramAye vaiSNava sanyAsI dIkhatA hUM, parantu bhAvoMmeM- asala meM maiM digambara sAdhu hI huuN|' hRdayameM jainadharmakI dRr3ha zraddhAko liye huye svAmIjI maNuvaka hallI se calakara kAMcI pahuMca gaye / saca hai, mAcaraNase bhraSTa huA manuSya bhraSTa nahIM hotAvaha avazya hI samyagdarzanakI mahimAse siddhapadako pAletA hai, kiMtu samyagdarzana se bhraSTa hue vyakti ke liye kahIM bhI ThikAnA nahIM hai / vahI vastutaH bhraSTa hai aura usakA anaMta saMsAra hai / dharmake liye svAmIkA yaha tyAga vAstavameM caramasImAkA thaa| (10) kAMcI meM usa samaya zivakoTi nAmaka rAnA rAjya karatA thA / --bhImaliMga' nAmakA usakA eka zivAlaya thaa| samaMtabhadrajI isI zivAlayameM pahuMce aura unhoMne rAjAko AzIrvAda kiyA tathA vaha bole- rAjan ! maiM tumhAre naivedyako zivArpaNa kruuNgaa|" rAjA yaha sunakara bahuta prasanna huaa| savA manakA prasAda zivArpaNa ke liye bhAyA / matabhadra usa bhojanake sAtha akele maMdira meM raha gaye aura unhoMne sAnaMda apanI jaTharAgniko zAMta kiyaa| uparAMta daravAjA khola diyaa| saMpUrNa bhojanakI samAptiko dekhakara rAjAko bar3A hI mAzcarya huaa| vaha bar3I bhaktise aura bhI acche bhojana zivArpaNa ke liye bhejane lgaa| kiMtu aba svAmIkI jaTharAmi Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 tIsarA bhAga zAMta ho calI thI, isaliye bhojana uttarottara adhika parimANameM bacane lagA / samaMtabhadrane sAdhAraNatayA isa zeSAnnako deva prasAda batalAyA; kiMtu rAjAko usase saMtoSa na huaa| agale dina rAjAne zivAlayako senAse ghera liyA aura daravAjA khola denekI AjJA dI / daravAjA khulane kI AvAja sunakara samaMtabhadrako bhAvI upasargakA nizcaya hogayA / unhoMne upasargakI nivRtti paryaMta bhanna jaLakA tyAga kara diyA aura ve zAMtacittase zrI caturviMzati tIrthakaroMkI stuti karane meM lIna hogaye / stuti karate huye samantabhadrajIne jaba maThaveM tIrthaMkara zrI candraprabhasvAmIkI stuti karake bhImaliMgakI ora dRSTi kI to unheM usa sthAnapara kisI divyazaktike pratApase candralAMchana yukta ta bhagavAnakA eka jAjvalyamAna suvarNamaya vizuddha biMva pragaTa hotA dikhalAI diyA / itane meM kivADa bhI khula gaye the : rAjA bhI isa camatkArako dekhakara daMga raha gayA aura vaha apane choTe bhAI zivAyana sahita samaMtabhadra ke caraNoMmeM gira par3A / jaba svAmIjI 24 bhagavAnoM kI stuti pUrI kara cuke, taba unhoMne unako AzIrvAda dekara dharmo |deza diyA / rAjA use sunakara pratibuddha hogayA aura apane putra 'zrIkaNTha' ko rAjya dekara 'zivAyana' sahita digambara jaina muni hogayA / rAjAke sAtha aura bhI bahuta se loga jainadharma kI zaraNa meM aae| yahI zivakoTi muni muni uparAMta eka bar3e AcArya huye aura inakA racA huA sAhitya bhI upalab hai / dhanya haiM svAmI samantabhadra, jinhoMne ApatkAlameM bhI janadharmakI apUrva prabhAvanA kI aura bhajaina bhavyoMko jaina dharma meM dIkSita kiyaa| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa | 104 ( 11 ) isa prakAra svAmIjIkA ApatkAla zIghra naSTa hogayA aura dehake svasthya hojAnepara unhoMne phirase jinadIkSA dhAraNa kara kii| vaha phira ghora tapazcaraNa aura yama-niyama karane lage / unhoMne zIghra hI jJAna-dhyAna meM apAra zakti saMcaya kara lI / aba ve AcArya hogaye aura loga unheM jina zAsanakA praNetA kahane lage / ve 'gaNato . NIzaH' arthAt gaNiyoM yAnI mAcAryoM ke Izvara (svAmI) rUpa meM prasiddha hogae / 1 ( 12 ) svAmI bhI jainadharma aura jaina siddhAMta ke agAdha marmajJa the| isake sivAya vaha tarka, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra aura kAvyakoSAdi viSayoM meM pUrI taura se niSNAta the| jaina nyAyake to vaha svAmI the aura unheM 'nyAya tIrthaMkara' kahanA ucita hai / sacamuca khAmIjIkI alaukika pratimAne tAtkAlika jJAna aura vijJAna ke prAyaH saba hI viSayoMpara apanA adhikAra jamA liyA thA / yadyapi vaha saMskRta, prAkRta, kanar3I aura tAmila Adi kaI bhASAoMke pAraMgata vidvAna the, parantu saMskRtakA unako vizeSa anurAga thA / dakSiNa bhArata meM uccakoTi ke saMskRta jJAna ke prottejana, protsAhana aura prasaraNa meM unakA nAma khAsa taura se liyA jAtA hai / svAmIjIke samaya se saMskRta sAhitya ke itihAsa meM eka khAsa yugakA prArambha hotA hai aura isIse saMskRta sAhitya meM unakA nAma amara hai| sacamuca svAmIjIkI vidyAke Aloka meM eka bAra sArA bhAratavarSa Alokita hocukA hai| dezameM jisasamaya bauddha dikkoM kA prabala aAtaMka chAyA huA thA aura loga unake nairAtmyavAda, zUnyavAda, kSaNikavAdAdi siddhAMta se saMtrasta the Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga ghabarA rahe the, athavA una ekAMta goMmeM par3akara apanA Atmapatana karane ke liye vivaza ho he the, usa samaya dakSiNa bhArata udaya hokara svAmIjIne jo lokasevA kI hai vaha bar3e hI mahatvakI tathA cirasmaraNIya hai aura isalie zrI zubhacaMdrAcAryane jo bhApako 'bhAratabhUSaNa, likhA hai vaha bahuta hI yuktiyukta jAna paDatA hai ! (13 ) samantabhadrAcAryajIkI lokasevAkA kArya kevala dakSiNa bhAratameM hI sImita nahIM rahA thaa| unakI vAdazakti apatihata thI aura unhoMne vaI vAra ge badana dezake isa chorase usa chora taka ghUmakara mithyAvAdiyoMkA garva khaNDita kiyA thaa| svAmIjI mahAna yogI the| kahate haiM ki unako yogavalake pratApase 'cAraNaRddhi' prApta thI, jisake kAraNa ve anya jIvoMko bAdhA pahuMcAye vinA hI saikar3oM kosoMkI yAtrA zIghra kara lete the| isa kAraNa samaMtabhadra bhAratake pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara prAyaH sabhI dezoMmeM eka apatidvaMdi siMhakI taraha krIDA karate hue, nirbhayatAke sAtha vAda ke liye ghUme the / eka vAra vaha ghUmate hue 'karahATaka' nagarameM bhI pahuMce the| jise kucha vidvAnoMne satArA jilekA mAdhunika 'karADa' aura kuchane dakSiNa mahArASTra dezakA 'kolhApura nagara batalAyA hai| aura jo isa samaya bahuta se bhaToM ( vIra yoddhAoM ) se yukta thaa| vidyAkA utkaTa sthAna thA aura janAkIrNa thaa| usa vakta unhoMne vahAMke rAjApara apane vAda prayojanako prakaTa karate hue, unheM apanA tadviSayaka jo paricaya eka padyameM diyA thA, vaha zravaNabelagolake 54 veM zilAlekha meM nimnazkArase saMgrahIta hai: Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaam| 106 pUrva pATaliputramadhyanagare merI mayA tADitA, pazcAnmAlabasindhuThakkaviSaye kAMcIpurI vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitaM // 'isa padyameM diye hue mAtma-paricayase yaha mAlUma hotA hai ki 'karahATapha' pahuMcane se pahale samaMtabhadrane jina dezoM tathA nagaroMmeM bAdake lie vihAra kiyA thA, unameM pATalIputra nagara, mAlava, sindhu tathA Takka (paMjAba) kAMcIpura aura vaidizA (bhilasA), ye pradhAna deza tathA janapada the, jahAM unhoMne vAdakI bherI bajAI thI aura jahAMpara kisIne bhI unakA virodha nahIM kiyA thaa| (14 ) samaMtabhadrajIkI isa saphalatAkA sArA rahasya unake mantaHkaraNa kI zuddhatA, cAritrakI nirmalatA aura unakI vANIke maha. tvameM sannihita hai| svAmIjIne gajasI bhogopabhoga aura aizvaryako lAta mArakara nigrantha sAdhu kA pada grahaNa kiyA thaa| phira bhalA unake hRdayameM bhahaMkArakI nIca bhAvanA kaise sthAna pAsaktI thI ? unakI vAgiNa lokahita ke lie hotI thii| isI lie vaha sarvamAnya the| saca pUchiye to svAtmahita sAdhanake sAtha 2 dusarekA hitasAdhana karanA hI svAmIjIkA pradhAna kArya thA aura bar3I yogyatAke sAtha unhoMne isakA saMpAdana kiyA thaa| aise mahAn mAtmavijayI vIrapara bhArata. vAsI jitanA garva kareM thor3A hai ! (15) svAmInIne lokahita kAryake sAtha2 jo zreSTha sAhitya racanA kI thI, usameM ke kucha ratna bhaba bhI milate haiM / mukhyataH ve Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 tImarA bhAga isaprakAra haiM:-1-AptamImAMsA, 2-yuktyanuzAsana, 3-svayaMbhUstotra, 4-jina stutizataka 5-ratnakaraNDaka upAsakAdhyayana, 6-jIva. siddhi, 7-tattvAnuzAsana, 8-pra.kRta vyAkaraNa, 9-pramANapadArtha, 10--mera bhRta TIkA aura 11-gaMdhahastimahAbhASya / yaha mahA. bhASya Ana durlabha hai, phira bhI ina grantharatnoMse svAmI jI kI amarakIrti saMmAra meM ci sthAyI hai| (16) svAmIjI ke prArambhika jIvanakI taraha hI unakA aMtima jIvana mI aMghakArake pardame chiA huA hai| hAM, yaha spaSTa hai ki unakA astitva samaya zaka saM0 60 (I0 san 138) thA aura vaha eka bar3e yogI aura mahAtmA the| unake dvArA dharma, deza tathA samAjakI sevA vizeSa huI thii| pATha 28 / zrI nemicaMdrAcArya aura vIraziromaNi vIramAtaDa caamuNddraay| (1) dakSiNa bhArata ke jaina itihAsameM AcArya pravara zrI nemicaMdra siddhAMtacakravartI aura bIra ziromaNa ca muNDarAyake nAma svarNAkSaroM meM aGkita haiM / ina donoM mahAnubhAvoM kA pArasparika saMbaMdha bhI ghaniSTa hai| saca pUchiye to zrI nemicandra rUpI vidyAvAridhise yaha cAmuNDarAya sadRza bidyAratna utpanna huA hai| (2) cAmuNDarAyake jamAne meM mahIzA ( Mysore ) deza Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 108 * gaMgavAdI' nAmase prasiddha thA aura vahAM IsvI dusarI zatAbdIse jainadharma pratipAlaka gaMgavaMzI kSatriya vIroM kA rAjyAdhikAra thA / gaMpa vaMzameM mArasiMha dvitIya nAmaka eka rAjA IsvI dasarvI zatAbdIme hue / cAmuNDarAya inhIM ke senApati aura rAjamaMtrI the| inake rAjya. kAla meM gaGgasenAne cera, cola, pAMDya aura norambADi dezake pallA gajAmoMse raNAMgaNameM lohA liyA thA aura vijayazrI usake bhAgya meM rahI thii| bhAkhira san 9.75 I0 meM mAra siMhane AcArya zrI aji. tasenake nikaTa baGkApurameM samAdhimaraNa kiyA thaa| uparAMta rAjamalla dvitIyane gaMga vaMza ke rAjasiMhAsanako suzobhita kiyA thA aura inaka bAda rAkSasa gaMga rAjyAdhikArI hue the| cAmuNDarAyane ina donoM rAjAoMkI kIrtigarimAko apanI mamUlya sevAoM dvArA surakSita rakkhA thaa| (3) yaha dIrghAyu aura bhAgyazAlI cAmuNDarAya brahma-kSatravaMzake ratna the| unake mAtA pitA kauna the aura unakA janma kahAM aura kisa tithiko huA thA, durbhAgya se ina bAtoM kA patA isI taraha nahIM calatA jisa taraha zrI nemicandrAcArya ke prArambhika jIvanakA kucha bhI vRtAMta nahIM milatA ! hAM, yaha spaSTa hai ki cAmuNDarAyakA adhika samaya gaMgoMkI rAjadhAnI talakADameM vyatIta humA thaa| (4) cAmuNDarAyakI mAtAkA nAma kAlaladevI thA aura vaha jaina dharmakI dRr3ha zraddhAlu thIM / zrI cAmuNDarAyane dharma pratIti unhIMse grahaNa kI thii| macche bureko samajhate hI cAmuNDarAyane zrI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga ajitasena svAmIse zrAvakake vrata svIkAra kie the| aura vaha parama samyaktvI zrAvaka hogaye the / AcArya Aryasenake niSTa unhoMne zastra aura zAstrajJAnako grahaNa kiyA thaa| kintu unake jIvanasAMceko ThIka ThIka DhalanevAle mahAnubhAva zrI nemicandrAcArya hI the| cAmuNDarAyako adhyAtma-jJAna inhIMse prapta huA thaa| svayaM bhAcArya. nemicandrajI kahate haiM: siddhntudytdduggynnimmlvrnnemicndrkrkliyaa| guNarayaNabhUsaNaMvuhimaivelA bharau bhuvaNayalaM // 967 / / arthAt-unakI vacanarUpI kiraNoMse guNa rUpI stnoMse zobhita cAmuNDarAyakA yaza jagatameM vistArita ho / ina bAtoMse yaha saSTa hai ki cAmuNDarAyane niyamitarUpame brahmacaryAzramameM vidyA aura kalAkA madhyayana karake yuvAvasthAko prApta kiyA thA aura taba vaha eka saphala gRhastha bane the| unakA vivAha bhanitAdevI nAmaka ramaNIratnase hamA thaa| inhIM devIse jinadevan nAmaka eka dharmAtmA aura sajjana putra unheM nasIba humA thaa| (5) gRhasthAzramameM praveza karake cAmuNDAya eka dharmAtmA aura vIra nAgarika bana gaye the| unakI yogyatAne unheM gaGgarAjA. oMke mahAmaMtroM aura senApati jaise uccAdapara pratiSThita kiyA thaa| dUsare zabdoMmeM kaheM to usa samaya mahIzUra dezake bhAgyavidhAtA cAmuNDarAya the| mAlUma hotA hai unakI isa zreSThatAko lakSya karaketI vidvAnoMne unheM " brahmakSatra-kula-mAnu"-"brahmakSatra-kulamaNi" bhAdi Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 110 vizeSaNoMse smaraNa kiyA hai| zAsanAdhikAra jaise mahattara padapara * pahuMcakara bhI unhoMne naitika AcaraNa kA kabhI bhI ullaMghana nahIM kiyA, taba bhI unake niSTa padAreSu mAtRvat aura pAdravyeSu loSTavat" kI ukti mahatvazAlI horahI thii| marane aise hI guNoMka kAraNa vaha -zaucAbharaNa kahe gaye haiN| sAtha hI khUbI yaha hai ki apanI satya. niSThA ke liye vaha isa kalikAla meM 'satya yudhiSThi' kahalAte the| vaise unake vaiyaktika nAma 'cAmuNDarAya' 'ya' aura 'gommaTadeva' the, kiMtu apane vIcina guNoM ke kAraNa vaha * vIra mArtaNDa' mAdi nAmoMse bhI prakhyAta the| unake pUrvabhava ke sambandhameM kahA gayA hai ki kRtayuga' meM vaha * sammukha ' ke samAna the. treta yugameM 'rAma' ke sadRza aura kaliyugameM 'vIra mArtaNDa ' haiM / ina vAtoMse unake mahAn . vyaktitvakA sahana hI anumAna lagAyA jAsaktA hai / (6) zrI cAmuNDAya ke prArambhika jIvana ke viSaya meM thor3A bahuta varNana milatA hai kintu unake guru zrI nemIcandrAcArya ke sambandhameM kucha bhI jJAta nahIM hotaa| unake mAtA-pitA kauna the ? unakA janma sthAna kyA thA ? unhoMne kahAM kisase jinadIkSA grahaNa kI, yaha kucha bhI mAlUma nahIM hotA / hAM, unake sAdhunIvanakI jo ghaTanAyeM milatI haiM unase unakA eka mahAna puruSa honA siddha hai| vaha mUlasaMgha aura dezIgaNa ke AcArya the| ' gombhaTasAra' meM unhoMne -zrI abhayanaMdi, zrI indranaMdi, zrI vInaMdi aura zrI kanakanaMdiko guruvat smaraNa kiyA hai; kintu unake khAsa guru kauna the, yaha nahIM kahA jaataa| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 tIsarA bhAga (7) cAmuNDarAyajIkA zrI nemicaMdrAcAryase ghaniSTa samparka thaa| jinake gharameM AcArya mahArAjakI vizeSa mAnyatA thii| eka roja bhAcArya mahArAjane paudanapurake zrI gommaTezvarakI vizAla mUrtikA varNana kiyA / usakA hAla cAmuNDarAyakI mAtA pahalese suna cukI thii| unhoMne nizcaya kiyA ki usa pAvana-tIrthakI yAtrA avazya varU~gI / tadanusAra cAmuNDarAyane yAtrA-saMgha le calane kA prabandha kiyA / AcArya nemicandra bhI usake sAtha cle| jisa samaya yaha saMgha zravaNabelagolake nikaTa bhAkara par3A, to vahAM mAlUma humA ki podanapurakI yAtrA sugama nahIM hai| vahAMkA mArga kukkaTa-sarpAcchanna ho rahA hai| (8) dharmavatsala cAmuNDarAyakI mAlA ina duHkhada samAcAroMko sunakara khinnamanA huI; kintu zrI nemicandrAcArya kA yoga teja unako Dha Dhasa baMdhAne meM saphala hua! / nemicandranIko zrI padmAvatI. devIne Akara batAyA ki jahAM saMgha Thahaga huA hai, vahIM nikaTakI pahAr3Ipara rAmarAvaNase pUnI huI eka prAcIna vizAlakAya bAhubalijIkI mUrti ukerI huI hai / loga use bhUle huye haiN| usakA uddhAra karAkara cAmuNDarAyajIkI mAtAkI manokAmanA siddha karAiye / zrI nemicandrAcArya jIne usa dina apanI dharmadezanAmeM isa satyakA udghATana kara diyaa| sAre saMghake sds| yaha varSa samAcAra sunakara prasanna ho gae / cAmuNDarAyane apanI mAtAko saMtuSTi ke lie usa parvatapara sthita prAcIna mUrtikA uddhAra karanA prArambha karA diyaa| ThIka samayapara eka vizAlakAya mUrti vahAM banakara taiyAra hogaI / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaam| 112 (9) bhAcArya mahArAjane zubha tithi aura vArako usakA pratiSThA- anuSThAna mahotsava karAnekA mAdeza kiyaa| zrI. ajita senAcArya pratiSThA kAryako sampanna karaneko bulAye gye| bar3A bhArI dharmotsava humA / cAmuNDarAyane mAne jIvanako saphala banA liyaa| yaha caitra zukla paMcamI itavAra tA013 mArca san 981 I0kI sukhada ghaTanA hai| isI roja zravaNabelagolakI lagabhaga 58 phITa UMcI vizALa kAya gommaTa mUrtikA udghATana humA thA; jo Aja bhI saMsArameM cAmuNDarAyake amara nAmakI kIrti phailA rahI hai aura saMpArakI adabhUta vastuoMmeM eka hai| (10) zrI gommaTezvarakI mUrtisthApanAke kAraNa cAmuNDarAya 'rAya' nAmase prasiddha huye aura unhoMne zrI nemicandrAcAryajIkI pAda pUjA karake isa mUrtikI rakSA aura pUjAke liye kaI gAMva unakI bheTa kara diye / sacamuca cAmuNDarAyakI yaha mUrtisthApanA bar3e mahattvakI hai| jainadharma vizvakI sampatti hai| jinadevakA avataraNa prANImAtrake hitake liye hotA hai| unakI pUjA arcanA karane kA adhikAra jIvamAtrako hai| zrI cAmuNDarAya ina bAtoM ko acchI taraha jAnate the| unakI yaha mUrtisthApanA jainadharma ke isa vizAla rUpako spaSTa pragaTa kara rahI hai| Aja zravaNabelagolake pavitra jinamaMdiroMke aura khAsa kara gommaTezvarake darzana karane ke lie jainI anainI, mAratavAsI aura videzI saba hI mAte haiM aura darzana karake apaneko kRtakRtya humA samajhate haiM / vAstavameM punIta dharma-mAvake sAtha zravaNabelagolake purAtatvakI ziruSakakA bhI eka varzanI vastu hai| yaha sone sugaMdhi Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Masmenys, baertekenen vikA Abayagyramdan bjekt ku behoren Bidet FRE buskerrenceAct ina Tourtinet eneb elle Pub 0kila daciaralan yste i apArakalAma welsusteakuw kAyama nii abrbuar st zrIbhAkhakara this fabeibiby bhoi smtaaH| 195 rAima gAvala RESPE Runek ju GR ninAda Uthawks 200 zrIdevI Pakkb mAnavAi -------------------------------------------------------- ma zrI nemicandra siddhAMtacakravarti aura vIra mArtaDa cAmuMDarAyajI / esalAkA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga zrI cAmuNDarAya aura bhAcArya nemicandrajIkI bhatajha sUjhakI sUcaka hai| (11) AcArya mahodaya unake dharma kAryoM kA varNana isa prakAra karate haiM--- gommaTasaMgahamuttaM gommaTasiharuvari gommaTajiNo y| gommaTarAvaviNimmiyadakSiNa kukkaDajiNo jayau // 168 // artha-'gomaTasAra saMgraharUpa sUtra' gommaTa zikharake Upara cAmuMDarAya rAjAke banavAye hue jivamaMdirameM virAjamAva eka hAtha pramANa indranIlamaNimaya neminAtha tIrthaMkaradevakA pratibiMba tathA usI cAmuMDa. rAya dvArA nirmApita lokameM rUDhise prasiddha dakSiNa kukkuTa nAmaka. pratibiMba jayavanta prvrtii|' 'jeNa viNimmiyapaDimAvayaNaM savasiddhidevehiM / sabaparamohijogihi di so gommaTo jayau // 969 // artha- jisa rAyane babavAI usa jina pratimAkA mukha sarvArthasiddhi ke devoMne tathA sarvAvadhike dhAraka yogIzvaroMne dekhA hai| vaha cAmuMDarAya sarvotkRSTapane pravatoM / ' 'bajjayaNaM jiNabhavaNaM IsipabhAraM muvaNNakalasaM tu | tihuvaNapaDimANikkaM jeNa kaya jayau so rAo // 970 // artha-jisakA bhavanitala vajra sarIkhA hai, jisakA ISapAgmAra mAma hai, jisake Upara suvarNamaI kalaza hai, tathA tIna lokameM upamA dene yogya aisA bhadvitIya jinamaMdira nisane banavAyA vaha cAmuNDa-- rAya jayavaMta hovo| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAbIna jaina itihaas| 114 'jennubhiyrthbhuvrimjkkhtiriittgkirnnjldhoyaa| siddhANa suddhapAyA so rAo gommaTo jayau // 971 // ____ artha-jisane caityAlayameM khar3e kie hue khamoM ke Upara sthita jo yakSake bhAkAra haiM, unake mukuTake mAgeke bhAgakI kiraNoM rUpa jalase siddha parameSThiyoM ke AtmapradezoMke bhAkAra rUpa zuddha caraNa dhoye haiM, aisA cAmuNDarAya jayako paao|' (12) isaprakAra zravaNabelagolako cAmuMDarAyane vipula dhana. rAzi vyaya kurake darzanIya sthAna banA diyA thaa| apane ina dhArmika kRtyoMke kAraNa hI cAmuNDarAya janasAdhAraNako priya aura dharmaprabhAvaka the| kintu unake nimittase saMpanna humA eka anya mahatvazAlI kArya vizeSa ullekhanIya hai / vaha hai zrI nemicandrAcArya dvArA unake lie "gommaTasAra" siddhAMtagranthakA racA jaanaa| jaina darza ke liye yaha bhamUlya ratna-piTaka hai| isake atirikta zrI nemicandrAcAyane aura bhI kaI granthoMkA praNayana kiyA thA, jinameM ullekhanIya yaha haiM .. (1) dravyasaMgraha, (2) kabdhisAra, (3) kSaNAsAra, (4) trilokasAra, (5) pratiSThApATha (?). (12) apane guruke anurUpa cAmuNDarAya bhI eka bhAzu nyukAra the / unhoMne saMskRta pakana aura kanar3I bhASA harA kavitA-kAminIkI upAsanA kI thii| kintu unakI racanAoM meM aba mAtra do hI upalabdha haiM, (1) cAritraptAra aura (2) triSaSTilakSaNa purANa / pahalA saMskRta bhASA meM prAcAra grantha hai aura dUsarA kanar3I bhASAkA purANagrantha hai, jo beMgalo se chapa cukA hai| kahate haiM ki Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga cAmuNDarAyane "gomnaTasA" para eka kanDI TIkA bhI racI thii| sArAMzataH zrI nemicandrAcArya aura zrI cAmuNDAyane dharmaprabhAvanAke liye kucha uThA na rakkhA thA ! (14) kintu cAmuNDarAyake jIvanakA dusarA pahala aura bhI manUThA hai| paramArthakA sa dhana karate huye unhoMne lokasambaMdhI kAryoko bhulA nahIM diyA thaa| vaha pakke karmavIra the / gaGgarAjyakI zrI-vRddhi unake bAhubalakI sAkSI dehI hai| eka bratI zrAvaka hote hue bhI unhoMne senApatike padase baDe 2 yuddhoMkA saMcAlana kiyA thaa| apanI jananI janmabhUmike liye vaha dIvAne the| usakI mAnarakSA aura yazavistAra ke lie unakA tegA harasamaya myAnake bAhara rahatA thaa| unase dharmasUpake liye yaha koI bhanokhI bAta nahIM hai| kyoMki jaina mahiMsA kisI bhI vyakti ke rASTradharmameM bAdhaka nahIM hai| jaina dharma kahatA hai, 'pahale karmazUra bana jAmo tabhI tuma dharmazUra bana skoge|' cAmuNDarAyake mahAn vyaktitva meM yaha mAdarza jItAjAgayA dikhAI par3a rahA hai| (15) cAmuNDagayane apane zatruoMko bhanekavAra parAsta kiyA jarUra, kintu makANa. mAtra dveSavaza unake prANoMko apaharaNa nahIM kiyA / bhAgyavazAt raNakSetra meM koI kAlakavalita hogayA to baha dUmarI bAta hai / atyAcArakA nirAkaraNa karane ke liye cAmuNDa. rAyane gaGgasainyako raNa GgaNameM vIrocita mArga sujhAyA thaa| kahA gayA hai ki kher3agakI kar3AI meM atyAcArI vijalako harAkara cAmuNDarAyane 'samaradhuraMdhara' kI upAdhi prApta kI thI / nolamba *NameM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 116 gonurake maidAna ke bIca unhoMne jo raNa zaurya prakaTa kiyA usake kAraNa vaha * vIra mArtaNDa ' kahalAye / ucchaMgike kileko jItakara vaha ' raNaraMgasiMha ' hogaye aura bAgalUrake goviMdarAjako usakA madhikArI banA diyaa| isalie vaha * vairIkulakAladaNDa' nAmase prasiddha hue / kAmarAjake gar3hameM unhoMne jo vijaya pAI, usake upalakSameM vaha bhujavikrama khlaaye| nAgavarmAko usake dveSakA ucita daNDa dene ke kAraNa vaha ' chakadaGkagaGga' virudase vibhUSita kiye gaye the / gaGgamaTa muDu rAcayyako talavArake ghATa utAraneke upalakSameM vaha * samaraparazurAma' aura 'pratipakSa rAkSasa' upAdhiyoMse vibhUSita hue the / bhaTavIrake kile kA nAza karake vaha 'maTa mAri' nAmase prasiddha hue the| aura cUMki vaha vIrocita guNoMko dhAraNa karane meM zakya the evaM sujhaToMce mahAn vIra the, isalie vaha kramazaH 'guNavam kAva' aura 'subhaTacUr3AmaNi' kahalAte the| cAmuNDarAyakI yaha virudAvaLI unake vikrama aura zauryako praSTa karatI hai| sacamuca vaha 'vIra-ziromaNi' the| (16) cAmuNDarAya mahAna yoddhA aura senApati hI nahIM balika rAjamaMtrI aura utkRSTa rAjanItijJa bhI the| rAjamaMtrIke padase unhoMne kisa DhaGgase gA rAjyakI zAsana vyavasthA kI thI, usako batAnevAle yadhapi paryApta sAdhana upalabdha nahIM haiM; kiMtu yaha pragaTa hai ki unake maMtritva kAla meM dezameM vidyA, kalA, zilpa aura vyApArakI macchI unnati huI thii| gaGga-rASTra ke logoMkI abhivRddhi vizeSa honA cAmuNDarAyake zAsanakI saphalatA aura sucArutAkA pratyakSa pramANa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAga hai| isa kAlake bane hue sundara mandira, bhavya mUrtiyAM, vizAla sarovara aura unnata rAjaprAsAda mAja bhI darzakoMke mana mohalete haiN| (17) gaGga rASTra kI usa samaya apane par3osI rAjAoM ke prati jo nIti thI, usase cAmuNDarAyakI gahana rAjanItikA patA calatA hai| usa samaya rASTrakUTa rAjAoMkI calatI thii| cAmuNDAyane gaGga rAjAoMse unakI maitrI karA dI; balki unake liye paI lar3AiyAM lar3akara unheM gGgavaMzakA cira RNI banA diyaa| isa prakAra yugapradhAna ra Thaura rAjAoMse nizcinta hokara unhoMne raGga rAjyakI bhI vRddhi kI thii| (18 ) maMtrIpravara cAmuNDarAyake zAsanakAla meM jisa prakAra gaMgavAr3i dezako abhivRddhi dhana saMpadA aura kalAkauzalake dvArA huI thI, vaise hI sAhityakI unnati bhI khUba huI thii| saca pUchiye to sAhityonnatike vinA dezonnati ho hI nahIM saktI / cAmuNDarAya isa satyako acchI taraha jAnate the| unhoMne svayaM sAhitya racanAkA mahattara kArya apane suyogya hAthoMse sampanna kiyA thaa| aura to aura, yuddhakSetrakI zinhIM zAMta ghar3iyoM meM bhI vaha sAhityako nahIM bhUle the| kanar3I cAmuNDarAyapurANa yuddha kSetrameM hI unhoMne racA thaa| gaMgavAr3iyoMmeM kanar3I bhASAkI hI pradhAnatA thI aura taba usakI unnati bhI khUba huii| gaMgarAjAoM aura cAmuNDarAyane zreSTha kaviyoMko apanAkara unheM khAsA protsAhana diyaa| inameM bhAdipampa, ponna, raNNa aura nAgavarma ullekhanIya haiN| kanar3I sAhitya ke sAtha hI usasamaya saMskRta aura prAkRta sAhityakI bhI unnati yahAM huI thii| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 118 bhAcArya pravara majitasena, zrI nemicaMdrajI siddhAMtacakravartI, mAdhavacaMdra traivedya prabhRti radbhaTa vidvAnoMne apanI amUlya racanAmoMse ina bhASA oMke sAhityako unnata banAyA thaa| isa sAhityonnatise bhI cAmuNDarAyake sarvoga pUrNa rAjataMtra vyavasthAkA samarthana hotA hai / (19) zrI nemicandrAcArya se unakA ghaniSTa sambandha thA, yaha pahale hI batAyA jAcukA hai| sacamuca jisa prakAra gajaprabaMdha aura dezakSA kAryameM cAmuNDarAya prasiddha the, usI prakAra zrI nemicandracArya dharmonnati aura zAsaka rakSAke kAryameM advitIya the / usa samaya vaha jaina dharmake staMbha the ! jainadarzanakA marmajJa unasA aura koI nahIM thaa| vidvAnoMne unheM / siddhAMtacakravartI' svIkAra kiyA thaa| unakI kIrtigarimAke sambandhameM kavikA nimna padya dRSTavya hai"siddhAMtAmbhodhicandraH prnnutprmdeshiignnaambhodhicndrH| syAdvAdAmbhodhicandraH prakaTitanayanikSepavArAzicandraH / / enazcakrodhacandraH padanutakamalavAtacandraH prshsto| jIyAjjJAnAbdhicandro munipakulaviyaccandramA nemicndrH||" (20) saca pUchiye to bhAratIya itihAsa ina donoM nara-ratnoMke prakAzase pradIpta horahA hai| bhAratIya sAdhu sampradAyameM zrI nemicandrajIkA nAma pramukha paMkti meM sthAna pAne ke yogya hai aura cAmuMDarAya ? vaha to bhAratIya vIroMmeM agraNI aura zrAvaka saMghake mukuTa haiN| unake janahitake kArya aura samyagdarzanakI nirmalatA unheM ThIka hI 'samyakta ratnAkara' pragaTa karatI hai| vaha eka UMce darjeke dharmAtmA, mahAna yoddhA, pratibhAzAlI kavi, paramodAra dAtAra maura satya yudhiSThara the Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 tIsarA bhAga pATha 29 / zrImadbhaTTAkalaGka dev| 'zrImadbhaTTAkalaGkasya pAtu puNyA sarasvatI / anekAMtamarunmArge candralekhAyitaM yayA ||-jnyaanaarnnv / (1) digambara jaina sambadAyameM samantabhadrasvAmIke bAda jitane naiyAyika aura dArzanika vidvAna hue haiM, unameM akalaGkadevakA nAma sabase pahale liyA jAtA hai| unakA mahatva kevala unakI grantha racanAoM ke kAraNa hI nahIM hai, unake avatArane jaina dharmakI tAtkAlika dazApara bhI bahuta bar3A prabhAva DAlA thaa| ve apane samayake digvijayI vidva na the| jainadharmake bhanuyAyiyoMmeM unhoMne eka nayA jIvana DAla diyA thaa| yaha unhIM ke jIvanakA prabhAva thA jo unake bAda hI karnATaka prAMta meM vidyAnaMdi, prabhAcandra, mANikyanaMdi, vAdisiMha, kumArasena jaise bIsoM tArkika vidvAnoMne jainadharmako bauddhAdi prabala prativAdiyoM ke lie majeya banA diyA thaa| unakI grantha-racayitAke rUpameM jitanI prasiddhi hai, usase kahIM adhika prasiddha vAgmI ( vaktA ) yA vAdIke rUpameM thii| unako vaktRtva zakti yA sabhAmohinI zaktikI upamA dI jAtI hai / mahAkavi vAdirAjakI prazaMsAmeM kahA gayA hai ki ve sabhAmohana karanemeM makalaGka devake samAna the| (2) prasiddha vidvAn hone ke kAraNa akalaka deva 'bhaTTAkalaGka' ke nAmase prasiddha the| ' bhaTTa' unakI eka taraha kI padavI thii| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 120 'kavi' kI padavIse bhI ve vibhUSita the| yaha eka mAdaraNIya padavI thI jo usa samaya prasiddha aura uttama lekhakoMko dI jAtI thii| laghu samantabhadra aura vidyAnaMdane unako ' sakalatArkikacakracUDAmaNi' vizeSaNa dekara smaraNa kiyA hai| makalaGkacaMdrake nAmase bhI unakI prasiddhi hai| (3) a.laGkadevako koI jinadAsa nAmaka jaina brAhmaNa bhaura koI jinamatI brAhmaNikAkA putra aura kaI puruSottama maMtrI tathA padmAvatI maMtriNI kA putra batalAte haiM; parantu ye donoM hI nAma yathArtha nahIM haiN| ve vAstavameM rAjaputra the| unake 'rAjavAtikAlaGkAra' nAmaka prasiddha grantha ke prathama adhyAya ke aMmeM likhA hai ki ve * laghuhanya' nAmaka rAjAke putra the: jIyAciramakalaGkabrahmAladhuhanyanRpativaratanayaH / anavaratanikhilavidvajjananutavidyaH prazastajanahRyaH // (4) kalaGkadevakA janma sthAna kyA hai, isakA patA nahIM calatA / to bhI mAnyakheTake AsapAsa usakA honA saMbhava hai| kyoMki mAnyakheTa ke rAjAoMkI jo , calAbaddha nAmAvalI milatI hai usameM laghuhavva nAmaka rAjAkA nAma nahIM hai, isaliye vaha usake bhAsapAsake mAMDalika rAjA hoMge / ekara ve rAjA sAhasatuMga yA zubhatuMgakI rAjadhAnI mAnyakheTa meM mAye the / isase mAlUma hotA hai ki mAnyakheTase unakA saMparka vizeSa thaa| kanar3I * rAjAvalIkathe' meM bhakalaGkadevakA janma sthAna kAMcI ( kAMjIvaram ) batalAyA gayA hai| saMbhava hai ki yaha sahI ho / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA bhAma (5) rAjaputra makaladeva janmase hI brahmacArI the| unhoMne vivAha nahIM kiyA thaa| kathAgraMthoM meM unake eka bhAI niSkalaGka aura batAye gaye haiN| yadyapi koI 2 vidvAna unake hone meM zaMkA karate haiM / so jo ho, kathAgranthameM kahA hai ki ve bhI unakI taraha brahmacArI the| bhAlaGkadevake samayameM bauddhadharma jaina dharmake sAtha 2 cala rahA thA aura jainiyoMse usakI spardhA adhika thii| jagaha jagahapara jainiyoMko usase mukAbilA lenA par3atA thaa| jainadharmakA sikkA jamAne ke liye taba eka bar3e tArkika vidvAnkI mAvazyaktA thii| makalaGkadevane isa bAta kA anubhava kara liyA aura unhoMne apaneko isa punIta kAryake lie umtarga kara diyaa| (6) taba ponataga* nAmaka sthAna meM bauddhoMkA eka vizAla mahAvidyAlaya thaa| dUra dUrase bauddha vidyArthI usameM par3hane Ate the| bhakarU deva bhI usI vidyAlaya meM praviSTa hogaye ! kathAgrantha kahate haiM ki bauddha vidyAlaya meM praviSTa hone ke liye unheM aura unake bhAI nikalaGkako bauddha bheSa dhAraNa karanA par3A thaa| yaha donoM hI bhAI tIkSNa buddhi the| inhoMne zIghra hI nyAya maura bauddha siddhAMtakA khAsA jJAna prApta kara liyaa| eka bAra bauddhaguruko inake bauddha honemeM saMdeha ho gayA aura usane patA calA liyA ki vAstavameM yaha bauddha nahIM jaina haiM / jaina hone ke kAraNa bauddhagurune unheM kaida kara diyA; kiMtu bhakalaGka nikalaGka vahAMse nikala bhaage| nikalaGkane apane bhAI makarakako jainadharma prabhAvanAke lie surakSita sthAnako bheja * ponataga vartamAna 'TrivaTUra' sthAnake nikaTa batAyA jAtA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihaas| 121 diyA aura vaha svayaM bauddhoMke kopabhAjana bana gye| dharmake liye vaha amara zahIda hogye| (7) akalaGkadeva saMsArake vaicitryako dekhakara viraktamana hogaye / vaha sudhApura ( uttara kanArAkA soDa grAma ) pahuMce aura vahAM jaina saMghameM sammilita hogaye / unhoMne jinadIkSA grahaNa krlii| vidyA aura buddhi donoMmeM vaha bhadvitIya the| yama-niyamake pAlanameM bhI unhoMne vizeSa saMyama aura dhairya kA paricaya diyA thA aura vaha zIghra hI isa saMghake AcArya hogaye the| yaha saMgha " devasaMgha dezIyagaNa "ke nAmase prasiddha thA aura akalaGkadeva taba isake pramukha huye the| (8) bhakalaGkadeva taba eka bar3e bhArI naiyAyika aura dArzanika vidvAna hogye| unake vyaktitvase usa samayake jaina saMghameM navasphUrti bhAgaI / unakI sabase adhika prasiddhi isa viSayameM hai ki unhoMne apane pAMDityase bauddha vidvAnoMko parAjita karake jaina dharmakI pratiSThA sthApita kI thii| unakA eka bar3A bhArI zAstrArtha rAjA himazItalakI sabhAmeM huA thaa| himazItala pallava vaMzakA rAjA thaa| aura usakI rAjadhAnI kAMcI (kAMjIvaram) meM thii| vaha bauddha thaa| kiMtu usakI eka rAnI nainI thii| vaha dharma prabhAvanA karanA cAhatI thii| bauddha unake mArga meM kaNTaka bana jAte the / isaliye unhoMne bhaTTAkalaGkadevako nimaMtrita karake isa zAstrArthakI yojanA karA dI / yaha zAstrArtha 17 dinataka humA thA aura isameM jainadharmako bar3I bhArI vijaya prApta huI thI / rAjA himazItala svayaM jainadharmameM dIkSita hogayA thA aura usakI bhAjJAse Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 tIsarA bhAga bauddha loga sIlonake " vaDI" nAmaka nagarako nirvAsita kara die gae the| bauddhoMke sAtha zAstrArtha honekI tathA unake jItanekI ghaTanAkA ullekha zravaNabegokakI malliSeNa prazastimeM isa prakAra kiyA hai:tArA yena vinirmitA ghaTakuTIgUDhAvatArAsamaM / bauddhoM dhRtapIDapIDitakudRgdevArthasevAJjaliH // prAyazcittamivAMghrivArijarajaH snAnaM ca yasyAsvaradoSANAM sugataH sa kasya viSayo devAkalaGkaH kRtI / / yasyedamAtmano'nanyasAmAnya niravayavibhavopavarNanamAkarNyate:rAjanasAhasatuGga santi bahavaH zvetAtapatrA nRpAH / kiM tu tvatsadRzA raNe vijayinastyAgonnatA durlabhAH // tadvatsanti budhA na santi kavayo vAdIzvarA vAgmino / nAnAzAstravicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhAH // rAjansarvAridarpapavidalanapaTustvaM yathAtra prasiddhastadvarakhyAto'hamasyAM bhuvi nikhilamadotpATane paMDitAnAM / / nocedeSo'hamete tava sadasi sadA saMti saMto mhaaNto| vaktuM yasyAsti zaktiH sa vadatu viditA zeSazAstro yadi syaat|| nAhaMkAravazIkRtena manasA na vaSiNA kevalaM / nairAtmyaM pratipadya nazyati jane kAruNyabuddhayA mayA // rAjJaH zrI himazItalasya sadAsa prAyo vidgdhaatmno| bauddhaughAnsakalAnvijitya sugataH pAdena visphoTitaH // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 124 bhAvArtha- 'jisane ghaDemeM baiThakara guptarUpameM zAstrArtha karanevAlI tArAdevIko bauddha vidvAnoM ke sahita parAsta kiyaa| aura jisake caraNakamaloMkI rajameM snAna karake bauddhoMne apane doSoMkA prAyazcitta kiyA, usa mahAtmA akalaGkadevakI prazaMsA kauna kara saktA hai ?" " sunate haiM unhoMne ekavAra apane ananya sAdhAraNa guNoM kA isa taraha varNana kiyA thA-" " sAhasatuMga (zubhatuMga) reza, yadyapi sapheda chatrake dhAraNa karanevAle rAjA bahuta haiM, parantu tere samAna raNavijayI aura dAnI rAjA aura na hiiN| isI taraha paNDita to aura bhI bahutase haiM, parantu mere samAna nAnA zAstroM kA jAnanevAlA paNData, kavi, vAdIzvara aura vAgmI isa kalikAlameM aura koI nahIM !" rAjan ! jisa taraha tU apane zatruoMkA abhimAna naSTa karane meM catura hai usI taraha maiM bhI pRthvI ke sAre paNDitoMkA mada utAra dene meM prasiddha huuN| yadi aisA nahIM hai to terI sabhAmeM jo bhaneka bar3e vidvAna maujUda haiM unameM se kisIkI zakti ho to mujhase vAda kare / " "maiMne rAjA himazItala kI sama meM jo sAre bauddhoMko harAkara tArAdevIke ghar3eko phor3a DAlA, so yaha kAma maiMne kucha ahaMkArake vazavartI hokara nahIM kiyA, merA unase dveSa nahIM hai| kiMtu nairAtmya (AtmA koI cIja nahIM hai) matake pracArase loga naSTa ho rahe the, unapara mujhe dayA bhAI aura isake kAraNa maiMne bauddhoMko parAjita kiyaa|" Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 tIsarA bhAga (10) akalaGkadevake isa vaktavya se unake hRdayakI vizAlatA, nirbhIkatA aura dharma tathA paropakAravRttikA khAsA paricaya milatA hai| vaha kitane sarala haiM, jo kahate haiM ki mujhe abhimAna aura dveSa chU nahIM gayA hai- maiMne jIvoMke kalyANake lie hI bAdamerI bajAyI hai / aura unakI nirbhIkatA to dekhiye / niHzaGka aura amle rAjAoM ke darabAra meM vaha pahuMcate haiM aura vidvAnoM ko zAstrArthakelie cunautI dete haiM / sacamuca vaha nara- zArdUla the / jainadharmakA sikkA unhoMne eka bAra phira bhAratameM jamA diyA thA / vaise unake pahale se hI vaha dakSiNa bhArata meM mukhya sthAna pAye huye thA / kiMtu kaGkadevane apane vacana aura buddhise hI dharmotkarSa nahIM kiyA thA, balki graMtha racanA karake unhoMne sthAyI rUpameM prabhAvanAko mUrtimAna banA diyA hai| eka samayake nahIM aneka samayake loga unakI mUlyamayI racanAoMse lAbha uThAkara bhAtmakalyANa kara sakeMge / yaha unakA kitanA mahAn upakAra hai ! unakI grantha racanAyeM nimnaprakAra haiM: 1. aSTazatI - akkalaGka devakA yaha sabase prasiddha grantha hai / samantabhadrasvAmIke devAgama kA yaha bhASya hai / 2. rAjavArtika- yaha umAsvAmike ' tatvArthasUtra ' kA bhASya hai / isakI lokasaMkhyA 16000 hai / 3. nyAyavinizcaya-nyAyakA prAmANika grantha samajhA jAtA hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina itihAsa / 126 4. rUghIyatrayI-pramAcaMdrakA 'nyAyakumuda candrodaya ' isI aMthakA bhASya hai| 5. bRhattrayI-vRddhatrayI bhI zAyada isIkA nAma hai| 6. nyAyacUlikA-graMtha bhI mAla devakA rc| humA hai| 7. akalakastotra-yA mAlakASTaka eka zreSTha stutigraMtha hai / (11) bhakalaGkadevake mahAn madhyavaptAyase usa samaya dakSiNabhArata jaina vidvAnoMkI vidvat prabhAse camatkRta horahA thaa| svayaM akalaGka kSetra hI kitane hI sapratima ziSya the| zrI mANikyanandi, vidyAnaMda. puSpapeNa, vIrasena, pramAcaMdra, kumArasena aura vAdImasiMha bhAcArya unameM ullekhanIya haiM / kiMtu ina sabameM vRddhatvakA mAna bhakala karevako hI prApta hai ! (12) makara devane sAhasatuGga rAjAkI rAjasabhAko suzobhita kiyA thA, jisakA saMvat 810 se 832 taka rAjya karane kA ukkekha milatA hai| ataH yaha kahA jAsaktA hai ki akaradeva 810 se 832 taka kisI samaya meM jIvita the aura unakA mastisvakAla vikramakI navIM zatAbdikA prArambhika samaya hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- _