Book Title: Panchastikay Samaysar
Author(s): Kundkundacharya, Pannalal Bakliwal
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022407/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OMnamaHsiddhebhyaH raaycndrjainshaastrmaalaa| zrImatkundakundAcAryakRtaH pnycaastikaaysmysaarH| bhASATIkAsahitaH 2yAnaH AAMus prakAzaka:-zrIparamazrutaprebhAvakamaNDala: Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACD Ce svargIya shriimdraajcndrjii| janma-vavANiA. kArtikazuklA pUrNimA saMvat 1924 vikrama. dehotsarga-rAjakoTa. vaizAkha (caitra-gujarAtI.) kRSNA paMcamI 1957. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INDIANS OF TO-DAY. We have already quoted a short account from the Bombay papers of Shrimad Rajchandra Ravjibhai, ( popularly known as Kavi) a rising Jain reformer, who died on April 9th, 1901, in Rajkot, Kathiawar, at the premature age of 33. Shrimad had the reputation of being the only Shatavadhani poet of India, when he was only nineteen. Avadhana means attention. Shatavadhana means attention to a hundred things at a time. A poet is styled Shatavadhani, when he stores up a hundred things in his memory,-be they verses in different languages whose words are recited to him at random, or some games such as chess, cards, &c., or any other things, and reproduces them in their proper order from memory. During the performance the strokes of a bell are counted, and arithmetical problems are solved by the poet. This feat of memory power, coupled with poetic gifts,- for the Shatavadhani poet has also to compose poetry extempore, --can be realised better by sight than description. Shrimad Rajchandra was a living psychological instance of how far memory can be developed. He was considered by his admirers to be one of the greatest moral teachers of our time and country, and the enlightened portion of the Jain community regarded him as its youngest great philosopher in this Pancham Kal. He was born in Vavanya, Kathiawar, in 1867, of Vanika parentage. As a boy at school, he showed extraordinary powers of memory. He finished within two years the vernacular course of his studies, which generally requires six years to complete. His teachers regarded him as a prodigy of intellect and memory. At a very early age he showed a predilection for poetry. At the age of nine, he wrote small Ramayana and Mahabharata in Padya (poetry). At the age of twelve, he wrote three hundred stanzas on a clock in three days. This shows that Shrimad was a born poet. He also began to contribute to several monthly magazines and newspapers, and wrote an essay on the importance of female education. When he was thirteen, he went to Rajkot to study English. At the age of fourteen or fifteen, he went to Morvi, and performed an Ashthavadhana (in which eight things are attended to at a time) feat before a circle of friends. He then increased the Avanhanas from eight to twelve, and gave a public performance of the same. He gradually increased his powers of memory to such an extent that from twelve Avadhanas he began to perform sixteen, and from sixteen fifty-two Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ and lastly, one hundred, and thus at the age of nineteen, he became a Shatavadhani poet. He went to Bombay and gave a public performance of his Shatavadhans, in the Framji Kawasji Institute and other places. For these wonderful feats of memory he was awarded a gold medal by the Bombay public, and was given the name of Sakshat Saraswati ( ATTE sarasvati). Mr. Malabari, the well-known social reformer, after witnessing the performance wrote in his paper, the Indian Spectator, a very admirable article calling Shrimad, " a prodigy of intellect and memory." Shortly after this, at the instance of the late Sir Charles Sargeant, the then Chief Justice of the High Court of Bombay, Dr. Peterson, Mr. Yajnik, and such other well-known citizens, arrangements were made for a big public meeting to witness Shrimad's Shatavadhana. The public and the Press expressed their high appreciation and admiration of the young prodigy.* Sir Charles advised him to visit Europe and exhibit his * 'muMbaIsamAcAra patra potAnA tA0 4, DIsembara, 1886 (saMvat 1943 nA mAgazara zuda 8, zani) nA aMkamA nIce pramANe eka mukhya lekha ( Leading Article ) lakhe che: adbhuta smaraNazakti tathA kavitAzakti dharAvanArA eka javAna hiMdunI atre padharAmaNI, ane tenA taraphathI thatA zatAvadhAnanA prayoga. morabIthI kavi zrI rAyacaMdrajI ravajIbhAI nAmano mAtra ogaNIza varasanI vayano eka hiMdu gRhastha atre AvI smaraNazakti tathA kavitAzaktinAM je adbhuta kRtyo karI dekhADe che, tenAthI vAMcanArAone amo vAkepha karatA jaie chIe. evI mahAn zaktinA puruSo ekathI vadhAre AvI gayA che, ane khuda muMbaImAM zIghrakavi paMDita gaTulAlajI tevI zakti dharAvanAra tarIke jANItA che; paNa hamaNA Avelo sadarahu puruSa teo karatAM caDhatI zaktino kahevAya che; eTale bIjAo jyAre aSThAvadhAna eTale ekI veLA ATha prakAranA prayogo karI batAve che, tyAre Ane zatAvadhAnI eTale ekaso prayogo karI dekhADanAro samajavAmAM Ave che. temanAmAM rahelI zaktinI moTI khubI e che ke, teo ekI veLA aneka bAbata potAnA manamAM yAda rAkhI tathA racI zake che. ane te bAbata jema sehelI, tema kavitA, gaNIta, ane bhASAnA sarakhI agharI paNa hoya che. game evA kaThaNa chaMdamAM teo bola bolatAM kavitA race che; game evI aMjANI ane pArakI bhASAmAM kahelA ulaTa pAlaTa zabdonA vAkyone sarakhAM goThavI Ape cha; ane te saghaLu eka bIjAnI sAthe vace kce kare che. e zaktio khareja adbhuta ane asAdhAraNa cha; ane te kema khIle che tathA kAme lAge che tenI tapAsa karI teno lAbha levAnI tajavIja karavI joie che. ATalaM to kharUM che ke, evI zakti kudaratanI eka bakSIza mAtra che, ane te koija bhAgyazALI gRhasthane arpaNa thaelI hoya che, paNa te khIlI ke vadhI zake ke nahIM, ane mANasa jAtanA kArobAra tathA vahevAramAM AvI zake ke nahIM te nakI karavAnI jarUra che. keTalIka taraphathI evaM mAnavAmAM Ave che ke, te tevA upayogamAM AvI zake nahIM. ane jo levA mAMge to tenuM baLa ochu thatuM jAya. AmAM keTalI sacAI che te paNa zodhI kADhavU joie. jo e zakti evA upayogamA AvI zake nahIM ; to pachI te mAtra jovAnI ane navAinIja thai paDe. paNa ApaNe ekadama tema mAnIzuM nahIM. mANasa jAtamAM Izvare melelI dareka zaktio khIlavIne vadhArI zakAya che, tema upalI adbhuta zaktionA saMbaMdhamAM paNa tharbu joie; ane jo tema hoya, to pachI AvA camatkArika puruSone uttejana ApI temanI zakti khIlavavA ane tene lokaupayogI kAmamAM upayogamA ANavAnI kozeza karavAthI ApaNe pachAta paDavU joituM nathI. evA puruSo jo yuropa ke amerikAmAM hoya, to teo moTA mAna Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ powers there, but he could not do so, as he thought, he could not live in Europe as a pure Jain ought to live. After such public recognition a sudden change seemed to come over him. At the age of twenty, he completely disappeared from the public gaze. He determined to use his powers and abilities for the instruction and enlightment of his community and the people at large. From his very early age he was a voracious reader. He studied the six schools of religions (acesta) and other systems of Oriental and Western philosophy. Strange though it might seem it was a fact that a book was required to be read only once in order to be digested, and without any regular study of Sanskrit and Prakrit, he could accurately understand works in those languages and explain them to others, as only learned scholars could be expected to do. Shrimad now began to inculcate his taste for knowledge in others and soon attracted a large number of disciples, whom he guided to the proper study of the Jain philosophy. He found that the Acharyas ( religious teachers) of the time held narrow and sectarian views, and did not appreciate the change of times. Again those .who renounced the world were generally lacking in some of the good things of the world, and had some reason or other to be dissatisfied with their lot in the world. Such men could not impress their congregations by their example. He believed that if a man of wealth, and social position renounced the world, he could work real good by his example; convinced of his sincerity and disinterestedness, the people would more readily follow his guidance and profit by his preaching. Holding such views, he had believed that he had not sufficiently qualified himself to appear before the public as an ascetic and a spiritual guide, and he continued steadily a man of the world, though his inclinations were all the other way. When he was twenty-one, he took to business and in a very short time gained the credit of being a capable jeweller. The cares of a flourishing business, however, did not keep him from his favourite study of religion and philosophy. In the midst of his busy life he was quietly extending his studies and was always found surrounded by his books. Again, for some months of the year, he would leave Bombay with instructions to ane dolate poSAya; tathA prajA ane sarakAra temane uttejana ApI AgaLa vadhAryA vagara rahe nahIM. atre paNa temaja tharbu joie che,ane tema thaze toja evA nAmIcA puruSono ApaNAmAM vadhAro thaze. A vAta paNa tapAsavA joga le ke, evA puruSo atyArasudhI hiMdu komamAMthIja maLI Ave che. mohamadana, pArasI vagere komamAMthI teo maLI AvatA nathI, enuM kAraNa zuM zuM evA puruSo cokasa jAtamAMja janma pAme che, athavA vaMzaparaMparA utare che? e sarve bAbatonI tapAsa karatAM agatyanA khulAsA maLaze, ane tethI evA puruSo utpanna thavAno kAI niyama jaNAvA joDe tamanI vRddhi banI prajAne phAyado thaze. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the members of the firm not to correspond with him, unless he wrote to them. He used to retire into the forests of Gujerat and there pass days and weeks in meditation and yoga. He always tried to conceal his identity and whereabouts, and, in spite of that, he was often found out followed by a large number of people, eager to listen to his preaching and advice. After ten years of business life, he felt that he had accomplished the object with which he had entered business. He expressed his desire to severe his connection with it. Knowledge, possession of wealth, social position, the enjoyment of family happiness (for Shrimad had parents, one married brother, four married sisters, a wife, two sons and two daughters, all living ), he was preparing to renounce the world and lead the life of an ascetic. In the meantime, in his 32nd year, his health gave way. He was treated by a number of competent medical men. And once there was a change for the better. A relapse, however, followed, and after an illness of more than a year, in spite of competent medical treatment and good nursing by devoted disciples, he quietly passed away on the 9th ultimo, (April, 1901) at Rajkot, Kathiawad. During his long and painful illness he never uttered a sigh or a groan. He was cheerful while all others around him were despondent. Besides scattered poems he has written several works. His Moksha Mala has already been published. This work is the keynote of Jainism. This, he had written at the age of seventeen. Among his unpublished works there are Atman-Siddhi-Upaya and Panchastikaya, and several essays on the Atman or soul. The corner-stone of the Jain religion and philosophy is the theory of Karma, in which he strongly believed. He thought of writing a convincing treatise on this theory, and a series of works on the principles taught by the Great Mahavira, but unfortunately he was prevented from doing so by his long illness. He had also solved several difficult problems of religion. After careful study of the Jain and the Buddhist literature, he had come to the conclusion that both Mahavira and Budha were different personages, their principles were quite different and the belief of European scholars, that Jainism was the offspring of Buddhism was not well founded. He said, that in the Jain manuscripts, of two thousand years old, it was clearly stated that the great Mahavira and the Great Buddha were hard religious competitors. Shrimad had also maintained that the two chief sects of Jainism,--the Digambara and the Swetambara-were the outcome of irregular condition of the country. The above short sketch of his life is sufficient to show that, Shrimad Rajchandra was in every way a remarkable man. His mental powers Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ were extraordinary. At the same time the moral elevation of his character was equally striking. His regard for truth, his adherance to the strictest moral principles in business, his determination to do what he believed to be right, in spite of all opposition, and his lofty ideal of duty, inspired and elevated those who came in contact with him. His exterior was not imposing, but he had a serenity and gravity all his own. On account of his vast and accurate knowledge of religions and philosophy, his wonderful powers of exposition and his lucid delivery, his discourses were listened with the utmost attention. His self-control under irritating circumstances was so complete, his persuasive powers so great, and his presence so inspiring, that those who came to discuss with him in a defiant and combative frame of mind, returned quite humiliated and full of admiration. Shrimad Rajchandra deplored the present condition of India, and was always solicitous for its amelioration. His views on the social and political questions of the day were liberal. He said that there ought not to be anything like caste distinction amongst the Jains, as those who were Jains were all ordered to lead similar life. Among all the agencies for reform, he assigned the highest place to the religious reformer, working with the purest of motives and without ostentation. He found fault with the religious teachers of the present day because, they preached sectarianism, did not realise the change of the times, and often forgot their real sphere in the desire to proclaim themselves as avatars of God, and arrogated to themselves powers which they did not possess. In his later years, it was clear that he was preparing to fulfil his life's mission in that capacity. But unfortunately death intervened and the mission remained unfulfilled. Shrimad had, however, succeeded in creating a new spirit among the Jains in the Bombay Presidency. It is generally believed that had he lived long, he would have revolutionised the whole system of the present Jain religion, and would have taught the people what the Great Mahavira had actually taught. He wanted to do away with the numerous sects of the Jain religion in order to establish one common religion, founded by Mahavira. That such an useful life should have been cut short at this premature age was a distinct loss to the country. His admirers have already collected about Rs. 11,000 to perpetuate his memory. A movement is still going on to increase the fund. It is expected that an institution to collect old manuscripts and to publish the works of the Jain religion, which remain unpublished, in several Bhandaras, will be started, bearing his honoured name. It is hoped that some one of his numerous disciples may give the public a comprehensive account of his life and work. The Pioneer, 22nd May, 1901. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacaMdraguNasthAnakamArohaNa. 1. apUrva avasara evo kyAre Avaze? aDola Asana ne manamA nahIM kSobhatA, kyAre thaizuM bAhyAMtara nigraMtha jo? parama mitrano jANe pAmyA yoga jo. apUrva sarva saMbaMdhanuM baMdhana tikSNa chedIne, | 12. ghora tapazcaryAmAM paNa manane tApa nahIM, vicarazuM kava mahatpuruSane paMtha jo? apUrva0 sarasa anne nahIM manane prasanna bhAva jo; 2. sarva bhAvathI audAsInya vRtti karI, rajakaNa ke riddhi vaimAnika devanI, mAtra deha te saMyamahetu hoya jo; sarve mAnyA pudgala eka svabhAva jo. apUrva0 anya kAraNe anya kazuM kalpe nahIM, | 13. ema parAjaya karIne cAritamohano, dehe paNa kiMcit mUrchA nava joya jo. apUrva0 Aq tyAM jyAM karaNa apUrva bhAva jo; 3. darzanamoha vyatIta thai upajyo bodha je, zreNI kSapakataNI karIne AruDhatA, deha bhinna kevala caitanyanuM jJAna jo; ananya ciMtana atizaya zuddha svabhAva jo. apUrva0 tethI prakSINa cAritamoha vilokiye, 14. moha svayaMbhUramaNa samudra tarI karI, vatteM evaM zuddhasvarUpanuM dhyAna jo. apUrva0 sthiti tyAM jyAM kSINamoha guNasthAna jo, 4. AtmasthiratA traNa saMkSipta yoganI, aMta samaya tyAM pUrNasvarUpa vItarAga thai, mukhyapaNe to vatteM dehaparyaMta jo, pragaTA nija kevalajJAnanidhAna jo. apUrva0 ghora pariSaha ke upasargabhaye karI, 15. cAra karma ghanaghAtI te vyavaccheda jyAM, AvI zake nahIM te sthiratAno aMta jo. apUrva0 bhavanAM bIjataNo AtyaMtika nAza jo; 5. saMyamanA hetuthI yogapravarttanA, sarvabhAva jJAtA dRSTA saha zuddhatA, svarUpalakSe jinaAjJA AdhIna jo, kRtakRtya prabhu vIrya anaMta prakAza jo. apUrva0 te paNa kSaNa kSaNa ghaTatI jAtI sthitimAM, 16. vedanIyAdi cAra karma varte jahAM, aMte thAye nijasvarUpamA lIna jo. apUrva0 baLI sIdarIvat AkRti mAtra jo; 6. paMca viSayamA rAgadveSa virahitatA, te dehAyuSa AdhIna jenI sthiti cha, paMca pramAde na maLe manano kSobha jo. AyuS pUrNe, maTiye daihikapAtra jo. apUrva0 dravya, kSetra ne kALa bhAva pratibaMdhavaNa, 17. mana, vacana, kAyA ne karmanI vargaNA, vicaratuM udayAdhIna paNa vIta lobha jo. apUrva0 chUTe jahAM sakaLa pudgala saMbaMdha jo; 7. krodhapratye to vatteM krodhasvabhAvatA, evaM ayogiguNasthAnaka tyAM vartatuM, mAnapratye to dInapaNAnuM mAna jo; 'mahAbhAgya sukhadAyaka pUrNa abaMdha jo. apUrva0 mAyApratye mAyA sAkSI bhAvanI, 18. eka paramANu mAtranI maLe na sparzatA, lobhapratye nahIM lobha samAna jo. apUrva0 / pUrNakalaMkarahita aDolasvarUpa jo; 8. bahu upasargaka pratye paNa krodha yahIM, zuddha niraMjana caitanyamUrti ananyamaya, vaMde cakri tathApi na maLe mAna jo; aguru, laghu, amUrta sahajapadarUpa jo. apUrva0 deha jAya paNa mAyA thAya na romamA, 19. pUrva prayogAdi kAraNanA yogathI, lobha nahIM cho prabaLa siddhi nidAna jo. apUrva0 | Urdhvagamana siddhAlaya prApta susthita jo; 9. nagnabhAva, muMDabhAva sahaamAnatA, sAdi anaMta anaMta samAdhisukhamAM, adaMtadhovana Adi parama prasiddha jo, anaMta darzana, jJAna, anaMta sahita jo. apUrva0 keza, roma, nakha, ke aMge zrRMgAra nahIM, 20. je pada zrI sarvajJe dIThaM jJAnamAM, dravyabhAva saMyamamaya nigraMtha siddha jo. apUrva | kahI zakyA nahIM paNa te zrI bhagavAna jo; 10. zatru mitrapratye vatteM samadarzitA, teha svarUpane anya vANI te \ kahe ! mAna amAne vatteM teja svabhAva jo, anubhavagocara gAtra rahyaM te jJAna jo. apUrva0 jIvita, ke maraNe nahIM nyUnAdhikatA, | 21. eha paramapadaprAptinuM karyu dhyAna meM, bhava mokSe paNa zuddha vatteM samabhAva jo. apUrva0 gajAvagara ne hAla manoratharUpa jo, 11. ekAkI vicArato vaLI zmazAnamAM, topaNa nizcaya rAjacaMdra manane rahyo, vaLI parvatamA vAgha siMha saMyoga jo; prabhuAjJAe thAzuM te ja svarUpa jo. apUrva0 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIyuta jhaverI mANekacaMda pAnAcaMdataraphathI potAnA svargastha bhatrijA zrI premacaMda motIcaMdanA smaraNArthe zrImAn kundakundasvAmIpraNIta paMcAstikAyasamayasAra nAmaka adbhuta ane atyuttama zAstranuM bhASAnuvAda taiyAra karAvavAmAM ane chapAvavAmAM madadadAkhala ru. 350) sADAtraNasonI rakama rAyacaMdrajainazAstramAlAne bheTadAkhala ApavAmAM AvI che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva hakka prasiddhakarttAoMne apane svAdhIna rakhkhe haiM. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIparamAtmane namaH raaycndrjainshaastrmaalaa| -- 3. zrImatkundakundasvAmiviracitaH paJcAstikAyasamayasAraH sujAnagar3hanivAsIpannAlAlabAkalIvAlakRta hindIbhASAnuvAdasahitaH saca svargIya zeTha premacandamotIcandajI jauharI ityabhidhAnasya smaraNArtho mumbApurIstha-zrIparamazrutaprabhAvakamaNDalasvattvAdhikAribhiH nirNayasAgarAkhyamudraNAlaye mudrayitvA prAkAzyaM niitH| zrIvIranirvANasaMvat 2431. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| jAsake mukhAravindateM prakAza bhAsa vRMda, syAdavAda jainavaina iMda kuMdakuMdase / tAsake abhyAsate vikAsa bhedajJAna hota, mUDha so lakhai nahIM kubuddhi kuMdakuMdase // deta haiM azIsa zIsa nAya iMda caMda jAhi, moha-mAra-khaMDa-mArataMDa kuMdakuMdase / vizuddhi-buddhi-vRddhidA prasiddha Rddhi-siddhidA, hue na hai na hohiMge muniMda kuMdakuMdase // __(kavivara vRndAvana) Ajase 2431 varSa pahile arthAt san IsavI se 527 varSa pahile isa bhArata varSakI puNyabhUmimeM vipulAcala parvatapara jagatpUjya paramabhaTTAraka bhagavAn zrI 1008 mahAvIra (varddhamAna ) khAmI mokSamArgakA prakAza karanekeliye samasta padArthoMkA kharUpa apanI sAtizaya divyadhvanidvArA pragaTa karate the / usa samaya nikaTavartI agaNita RSi muniyoMdvArA vaMdanIya saptaRddhi aura cAra jJAnake dhAraka zrIgautama (indrabhUti) nAmA gaNadharadeva bhagavadbhASita samasta arthako dhAraNa karake dvAdazAMga zrutarUpa racanA karate the. zrIvarddhamAnakhAmIke mokSa padhAraneke pazcAt ukta gautama khAmI 1 sudharmAcArya 2 aura jambUkhAmI 3 ye tIna kevalajJAnI huye so 62 varSa paryanta zrIvardhamAna tIrthakara bhagavAna ke samAna hI mokSamArgakI yathArtha prarUpaNA (upadeza) karate rahe / inake pazcAt kramase viSNu 1 naMdimitra 2 aparAjita 3 govardhana 4 aura bhadrabAhU 5 ye pAMca zrutake. valI dvAdazAMgake pAragAmI huye. inhoMne ekaso varSaparyanta kevalI bhagavAnake samAna hI yathArtha mokSamArgakA upadeza kiyA-inake pazcAt vizAkhAcArya 1 pauSTilAcArya 2 kSatriya 3 jayasena 4 nAgasena, 5 siddhArtha 6 dhRtiSeNa 7 vijaya 8 buddhimAn 9 gaMgadeva 10 dharmasena 11 ye gyAraha muni gyAraha aMga aura daza pUrvake dhAraka kramase huye so ye bhI ekaso tiyAsI varSataka mokSamArgakA yathArtha upadeza dete rahe. inake pazcAt nakSatra 1 jayapAla 2 pAMDu 3 dhruvasena 4 kaMzAcArya 5 ye pAMca mahAmuni gyAraha aMgamAtrake pAThI anukamase doyaso vIsavarSameM huye. inake pazcAt subhadra 1 yazodhara 2 mahAyaza 3 lauhAcArya 4 ye 4 muni eka aMgake pAThI anukramase 118 varSameM huye| isa prakAra vardhamAnakhAmIke pazcAt 683 varSaparyanta aMgajJAnakI pravRtti rahI. inake pazcAt aMgapAThI koI bhI nahiM huye kintu vardhamAnakhAmIke mokSapadhAraneke 683 varSake pazcAt dUsare bhadrabAhUkhAmI aSTAMga nimittajJAnake (jyotiSake) dhAraka huye. inake samayameM 12 varSakA durbhikSa par3anese inake saMghameMse aneka muni zithilAcArI ho gaye aura svacchaMda pravRtti honese jainamArga bhraSTa hone lagA, taba bhadrabAhUke ziSyoMmeMse eka dharasena nAmake muni huye jinako agrAyaNIpUrvameM paMcamavastuke mahAprakRti nAma cauthe prAbhRtakA jJAna thA so inhoMne apane ziSya bhatabalI aura puSpadanta ina donoM muniyoMko paDhAyA. inhoMne SakhaMDa nAmakI sUtraracanA kara pustakameM likhA. phira una SaTkhaMDasUtroMko anyAnya AcAryoMne paDhakara unake anusAra vistArase dhavala mahAdhavala jayadhavalAdi TIkAgrantha (siddhAntagrantha ) race. una siddhAntagranthoMko nemicandra saiddhAntikadevane paDhakara labdhisAra 1 kSapaNAsAra, gomaTTasArAdi graMthoMkI racanA kiyI. so SakhaMDa sUtrase lagAya gomaTTasAra paryantake graMthasamUhako prathamazrutaskaMdha vA siddhAntagrantha kahate haiM / ina sabameM jIva aura karmake saMyogase jo saMsAra paryAyeM hotI haiM unakA vistArase kharUpa dikhAyA gayA hai. arthAt 1 inakA banAyA huvA eka anekArtha koza IDarake bhaMDArameM prApta huA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavya jIvoMke hitArtha guNasthAna mArgaNAoMkA varNana paryAyArthika nayakI pradhAnatAse samasta kathana kiyA hai. paryAyArthika nayako anekAnta zailIse azuddha dravyArthika naya tathA AdhyAtmika dRSTi se azuddha nizcaya naya tathA vyavahAra naya bhI kahate haiN| ukta dharasenAcAryake samayameM hI eka guNadhara nAmA muni huye. unako jJAnapravAdapUrvake dazama vastumeMke tRtIya prAbhRtakA jJAna thA. unase nAgahasta nAmA munine usa prAmRtako paDhA aura ina donoM muniyoMse phira yatinAyaka nAmA munine ukta prAbhRtako paDhakara usakI 6000 cUrNikArUpa sUtra race una sUtroMpara samuddharaNa munine 12000 zlokoMmeM eka vistRta TIkA racI. so isa granthako zrIkuMdakuMda svAmI apane guru jinacandrAcAryase paDhakara pUraNa rahasyake jJAtA huye aura usa hI graMthake anusAra kuMdakuMda svAmIne nATaka samayasAra paMcAstikAyasamayasAra pravacanasArAdi grantha race. ye saba grantha dvitIyazrutaskandhake nAmase prasiddha haiM. ina sabameM jJAnako pradhAna karake zuddha dravyArthikanayakA kathana kiyA gayA hai arthAt adhyAtmarItise ina graMthoMmeM AtmAkA hI adhikAra hai isakAraNa isa zuddhadravyArthika nayakA zuddhanizcayanaya vA paramArtha bhI nAma hai. ina graMthoMmeM paryAyArthika nayoMkI gauNatA kI gaI hai. kyoMki isa jIvakI jabataka paryAyabuddhi rahatI hai tabataka saMsAra hI hai. aura jaba zuddhanayakA upadeza zravaNa karanese dravyabuddhi hokara nija AtmAko anAdi ananta eka aura paradravya tathA parabhAvoMke nimittase huye jo nijabhAva tinase bhinna Apako jAnakara apane zuddha kharUpakA anubhavakara zuddhopayogameM lIna hoya taba hI karmoMkA abhAvakara yaha jIva mokSapadako prApta hotA hai| paTTAvaliyoMke anusAra ye kuMdakuMdasvAmI naMdisaMghake AcAryoMmeM vikrama saMvat 49 meM hue haiM. tathA pabhanaMdI elAcArya gRdhrapiccha aura vakragrIva ye 4 nAma bhI inahIke prasiddha kiye gaye haiM. yadyapi ye nAma ina hI ke hoM to koI Azcarya nahIM, parantu padmanaMdI AcAryake banAye huye jagatprasiddha padmanaMdi paMcaviMzatikA, va jaMbUdvIpa prajJapti Adi graMtha bhI inake banAye huye haiM aisA nahiM kahA jA saktA kyoMki padmanaMdI nAmake AcArya kaI ho gaye haiM. jaiseM eka to jambUdvIpaprajJaptike kartA padmanaMdi haiM jo ki vIranaMdIke ziSya balanaMdI aura balanaMdike ziSya padmanaMdI haiM so vijayaguruke nikaTa vArAnagarake zaktibhUpAlake samayameM huye haiM. dUsarepadmanaMdine paMcaviMzatikA, caraNasAraprAkRta, dharmarasAyana prAkRta, ye tIna graMtha banAye haiM inakA samayAdi kucha prApta nahIM huvA. tIsare padmanaMdI karNakheTa grAmameM huye haiM jinhoMne sugandhadazamyudyApanAdi graMtha banAye haiM. cauthe-padmanaMdI kuMDalapuranivAsI huye haiM jinhoMne cUlikA siddhAntakI vyAkhyA vRttinAmaka 12000 zlokoMmeM banAyI hai. pAMcave-padmanaMdI vikrama saM. 1395 meM huye haiM. chaThe padmanaMdI bhaTTAraka nAmase prasiddha huye haiM jinakI banAI ratnatrayapUjA devapUjA pUnAkI dakSiNakAleja lAibrerImeM prApta huI haiM. sAtaveM padmanaMdI vikrama saMvata 1362 meM bhaTTAraka nAmase huye haiM inakI laghupadmanaMdI saMjJA bhI hai. inake banAye huye yatyAcAra, ArAdhanAsaMgraha, paramAtmA prakAzakI TIkA, nighaMTa vaidyaka, zrAvakAcAra, kalikuMDapArzvanAthavidhAna, ananta kathA, ratnatrayakathA Adi grantha haiM / isa prakAra eka nAmake dhArI aneka AcArya ho gaye haiM. yaha saba nAma hamane pUnA lAibrerIkI riporToMparase saMgrahIta kiye haiM- inameM tathya kitanA hai so hama nahiM kaha sakte aura na inakA pRthak 2 samaya nirNaya karanekA hI koI sAdhana hai| kiMtu isa paMcAstikAyasamayaprAbhRtake kartA kuMdakuMdasvAmI jagatameM prasiddha haiM. inake banAye samasta granthoMko digambarIya zvetAmbarIya donoMhI pakSake vidvadgaNa pramANabhUta mAnakara parama AdarakI dRSTi se inakA svAdhyAya avalokanAdi karate rahate haiM arthAt aisA koI bhI jainI nahiM hogA jo inake vacanoMmeM azraddhA karatA ho| ina AcArya mahArAjake banAye huye granthoMke pUrNa jJAtA puruSArtha siddhayupAya tattvasArAdi graMthoMke kartA amRtacandrasUrI vikrama saMvata 962 meM naMdisaMghake paTTapara ho gaye haiM. inhoMne hI samayaprAbhRta ( samayasAra 1 inhoMne 84 pAhUDa (prAbhRta) bhI race hai jinameMse SaT pAhuDa to isa samaya prApta haiN| 2 yaha bAta baDaudA prAntake karmasada grAmake pustakAlayastha jaMbUdvIpaprajJaptikI aMtakI prazastimeM likhI hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka) paMcAstikAyasamayasAra pravacanasArAdi graMthoMpara paramottama TIkAyeM racI haiM. inake zivAya isa paMcAstikAya samayasArapara eka TIkA devejitanAmA AcAryaneM banAI haiM tIsarI TIkA - vikrama saMvat 1316 prasiddha graMthakAra vA TIkAkAra prabhAcandrAcAryane banAyI hai cauthI TIkA saM. 1775 meM zrIbhaTTAraka jJAnacandrajI banAyI hai aura pAMcavIM TIkA bAlacandramunineM karNATakabhASAmeM banAyI hai / anveSaNa karanese isa graMthapara aura bhI aneka TIkAyeM prApta honA saMbhava hai. inake pazcAt bhASAkAroMkA naMbara hai so isakA eka bhASAnuvAda to vi. saM. 1716 meM paMDita rAjamallajIne kiyA hai. dUsarA bhASAnuvAda vi. saM. 1700 ke lagabhAga paMDita hemarAjane 3500 zlokoMmeM kiyA hai. tIsarA bhASApadyAnuvAda vi. saM. 1718 meM jahAnAvAdanivAsI kavi hIrAcaMdajIne 2200 zloMkomeM banAyA hai. cauthA bhASApadyAnuvAda vi. saM. 1891 meM vidhicaMdajIneM 1400 zlokoMmeM kiyA hai / hamako ukta granthoMmeMse 1 prati amRtacandrajI sUrikRta saMskRtaTIkAkI padaccheda chAyA va TippaNIsahita prApta aura tIna prati paMDita hemarAjajIkRta vrajabhASAnuvAdakI prApta huI. jinameM se 1 prati vikrama saM. 1741 kI likhI huI devarInivAsI bhAI nAthUrAma premIse prApta huI. dUsarI prati vinA saMvat mitIkI likhI khuraInivAsI paMDita khemacaMdrajI adhyApaka jainapAThazAlA IDarase prApta huI. tIsarI prati saM. 1941 kI likhI huI vIramagAMva nivAsI dosI belasI vIracaMdase prApta huI. yadyapi lekhaka mahAzayoMke pramAdase tInoM hI pratiyeM azuddha haiM, parantu pahilIprati dUsarI tIsarI se bahuta hI zuddha hai / yadyapi paMDita hemarAjajIkRta yaha bacanikA prAcIna brajabhASApaddhati ke anusAra bahuta hI uttama aura bAlabodha hai parantu Ajakalake navIna hiMdIbhASAke saMskAraka mahAzayoMkI dRSTimeM yaha vrajabhASA samIcIna nahiM samajhI jAtI hai, tathA sarvadezIya bhI nahiM samajhI jAtI, isakAraNa maiMne paMDita hemarAjakRta bhASA - nuvAdake anusAra hI nayI sarala hiMdI bhASA meM avikala anuvAda kiyA hai. arthAt saMskRta ke pratyeka padake pIcheM 'kahiye, kahiye, zabdako uThAne aura saMskRta padoMko koSTakameM rakhaneke atirikta apanI orase artha meM kucha bhI nyUnAdhika nahiM kiyA haiM / kintu jahAM 2 mUlapATha aura arthameM lekhakoMkI bhUlase kucha chUTa gayA hai tathA anyakA anya ho gayA hai, usako maiMne saMskRtaTIkAke anusAra zuddha karake likhA hai / paMcAstikAyakA viSaya AdhyAtmika honeke kAraNa kaThina hai, isaliye tathA pratiyoM kI azuddhatA ke kAraNa pramAdavazataH mujha sarIkhe alpajJadvArA azuddhiyAM rahajAnA saMbhava hai isa kAraNa vidvajjanoMse prArthanA hai, ki ve unheM zuddha karake par3heM / svargIya tattvajJAnI zrImAn rAyacandrajIdvArA sthApita zrIparamazrutaprabhAvakamaMDalakI orase isa granthakA jIrNoddhAra huA hai, ataeva ukta maMDalake utsAhI sabhAsada aura prabandhakartAoM ko isa prastAvanA ke antameM koTizaH dhanyavAda diye jAte haiM, aura zrIjIse prArthanA kI jAtI hai, ki vItarAgadevapraNIta uccazreNI ke tattvajJAnakA icchita prasAra karanemeM ukta maMDala kRtakArya honeko zaktivAn hovai / zrImAn zeTha mANikacandapAnAcandajI joharIne apane bhatIje svargIya zeTha premacandamotIcandajIke smaraNArtha isa pranthake prakAzanameM 350) ru0 kI sahAyatA dekara vizeSa uttejanA dI hai, ataeva maMDalakI ora se ukta vidyotsAhI zeThajI bhI vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiM / mumbayI tA0 10-12 - 1904 I0 } jaina samAjakA dAsa, pannAlAla vAkalIvAla. 1 piTarsana sAhaba kI riporTa cauthI naM0 1442 kA graMtha / 2 lAhora nivAsI bAbU jJAnacandrajIne budhajanasatasayI aura budhajanavilAsa Adi ke karttA paM0 budhajanajI yahI the. aisA pragaTa kiyA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ patiH asya granthasya zodhanapatram / azuddhiH zuddhiH samavAu samavAo tato tatto samavAyo vA paMcAnAM samavAyo paJcAnAM paMcAstikAyakA [paJcAnAM] paMcAstikAyakA so samaya hai. so [samaya ] samaya hai dhamAdhamA dhammAdhammA pRthakatA pRthaktA [anyo'nyaM] [anyonyasya] dhruva dhuva guNaparyAyazrita guNaparyAyAzrita pajjAyAH pajjAyA [utpatti] [utpattiH ] dUyorananyabhUtaM dvayorananyabhUtaM zramaNA zramaNAH Nassadi jAyade Nassadi Na jAyade [na jAyate] [na anyaH jAyate aura na utpanna hotaa| aura na anya utpanna hotA / gatinAmaH gatinAma [deva manuSyaH iti] [devaH manuSyaH iti] [gatinAmaH] [gatinAma] suSTuH anubaddhAH suSvanubaddhAH [jIvAH] (AkAzaH) AkAzam] [kAyau] [astikAyau] phira kaisA hai nizcayakAla ? phira kaisA hai nizcayakAla ? [amUrtaH] atIndrijJAnagamya amUrtIka padArtha hai / aura bItajAyato bItajAya [ tataH divArAnaM] to usase [kSipraM] [vA kSipraM] athavA kammasaMjuto kammasaMjutto karmamalavipramukta karmamalavipramukta sukhamatIndriyamanantaM sukhamanindriyamanantaM [atIndriyaM] [anindriyaM] kahalAtA hai [sarvadarzI] [sarvalokadarzI] jivido jIvido balamiMdiyamAU balamiMdiyamAu jIvaH] kahalAte haiM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 25 [mithyAdarzanakaSA- [mithyAdarzanakaSAyayayogayuktAH] yogayutAH] [viyuktAH] [viyutAH] khittaM khIraM khittaM khIre ekkaTho ekko saH [kArya] [kArya na] [itaraM] [itarat] jIvarAsi jIvarAsI dravyamanyadguNazca dravyamanyadguNatazca saH [ca apRthagbhUtatvaM] paJcAgraguNapradhAnAzca [utpAdaM] karma karma [karma] [ca apRthagbhUtaM] pazcAgraguNapradhAnAca [utpAdaH] karma karma [karma] utpannaI paDibaddhAH vajadi NivvANa puraM [gadi] iti [skandhapradezaH] [zAkhataH] [yaH] jo [saGghAta] dyaNukAdi [kAyaH] spaSTaH utpanna huI paDibaddhA NivvANapuraM vajadi [gati] idi [pradezaH] [zAzvataH] [ya tuH] aura jo [saGghAtaH] vyaNukAdi [kAyA] spRSTaH gamanaM sthAnaM gamanaM buTTI zRNvatAM zRNvantAM egattamattattvaM egattamaNNattaM pRthamupalandhavizeSANi [pRthagupalabdhivizeSANi] jIvAH jIvA -[paJcAstikAyasaGgrahaM] [paJcAstikAyasaGgrahaM pravacanasAraM] duvidhA duvihA avilAnilakAyikAH [anilAnalakAyikAH] NeyAH NeyA jIvAH jIvA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhaM . 1 zambUka suktayo'pAdakA zuktayo'pAdakA pipIlayA pipIliyA gaMdhaM uiMsa uddeza Ause Auge jIvanikAyA jIvaNikAyA [dehapravicAraM] [dehapravIcAra] rAgo ca . rAgo va [rAgo [rAgaH] [dveSo] [dveSaH] mutti mutto arahatsiddhasAdhuSu arhatsiddhasAdhuSu karmAstravoMkA karmAstravoMke ciThThade ciTThade appaTThaprasAdhago appaTThappasAdhago [ratirAgamohayutaH] [ratirAgadveSamohayutaH] dravyapratyayoMkA . dravyapratyayoMke sarvalogadarasI savvalogadarasI paracAritrake paracAritrakA [AtmanaH] kahiye [AtmanaH] 100 100 103 103 104 107 108 buddhINaM 1 . 109 109 110 110 111 111 114 115 115 115 116 . dasaNaNANavipayappaM daMsaNaNANaviyappaM suddhINaM [dharmAdizraddhAnaM] [dharmAdizraddhAnaM samyaktvaM] hu jo| hu jo appA / appANakuNadi Na kuNadi sAdhUbhiriti sAdhubhiridaM arahanta arahaMta -- - vanAti banAti paradavvaMhi paradavvammi tasmAnivRttikAmonisaGgo tasmAnivRttikAmonirmamatvazca niHsaGgo nirmamazca yANaMti jANaMti 'itobhraSTa utobhraSTa, 'itobhraSTastatobhraSTaH, kRtyakRtya kRtakRtya, iti zam 1 0 . . 121 30 . 122 123 19 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ge rAyacandrajainazAstramAlA. zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / iMdasadabaMdiyANaM tihuaNahidamadhuravisadavakkANaM / aMtAtIdaguNANaM Namo jiNANaM jidbhavANaM // 1 // saMskRtachAyA. indrazatavanditebhyastribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH / antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH // 1 // padArtha - [ jinebhyo namaH ] sarvajJa vItarAgako namaskAra hohu / anAdi caturgati saMsArake kAraNa, rAgadveSamohajanita aneka duHkhoMko upajAnevAle jo karmarUpI zatru tinako jItanahAre hoya~ so hI jina hai. tisa hI jinapadako namaskAra karanA yogya hai. anya koI bhI deva vaMdanIka nahIM haiM. kyoMki anya devoMkA svarUpa rAgadveSarUpa hotA hai, aura jinapada vItarAga hai, isa kAraNa kuMdakuMdAcAryane inako hI namaskAra kiyA. ye hI parama maMgalasvarUpa haiM / kaise haiM sarvajJa vItarAgadeva ? [ indrazatavanditebhyaH ] sau indroMkara vaMdanIka haiM; arthAt bhavanavAsI devoMke 40 indra, vyaMtara devoMke 32, kalpavAsI devoMke 24, jyotiSI devoMke 2, manuSyoMkA 1, aura tiryaMcoMkA 1, isa prakAra sau Indra anAdikAlase vartate haiM, sarvajJa vItarAga deva bhI anAdi kAla se haiM, isa kAraNa 100 indroMkara nitya hI baMdanIya haiM, arthAt devAdhideva trailokyanAtha haiN| phira kaise haiM ? [tribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH ] tIna lokake jIvoM ke hita karanevAle madhura (miSTa - priya), aura vizada kahiye nirmala haiM vAkya jinake aise haiM / arthAt svargaloka madhyaloka adholokavarttI jo samasta jIva haiM, tinako akhaMDita nirmala AtmatattvakI prAptikeliye aneka prakArake upAya batAte haiM, isa kAraNa hitarUpa haiM. tathA ve hI vacana miSTa haiM, kyoMki jo paramArthI rasika jana haiM, tinake (1) "bhavaNAlayacAlIsA vitaradevANa hoMti battIsA // kappAmaracavIsA caMdo sUro Naro tirao // 1 // " Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm manako harate haiM, isa kAraNa atizaya miSTa (priya) haiM, aura ve hI vacana nirmala haiM, kyoMki jina vacanoMmeM saMzaya, vimoha vibhrama, ye tIna doSa vA pUrvApara virodharUpI doSa nahiM lagate haiM; isakAraNa nirmala haiM / ye hI (jinendra bhagavAnke anekAntarUpa) vacana samasta vastuvoMke kharUpako yathArtha dikhAte haiM; isakAraNa pramANabhUta haiM; aura jo anubhavI puruSa haiM, ve hI ina vacanoMko aMgIkAra karaneke pAtra haiN| phira kaise haiM jina ? [antAtItaguNebhyaH] kahiye antarahita haiM guNa jinake, arthAt kSetrakara tathA kAlakara jinakI maryAdA (anta) nahIM, aise parama caitanya zaktirUpa samasta vastuvoMko prakAza karanevAle anantajJAna ananta darzanAdi guNoMkA anta (pAra) nahIM hai / phira kaise haiM jina ? [jitabhavebhyaH] jItA hai' paMcaparAvarttanarUpa anAdi saMsAra jinhoMne, arthAt-jo kucha karanA thA so karaliyA, saMsArase mukta (pRthak) huye aura jo puruSa kRtakRtya dazAko (mokSAvasthAko) prApta nahiM huye, una puruSoMko zaraNarUpa haiM. aise jo jina haiM, tinako namaskAra hohu // __ Age AcAryavara jinAgamako namaskAra karake paMcAstikAyarUpa samayasAra graMthake kahanekI pratijJA karate haiN| samaNamuhuggadamadaM caduggadiNivAraNaM saNivvANaM / eso paNamiya sirasA samayamiyaM suNaha vocchAmi // 2 // saMskRtachAyA. zramaNamukhodgatArtha caturgatinivAraNaM sanirvANaM / eSa praNamya zirasA samayamimaM zRNuta vakSyAmi // 2 // padArtha- [ahaM imaM samayaM vakSyAmi ] maiM kuMdakuMdAcArya jo hUM so isa paMcAstikAyarUpa samayasAra nAmaka granthako kahUMgA. [eSa zRNuta] isako tuma suno. kyA karake kahUMgA? [zramaNamukhodgatArthaM zirasA praNamya] zramaNa kahiye sarvajJa vItarAgadeva munike mukhase utpanna huye padArthasamUhasahita vacana, tinako mastakase praNAma karake kahUMgA, kyoMki sarvajJake vacana hI pramANabhUta haiM, isa kAraNa inake hI Agamako namaskAra karanA yogya hai, aura inakA hI kathana yogya hai| kaisA hai bhagavatpraNIta Agama ? [caturgatinivAraNaM] naraka, tiryaca, manuSya, deva, ina cAra gatiyoMko nivAraNa karanevAlA hai, arthAt saMsArake duHkhoMkA vinAza karanevAlA hai| phira kaisA hai Agama ?-[sanirvANaM] mokSaphalakara sahita hai; arthAt zuddhAtmatattvakI prAptirUpa mokSapadakA paraMparAyakAraNarUpa hai. isa prakAra bhagavatpraNIta Agamako namaskAra karake paMcAstikAya nAmaka samayasArako kahUMgA. Agama do prakArakA hai:-eka arthasamayarUpa hai, eka zabdasamayarUpa hai. zabdasamayarUpa jo Agama hai so aneka zabdasamayakara kahA jAtA hai. arthasamaya vaha hai jo bhagavatpraNIta hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| Age zabda, jJAna, artha, ina tInoM bhedoMse samayazabdakA artha aura lokAlokakA bheda kahate haiM: samavAu. paMcaNhaM samautti jiNuttamehiM paNNattaM / so ceva havadi loo tato amio aloo khaM // 3 // saMskRtachAyA. samavAyo vA paMcAnAM samaya iti jinottamaiH prajJaptaM / sa eva ca bhavati lokastato'mito'lokaH khaM // 3 // .. padArtha-paMcAstikAyakA jo [samavAyaH] samUha so samaya hai. [iti] isa prakAra [jinottamaiH] sarvajJa vItarAga deva karake [prajJaptaM] kahA gayA hai, arthAt , samaya ..zabda tIna prakAra hai:-jaise zabdasamaya, jJAnasamaya, aura arthasamaya. ina tInoM bhedoMse jo ina paMcAstikAyakI rAgadveSarahita yathArtha akSara, pada vAkyakI racanA so dravyazrutarUpa zabdasamaya hai; aura usa hI zabdazrutakA mithyAtvabhAvake naSTa honese jo yathArtha jJAna hoya so bhAvazrutarUpa jJAnasamaya hai; aura jo samyagjJAnakedvArA padArtha jAne jAte haiM, unakA nAma arthasamaya kahA jAtA hai. [sa eva ca] vaha hI arthasamaya paMcAstikAyarUpa sabakA saba [lokaH bhavati] loka nAmase kahA jAtA hai. [tataH] tisa lokase bhinna [ amitaH] maryAdArahita ananta [khaM] AkAza hai so [alokaH] aloka hai| bhAvArtha-arthasamaya loka alokake bhedase do prakAra hai. jahAM paMcAstikAyakA samUha hai vaha to loka hai, aura jahAM akelA AkAza hI hai usakA nAma aloka hai| __ yahAM koI prazna kareM ki, SaDdravyAtmaka loka kahA gayA hai so yahAM paMcAstikAyakI loka saMjJA kyoM kahI ? tisakA samAdhAnaH yahAM (isa granthameM) mukhyatAse paMcAstikAyakA kathana hai. kAladravyakA kathana gauNa hai. isa kAraNa lokasaMjJA paMcAstikAyakI hI kahI hai| kAlakA kathana nahIM kiyA hai. usameM mukhya gauNakA bheda hai. SaDdravyAtmaka loka yaha bhI kathana pramANa hai, parantu yahAMpara vivakSA nahIM hai / Age paMcAstikAyake vizeSa nAma aura sAmAnya vizeSa astitva aura kAyako kahate haiM: jIvA puggalakAyA dhamAdhamA taheva aayaa| atthitami ya NiyadA aNaNNamaiyA aNumahaMtA // 4 // saMskRtachAyA: jIvAH pudgalakAyA dharmAdhauM tathaiva AkAzam / / astitve ca miyatA ananyamayA aNumahAntaH // 4 // padArtha-[jIvAH] ananta jIvadravya, [pudgalakAyAH] ananta pudgaladravya, [dhaudhauM] eka dharmadravya, eka adharmadravya, [tathaiva] taise hI [AkAzaM] eka Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAMm AkAzadravya, ina dravyoMke vizeSa nAma sArthaka paMcAstikAya jAnanA. [ astitve ca ] aura paMcAstikAya apane sAmAnya vizeSa astitvameM [ niyatAH ] nizcita haiM, aura [ananyamayAH ] apanI sattAse bhinna nahIM haiM / arthAt - jo utpAdavyayatrauvyarUpa haiM so sattA hai, aura jo sattA hai so hI astitva kahA jAtA hai / vaha astitva sAmAnyavizeSAtmaka hai / ye paMcAstikAya apane apane astitvameM hai. astitva hai so abhedarUpa hai. aisA nahIM hai, jaiseMki kisI vartanameM koI vastu ho, kintu jaise ghaTapaTarUpa hotA hai, vA abhi uSNatA eka hai / jinendra bhagavAnne do naya batAye haiM:eka dravyArthikanaya, aura dUsarA paryAyArthikanaya hai / ina do nayoMke Azraya hI kathana hai / yadi inameM se eka naya na ho to tattva kahe nahiM jAya~, isa kAraNa astitva guNa hone ke kAraNa dravyArthikanayase dravyameM abheda hai. paryAyArthikanayase bheda hai. jaiseM guNa guNI hotA hai. isa kAraNa astitva viSai to ye paMcAstikAya vastuse abhinnahI haiM / phira paMcAstikAya kaise haiM ki, [ aNumahAntaH ] nirvibhAga mUrtIka amUrttIka pradezana kara baDe hai, aneka pradezI haiM / 4 bhAvArtha-ye jo pahile pAMca dravya astitvarUpa kahe ve kAyavanta bhI haiM, kyoMki ye saba hI aneka pradezI haiM / eka jIvadravya, aura dharma, adharmadravya ye tInoM hI asaMkhyAta pradezI haiM / AkAza anaMta pradezI hai / bahu pradezIko kAya kahA gayA hai / isa kAraNa ye 4 dravya to akhaNDa kAyavanta haiM / pudgaladravya yadyapi paramANurUpa eka pradezI hai, tathApi milana zakti hai, isa kAraNa kAya kahiye hai. dvyaNuka skandhase lekara ananta paramANuskaMdha paryanta vyaktirUpa pudgala kAyavanta kahA jAtA hai. isa kAraNa pudgalasahita ye pAMcoM hI astikAya jAnane / kAladravya ( kAlANu ) eka pradezI hai, zaktivyaktikI (?) apekSAse kAlANuvoM meM milana zakti nahIM hai, isa kAraNa kAladravya kAyavanta nahIM hai / Age paMcAstikAyake astitvakA svarUpa dikhAte haiM, aura kAya kisa prakArase hai so bhI dikhAyA jAtA hai: jesiM asthisahAo guNehiM saha pajaehiM vivihehiM / je hoMti asthikAyA NippaNNaM jehiM tailukkaM // 5 // saMskRtachAyA. yeSAmastisvabhAvaH guNaiH saha paryAyairvividhaiH I te bhavantyastikAyAH niSpannaM yaistrailokyam / / 5 / / padArtha - [ yeSAM ] jina paMcAstikAyakA [ vividhaiH ] nAnA prakArake [ guNaiH ] sahabhUtaguNa aura [ paryAyaiH ] vyatirekarUpa aneka paryAyoMke [saha ] sahita [ astisvabhAvaH] astitvasvabhAva hai [te] ve hI paMcAstikAya [ astikAyAH ] astikAyavAle. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| [bhavanti] haiN| kaise haiM ve paMcAstikAya ? [yaiH] jinakedvArA [trailokyaM ] tIna loka [niSpannaM] utpanna huye haiN| bhAvArtha-ina paMcAstikAyaniko nAnAprakArake guNaparyAyake svarUpase bheda nahIM hai, ekatA hai / padArthoM meM aneka avasthArUpa jo pariNamana hai, ve paryAyeM kahalAtI haiM. aura padArthameM sadA avinAzI sAtha rahate haiM, ve guNa kahe jAte haiM / isa kAraNa eka vastu eka paryAyakara upajatI hai, aura eka paryAyakara naSTa hotI hai, aura guNoMkara dhrauvya hai. yaha utpAdavyayadhrauvyarUpa vastukA astitvasvarUpa jAnanA, aura jo guNaparyAyoMse sarvathA prakAra vastukI pRthakatA hI dikhAI jAya to anya hI vinazai, aura anya hI upajai, aura anya hI dhruva rahai. isa prakAra honese vastukA abhAva hojAtA hai. isa kAraNa kathaMcit sAdhanikA mAtra bheda hai. svarUpase to abhedahI hai / isa prakAra paMcAstikAyakA astitva hai / ina pAMcoM dravyoMko kAyatva kaise hai, so kahate haiM ki, jIva, pudgala, dharma, adharma, aura AkAza ye pAMca padArtha aMzarUpa aneka pradezoMko liye huye haiN| ve pradeza paraspara aMza kalpanAkI apekSA jude jude haiM. isa kAraNa inakA bhI nAma paryAya hai, arthAt una pAMcoM dravyoMkI una pradezoMse svarUpameM ekatA hai, bheda nahIM hai akhaMDa hai, isa kAraNa ina pAMcoM dravyoMko kAyavaMta kahA gayA hai / __ yahAM koI prazna karai ki, pudgala paramANu to apradeza haiM, niraMza haiM, inako kAyatva kaise hoya ? tisakA uttara yaha hai kiH-pudgala paramANuvoMmeM milanazakti hai, skandharUpa hote haiM isa kAraNa sakAya haiM. isa jagaha koI yaha AzaMkA mata karo ki, puddala dravya mUrtIka hai, isameM aMzakalpanA banatI hai; aura jo jIva, dharma, adharma, AkAza ye 4 dravya haiM so amUrtIka haiM, aura akhaMDa haiN| inameM aMzakathana banatA nahIM, pudgalameM hI banatA hai / mUrtIka padArthako kAyakI siddhi hoya hai, isa kAraNa ina cAroMko aMzakalpanA mata kaho, kyoMki amUrta akhaMDa vastumeM bhI pratyakSa aMzakathana dekhanemeM AtA hai: yaha ghaTAkAza hai, yaha ghaTAkAza nahIM hai, isa prakAra AkAzameM bhI aMzakathana hotA hai / isa kAraNa kAladravyake vinA anya pAMca dravyoMko aMzakathana aura kAyatvakathana kiyA gayA hai. ina paMcAstikAyoMse hI tIna lokakI racanA huI hai. ina hI pAMcoM dravyoMke utpAdavyayadhrauvyarUpa bhAva trailokyakI racanArUpa haiM / dharma,adharma, AkAzakA pariNamana Urdhvaloka, adholoka,madhyaloka, isa prakAra tIna bheda liye huye haiN| isa kAraNa ina tInoM dravyoMmeM kAyakathana, aMzakathana hai; aura jIvadravya bhI daNDa kapATa pratara pUrNa avasthAvoMmeM lokapramANa hotA hai. isa kAraNa jIvameM bhI sakAya bA aMzakathana hai| pudgaladravyameM milanazakti hai, isa kAraNa vyaktarUpamahAskandhakI apekSAse Urdhvaloka, adholoka, madhyaloka ina tIno lokarUpaM pariNamatA hai. isa kAraNa aMzakathana pudgalameM bhI siddha hotA hai| ina paMcAstikAyoMkedvArA lokakI siddhi isI prakAra hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age paMcAstikAya aura kAlako dravyasaMjJA kahate haiM: te ceva atthikAyA te kAliyabhAvapariNadA NicA / gacchaMti daviyabhAvaM priynnliNgsNjuttaa||6|| - saMskRtachAyA.. tecaivAstikAyAH kAlikabhAvapariNatA nityAH / . gacchanti dravyabhAvaM parivarttanaliGgasaMyuktAH // 6 // padArtha-[parivarttanaliGgasaMyuktAH] pudgalAdi dravyoMkA pariNamana so hI hai liGga (cihna) jisakA aisA jo kAla, tisakara saMyukta [te eva] ve hI [astikAyAH] paMcAstikAya [dravyabhAvaM] dravyake svarUpako [gacchanti ] [prApta hote haiM. arthAt pudgalAdi dravyoMke pariNamanase kAladravyakA astitva pragaTa hotA hai / pudgala paramANu eka pradezase pradezAntarameM jaba jAtA hai, taba usakA nAma sUkSmakAlakI paryAya avibhAgI hotA hai. samayakAla paryAya hai / usI samaya paryAyakedvArA kAladravya jAnA gayA hai. isa kAraNa pudgalAdikake pariNamanase kAladravyakA astitva dekhane AtA hai| kAlakI paryAyako jAnaneke liye bahiraMga nimitta pudgalakA pariNAma hai / isI akAya kAladravyasahita ukta paMcAstikAya hI SaDdravya kahalAte haiM / jo apane guNa paryAyoMkara pariNamA hai, pariNamatA hai, aura pariNamaigA usakA nAma dravya hai / ye SaDdravya kaise haiM ki, traikAlikabhAvapariNatAH] atIta, anAgata, vartamAna kAla saMbaMdhI jo bhAva kahiye guNaparyAya haiM unase pariNaye haiM. phira kaise haiM ye SaDdravya ?- [nityAH] nitya avinAzIrUpa haiM / bhAvArtha-yadyapi paryAyArthika nayakI apekSAse trikAlapariNAmIkara vinAzIka haiM, parantu dravyArthika nayakI apekSA TaMkotkIrNarUpa (TAMkIse ukere huyekI samAna jaisekA taisA) sadA avinAzI haiN| Age yadyapi SaDdravya paraspara atyanta milehuye haiM, tathApi apane svarUpako choDate nahIM aisA kathana karate haiM: aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsamaNNamaNNassa / melaMtA vi ya NicaM sagaM sabhAvaM Na vijhNti||7|| saMskRtachAyA. anyo'nyaM pravizanti dadantyavakAzamanyo'nyasya / / milantyapi ca nityaM svakaM svabhAvaM na vijahanti / / 7 / / padArtha- [anyo'nyaM pravizanti] chahoM dravya paraspara sambandha karate haiM, arthAt eka dUsarese milate haiM, aura [anyo'nyaM] paraspara eka dUsareko [avakAzaM] sthAnadAna [dadanti ] dete haiM. koI bhI dravya kisI dravyako bhI bAdhA nahIM detA [api ca ] aura [nityaM] sadAkAla [milanti ] milate rahate haiM. arthAt paraspara eka kSetrAvagAharUpa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| milate haiM, tathApi [svakaM] AtmIka zaktirUpa [khabhAvaM] pariNAmoMko [na vijahanti] nahIM choDate haiN| bhAvArtha-yadyapi chahoM dravya eka kSetrameM rahate haiM, tathApi apanI 2 sattAko koI bhI dravya choDatA nahIM hai| isa kAraNa ye dravya milakara eka nahIM ho jAte. saba apane 2 svabhAvako liye pRthak 2 avinAzI rahate haiN| yadyapi vyavahAranayase baMdhakI apekSAse jIva pudgala eka hai, tathApi nizcayanayakara apane svarUpako choDate nahIM hai| Age sattAkA svarUpa kahate haiM: sattA savvapayatthA savissarUvA annNtpjjaayaa| bhaMguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkaa||8|| saMskRtachAyA. sattA sarvapadasthA savizvarUpA anantaparyAyA // bhaGgotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakSA bhavatyekA // 8 // padArtha-[sattA] astitvasvarUpa [ekA] eka [bhavati ] hai. phira kaisI hai ? [sarvapadasthA] samasta padArthoMmeM sthita hai [ savizvarUpA] nAnAprakArake svarUpoMse saMyukta hai [anantaparyAyA] ananta haiM pariNAma jisaviSai aisI hai [ bhaGgotpAdadhauvyAtmikA] utpAdavyayadhrauvya svarUpa hai [sapratipakSA] pratipakSasaMyukta hai| bhAvArtha-jo astitva hai, so hI sattA hai. jo sattA liye hai, vahI vastu hai. bastu nitya anitya svarUpa hai / yadi vastuko sarvathA nitya hI mAnA jAya to sattAkA nAza hojAya; kyoMki nitya vastumeM kSaNavartI paryAyake abhAvase pariNAmakA abhAva hotA hai. pariNAmake abhAvase vastukA abhAva hotA hai / jaise mRtpiMDAdika paryAyoMke nAza honese mRttikAkA nAza hotA hai / kadAcit vastuko kSaNika hI mAnA jAya to yaha vastu vahI hai jo maine pahile dekhI thI. isa prakArake jJAnakA nAza honese vastukA abhAva ho jAyagA. isa kAraNa yaha vastu jo hai, so maine pahile dekhI thI, aise jJAnake nimitta vastuko dhrauvya (nitya ) mAnanA yogya hai / jaise bAlaka yuvA vRddhAvasthA viSai puruSa vahI nitya rahatA hai. usI prakAra aneka paryAyoMmeM dravya nitya hai / isa kAraNa vastu nitya anitya svarUpa hai, aura isIse yaha bAta siddha huI ki, vastu jo hai so utpAdavyayadhrauvyasvarUpa hai. paryAyoMkI anityatAkI. apekSAse utpAdavyayarUpa hai, aura guNoMkI nityatA honekI apekSA prauvya hai. isa prakAra tIna avasthAko liye vastu sattAmAtra hotA hai / sattA utpAdavyayadhrauvyasvarUpa hai / yadyapi nitya anityakA bheda hai, tathApi kathaMcitprakAra sattAkI apekSAse ekatA hai / sattA vahI hai jo nityAnityAtmaka hai / utpAdavyayadhrauvyAtmaka jo hai, so sakala vistAraliye padArthoMmeM sAmAnya kathanake karanese sattA eka hai, samasta padArthoMmeM rahatI hai. kyoMki 'padArtha hai' aisA jo kathana hai, aura 'padArtha hai' aisI jo jAnanekI pratIti hai so utpAdavyaya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dhauvyasvarUpa hai; usIse sattA hai / yadi sattA nahi hoya to padArthoMkA abhAva hojAya, kyoMki sattA mUla hai, aura jitanA kucha samasta vastukA vistAra svarUpa hai, so bhI sattAse garmita hai / aura anaMta paryAyoMke jitane bheda haiM, utane saba ina utpAdanyayadhrauvya svarUpa bhedoMse jAne jAte haiM / yaha hI sAmAnya svarUpa sattA vizeSatAkI apekSAse pratipakSa liye hai / isa kAraNa sattA do prakArakI hai. arthAt mahAsattA - aura avAntara sattA / jo sattA utpAdavyayadhrauvyarUpa trilakSaNasaMyukta hai, aura eka hai, tathA samasta padArthoMmeM rahatI hai, samastarUpa hai, aura anantaparyAyAtmaka hai so to mahAsattA hai. aura jo isakI hI pratipakSiNI hai, so avAntarasattA hai / so yaha mahAsattAkI apekSAse asattA hai / utpAdAdi tIna lakSaNagarbhita nahIM hai, aneka hai. eka padArthameM rahatI hai, eka svarUpa hai; eka paryAyAtmaka hai. isa prakAra pratipakSiNI avAntarasattA jAnanI / ina donoMmeMse jo samasta padArthoMmeM sAmAnyarUpase vyApa rahI hai, vaha to mahAsattA hai / aura jo dUsarI hai so apane eka eka padArthake svarUpaviSa nizcinta vizeSarUpa va hai. isa kAraNa use avAntarasattA kahate haiM / mahAsattA avAntara sattAkI apekSAse asattA hai. avAntara sattA mahAsattAkI apekSAse asattA hai. isI prakAra sattAkI asattA hai. utpAdAdi tIna lakSaNasaMyukta jo sattA hai, vaha hI tIna lakSaNasaMyukta nahIM hai / kyoMki jisa svarUpase utpAda hai, usakara utpAda hI hai| jisa svarUkara vyaya hai, usakara vyayahI hai; jisa svarUpakara dhrauvyatA hai, usakara dhrauvya hI hai. isa kAraNa utpAdavyayadhrauvya jo vastuke svarUpa haiM, unameM eka eka svarUpako utpAdAdi tIna, lakSaNa nahIM hote. isI kAraNa tIna lakSaNarUpa sattAke tIna lakSaNa nahIM haiM; aura usa hI mahAsattAko anekatA hai, kyoMki nija nija padArthoMmeM jo sattA hai usase padArthoMkA nizcaya hotA hai / isa kAraNa sarvapadArthavyApinI mahAsattA nija 2 eka padArthakI apekSAse eka eka padArthaviSai tiSThe hai, aisI hai / aura jo vaha mahAsattA sakalasvarUpa hai, so hI ekarUpa hai, kyoMki apane apane padArthoMmeM nizcita eka hI svarUpa hai / isa kAraNa sakala svarUpa sattAko ekarUpa kahA jAtA hai, aura jo vaha mahAsattA anaMtaparyAyAtmaka hai, usIko eka paryAyasvarUpa kahate hai kyoMki apane 2 paryAyoMkI apekSAse dravyoMkI ananta sattA haiN| eka dravyake nizcita paryAyakI apekSAse ekaparyAyarUpa kahA jAtA hai. isakAraNa anantaparyAyasvarUpa sattAko eka paryAyasvarUpa kahate haiM / yaha jo sattAkA svarUpa kahA, tisameM kucha virodha nahIM hai. kyoMki bhagavAnkA upadeza sAmAnyavizeSarUpa do nayoMke AdhIna hai. isakAraNa mahAsattA aura avAntara sattAvoMmeM koI virodha nahIM hai // Age sattA aura dravyameM abheda dikhAte haiM, daviyadi gacchadi tAI tAI sanbhAva pajayAI jN| daviyaM taM bhaNNaMte aNNaNNabhUdaM tu sattAdo // 9 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| saMskRtachAyA. dravati gacchati tAMstAn sadbhAvaparyAyAn yat / / dravyaM tat bhaNanti ananyabhUtaM tu sattAtaH // 9 // padArtha-[yat ] jo sattAmAtravastu [tAntAn ] una una apane [sadbhAvaparyAyAn] guNaparyAyasvabhAvanako [dravati gacchati] prApta hotI hai arthAt ekatAkara vyApta hotI hai [tat] so [dravyaM ] dravyanAma [bhaNanti ] AcAryagaNa kahate haiM / arthAtdravya usako kahate haiM ki jo apane sAmAnyasvarUpakarake guNaparyAyoMse tanmaya hokara pariName / [tu] hi phira vaha dravya nizcayase [sattAtaH] guNaparyAyAtmakasattAse [ananyabhUtaM] judA nahIM hai| bhAvArtha--yadyapi kathaMcitprakAra lakSyalakSaNa bhedase sattAse dravyakA bheda hai tathApi sattA aura dravyakA paraspara abheda hai| lakSya vaha hotA hai ki jo vastu jAnI jAya. lakSaNa vaha hotA hai ki jisakedvArA vastu jAnI jAya. dravya lakSya hai. sattA lakSaNa hai / lakSaNase lakSya jAnA jAtA hai| jaise uSNatAlakSaNase lakSyasvarUpa agni jAnI jAtI hai / taise hI sattA lakSaNakedvArA dravyalakSya lakhiye hai arthAt jAnA jAtA hai / isa kAraNa pahile jo sattAke lakSaNa astitvakharUpa, nAstitvasvarUpa, tInalakSaNasvarUpa' tInalakSaNasvarUpase rahita, ekasvarUpa aura anekasvarUpa, sakalapadArthavyApI aura eka padArthavyApI, sakalarUpa aura ekarUpa, anantaparyAyarUpa aura ekaparyAyarUpa isa prakAra kahe the, so saba hI pRthak nahIM haiM, eka svarUpa hI haiM / yadyapi vastusvarUpako dikhAnekeliye sattA aura dravyameM bheda kahate haiM. tathApi vastusvarUpase vicAra kiyA jAya to koI bheda nahIM hai / jaise uSNatA aura ami abhedarUpa haiM / Age dravyake tIna prakAra lakSaNa dikhAte haiM, . davvaM sallakkhaNiyaM uppAdvayadhruvattasaMjuttaM / guNapajayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU // 10 // . saMskRtachAyA. dravyaM sallakSaNakaM utpAdavyayadhruvatvasaMyuktaM / guNaparyAyAzrayaM vA yattadbhaNanti sarvajJAH // 10 // padArtha-[yat ] jo [ sallakSaNakaM ] sattA hai lakSaNa jisakA aisA hai [ tat ] tisa vastuko [ sarvajJAH ] sarvajJa vItarAgadeva haiM te [ dravyaM ] dravya [bhaNanti ] kahate haiM [ vA] athavA [ utpAdavyayadhruvatvasaMyuktaM] utpAdavyayadhrauvyasaMyukta dravyakA lakSaNa kahate haiN| [vA] athavA [guNaparyAyAzrayaM] guNaparyAyakA jo AdhAra hai, usako dravyakA lakSaNa kahate haiN| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArtha-dravyake tIna prakArake lakSaNa haiM. eka to dravyakA sattAlakSaNa hai. dUsarA utpAdavyayadhrauvyasaMyuktalakSaNa hai. tIsarA guNaparyAyazrita lakSaNa hai. ina tInoM hI lakSaNoMmeM pahile 2 lakSaNa sAmAnya haiM agale 2 vizeSa haiM, so dikhAyA jAtA hai. jo prathama hI satlakSaNa kahA, vaha to sAmanya kathanakI apekSA dravyakA lakSaNa jAnanA / dravya anekAnta svarUpa hai. dravyakA sarvathAprakAra sattA hI lakSaNa hai. isa prakAra kahanese lakSya lakSaNameM bheda nahiM hotA. isa kAraNa dravyakA lakSaNa utpAdavyayadhrauvya bhI jAnanA / eka vastumeM avirodhI jo kramavartI paryAya haiM, unameM pUrva bhAvoMkA vinAza hotA hai, agale bhAvoMkA utpAda hotA hai, isa prakAra utpAdavyayake hotehuye bhI dravya apane nijasvarUpako nahiM choDatA hai, vahI dhrauvya hai / ye utpAdavyayadhrauvya hI dravyake lakSaNa haiM / ye tInoM bhAva sAmAnya kathanakI apekSA dravyase bhinna nahIM hai| vizeSa kathanakI apekSA dravyase bheda dikhAyA jAtA hai / eka hI samayameM ye tInoM bhAva hote haiM, dravyake svAbhAvika lakSaNa haiM. utpAdavyayadhauvya dravyakA vizeSa lakSaNa hai. isa prakAra sarvathA kahA nahiM jAtA, isa kAraNa guNa paryAya bhI dravyakA lakSaNa hai. kAraNa ki-dravya anekAntasvarUpa hai. anekAnta taba hI hotA hai-jaba ki dravya anantaguNaparyAya hoMya / isakAraNa guNa aura paryAya dravyake svarUpako vizeSa dikhAte haiM / jo dravyase sahabhUtatAkara avinAzI haiM ve to guNa haiM. jo kramavartI karake vinAzIka haiM te paryAya haiM / ye dravyoMmeM guNa aura paryAya kathaMcit prakArase abheda haiM aura kathaMcitprakAra bhedaliye haiM. saMjJAdi bhedakara tau bheda hai, vastutaH abheda hai| yaha jo pahile hI tIna prakAra dravyake lakSaNa kahe, tinameM se jo eka hI koI lakSaNa kahA jAya to zeSake do lakSaNa bhI usameM garbhita ho jAte haiN| yadi dravyakA lakSaNa sat kahA jAya to utpAdavyaya dhrauvya aura guNaparyAyavAn donoM hI lakSaNa garbhita hote haiM. kyoMki jo 'sat' hai so nitya anityakharUpa hai. nitya svabhAvameM dhrauvyatA AtI hai. anitya svabhAvameM utpAda aura vyaya AtA haiM / isa prakAra utpAdavyayadhrauvya satlakSaNake kahanese Ate haiM aura guNaparyAya lakSaNa bhI AtA hai. guNake kahate dhrauvyatA AtI hai aura paryAyake kahate utpAdavyaya Ate haiM / aura isI prakAra utpAdavyayadhrauvya lakSaNa kahanese satlakSaNa AtA hai. guNaparyAya lakSaNa bhI AtA hai. aura guNaparyAyadravyakA lakSaNa kahate satlakSaNa AtA hai aura utpAdavyayadhauvya lakSaNa bhI AtA hai. kyoMki-dravya nitya anityasvarUpa hai, lakSaNa nitya anitya svarUpako sUcana karatA hai. isa kAraNa ina tInoM hI lakSaNoMme sAmAnya vizeSatAkarake to bheda hai. vAstavameM kucha bhI bheda nahIM hai| Age dravyArthika paryAyArthika nayoMke bhedakara dravyake lakSaNakA bheda dikhAte haiM / uppattIva viNAso vvassa ya Natthi atthi smbhaavo| vigamuppAdadhuvattaM karaMti tasseva panjAyAH // 11 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| saMskRtachAyA. utpattirvA vinAzo dravyasya ca nAstyasti sdbhaavH| vigamotpAdadhruvatvaM kurvanti tasyaiva paryAyAH // 11 // padArtha-[ dravyasya ] anAdinidhana trikAla avinAzI guNaparyAyasvarUpadravyakA [ utpatti ] upajanA [vA ] athavA [vinAzaH] vinasanA [nAsti ] nahIM hai. [ca ] aura [ sadbhAvaH ] sattAmAtrasvarUpa [ asti ] hai [ tasya eva ] tisa hI dravyake [paryAyAH] nitya anitya pariNAma [ vigamotpAdadhruvatvaM ] utpAdavyayadhrauvyako [ kurvanti ] karate haiM / bhAvArtha-anAdi anaMta avinAzI TaMkotkIrNa guNaparyAyasvarUpa jo dravya hai, so upajatA vinazatA nahIM hai parantu usI dravyameM kaieka pariNAma avinAzI haiM. kaIeka pariNAma vinAzIka haiM / jo guNarUpa sahabhAvI haiM ve to avinAzI haiM aura jo paryAyarUpa kramavartI haiM te vinAzIka haiM / isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki dravyArthikanayase to dravya dhrauvya svarUpa hai aura paryAyArthikanayase upajai aura vinazai bhI hai / isa prakAra dravyArthika paryAyArthika do nayoMke bhedase dravyasvarUpa nirAbAdha sadhai hai| aisA hI anekAntarUpa dravyakA svarUpa mAnanA yogya hai| Age yadyapi dravyArthika paryAyArthika nayoMke bhedase dravyameM bheda hai tathApi abheda dikhAte haiM, pajayavijudaM vvaM vvavijuttA ya pajayA natthi / doNhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUviMti // 12 // __ saMskRtachAyA. paryayaviyutaM dravyaM dravyaviyuktAzca paryAyA na santi / dUyorananyabhUtaM bhAvaM zramaNA prarUpayanti // 12 // padArtha-[paryayaviyutaM ] paryAyarahita [ dravyaM na ] dravya (padArtha) nahIM hai [ca ] aura [ dravyaviyuktAH ] dravyarahita [ paryAyAH] paryAya [na santi ] nahIM haiM [zramaNAH] mahAmuni je haiM te [ dvayoH] dravya aura paryAyakA [ananyabhUtaM bhAvaM ] abhedasvarUpa [prarUpayanti ] kahate haiN| bhAvArtha-jaiseM gorasa apane dUdha dahI ghI Adika paryAyoMse judA nahIM hai, tisI prakAra hI dravya apanI paryAyoMse judA (pRthak) nahIM hai aura paryAya bhI dravyase jude nahIM hai. isI prakAra dravya aura paryAyakI ekatA hai. yadyapi kathaMcit prakAra kathanakI apekSA samajhAnekeliye bheda haiM tathApi vastusvarUpake vicArate bheda nahIM hai. kyoMki dravya aura paryAyakA paraspara eka astitva hai. jo dravya na hoya to paryAyakA abhAva ho jAya aura paryAya nahiM hoya to dravyakA abhAva ho jAya / jisa prakAra dugdhAdi paryAyake abhAvase gaurasakA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 rAyacandra jainazAstramAlAyAm abhAva hai aura gaurasake abhAvase dugdhAdi paryAyoMkA abhAva hotA hai. donoM dravyaparyAyoMmeMse ekakA abhAva honese donoMkA abhAva hotA hai, donoMmeM ekatA ( abheda ) mAnanI yogya hai / A dravya aura guNameM abheda dikhAte haiM / isIprakAra ina isakAraNa ina vveNa viNA Na guNA guNehiM davvaM viNA Na saMbhavadi / avvadiritto bhAvo davvaguNANaM havadi tahmA // 13 // saMskRtachAyA. dravyena vinA na guNA guNairdravyaM vinA na sambhavati / avyatirikto bhAvo dravyaguNAnAM bhavati tasmAt // 13 // padArtha - [ dravyena vinA ] sattAmAtra vastuke vinA [ guNAH ] vastuko janAnevAle sahabhUtalakSaNarUpa guNa [ na sambhavati ] nahIM hote [ guNaiH binA ] guNoMke vinA [dravyaM] dravya [ na sambhavati ] nahIM hotA. [ tasmAt ] tisa kAraNase [ dravyaguNAnAM ] dravya aura guNoMkA [ avyatiriktaH ] judA nahIM hai aisA [ bhAvaH ] svarUpa [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha - dravya aura guNoMkI ekatA ( abhinnatA ) hai arthAt pudgaladravyase jude sparza rasa gandha varNa nahIM pAye jAte. so dRSTAnta vizeSatAkara dikhAyA jAtA hai / jaiseM eka Ama (Amraphala ) dravya hai aura usameM sparza rasa gandha varNa guNa haiM. jo Amraphala na hoya to jo sparzAdi guNa haiM, unakA abhAva ho jAya. kyoMki AzrayavinA guNa kahAMse hoya ? aura jo sparzAdi guNa nahIM hoya to AmakA ( AmraphalakA ) abhAva hoya kyoMki guNake vinA AmakA astitva kahAM ? apane guNoMkara hI AmakA astitva hai / isI prakAra dravya aura guNakI ekatA ( abhedatA ) jAnanI. yadyapi kisI hI eka prakArase kathanaka apekSA dravya aura guNameM bheda bhI hai, tathApi vastusvarUpakara to abheda hI hai | 1 AgeM jisake dvArA dravyakA svarUpa nirAbAdha sadhatA hai, aisI syAtpadagarbhita jo saptabhaGgivANI hai, usakA svarUpa dikhAyA jAtA hai / siya asthi Natthi uhayaM avvanttavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi // 14 // saMskRtachAyA. syAdasti nAstyubhayamavaktavyaM punazca tatritayaM / dravyaM khalu saptabhaGgamAdezavazena sambhavati // 14 // padArtha - [ khalu ] nizcayase [ dravyaM ] anekAntasvarUpa padArtha [ Adezavazena ] vivakSAke vazaseM [ saptabhaGgaM ] sAtaprakArase [sambhavati ] hotA hai / ve sAta prakAra kauna kaunase haiM so kahate haiM, - [ syAt asti ] kisa hI eka prakAra astirUpa hai . [ syAt 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 13 nAsti ] kisa hI eka prakAra nAstirUpa hai. [ ubhayaM ] kisa hI eka prakAra asti nAsti rUpa hai. [ avaktavyaM ] kisa hI eka prakAra vacanagocara nahIM hai. [ punazca ] phira bhI [ tat tritayaM ] ve hI Adike tInoM bhaMga avaktavya se kahiye haiM. prathama hI - [ syAt asti avaktavyaM ] kisa hI eka prakAra dravya astirUpa avaktavya hai. dUsarA bhaMga -[ syAt nAsti avaktavyaM ] kisa hI eka prakAra dravya nAstirUpa avaktavya hai aura tIsarA bhaMga - [ syAt asti nAsti avaktavyaM ] kisa hI eka prakAra dravya asti nAstirUpa avaktavya hai / ye saptabhaGga dravyakA svarUpa dikhAnekeliye vItarAgadevane kahe haiM / yahI kathana vizeSatAkara dikhAyA jAtA hai / 1. svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva isa apane catuSTayakI apekSA to dravya astisvarUpa hai arthAt ApasA hai || 2. paradravya parakSetra parakAla aura parabhAva isa paracatuSTayakI apekSA dravya nAsti svarUpa hai arthAt parasadRza nahIM hai / 3. uparyukta svacatuSTaya paracatuSTayakI apekSA dravya kramase tIna kAlameM apane bhAvanikara astinAstisvarUpa hai. arthAt ApasA hai parasadRza nahIM hai / 4. aura svacatuSTayakI apekSA dravya eka hI kAla vacanagocara nahI hai, isa kAraNa avaktavya hai. arthAt kahane meM nahIM AtA / 5. aura vahI svacatuSTayakI apekSA aura eka hI kAla svaparacatuSTayakI apekSAse dravya astisvarUpa kahiye tathApi avaktavya hai / 6. aura vahI dravya paracatuSTayakI apekSA aura eka hI kAla svaparacatuSTayakI apekSA nAsti svarUpa hai, tathApi kahA jAtA nahIM / 7. aura vahI dravya svacatuSTayakI apekSA aura paracatuSTayakI apekSA aura eka hI bAra svaparacatuSTayakI apekSA astinAstisvarUpa hai tathApi avaktavya hai / 1 ina saptabhaGgoMkA vizeSa svarUpa jinAgamase ( anyAnya jainazAstroMse ) jAna lenA. hamase alpajJoMkI buddhimeM vizeSa kucha AtA nahIM hai / kucha saMkSepa mAtra kahate haiM / jaiseM ki - eka hI puruSa putrakI apekSA pitA kahAtA hai aura vahI puruSa apane pitAkI apekSA putra kahalAtA hai aura vahI puruSa mAmAkI apekSA bhANajA kahalAtA hai aura bhANajekI apekSA mAmA kahalAtA hai. strIkI apekSA bharatAra ( pati ) kahalAtA hai. bahanakI apekSA bhAI bhI kahalAtA hai. tathA vahI puruSa apane vairIkI apekSA zatru kahalAtA hai aura iSTakI apekSA mitra bhI kahalAtA hai. ityAdi aneka nAtoMse eka hI puruSa kaMthacit anekaprakAra kahA jAtA hai. usahI prakAra eka dravya saptabhaGgakedvArA sAdhA jAtA hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 rAyacandra jainazAstramAlAyAm bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppAdo / guNapajjayesu bhAvA uppAdava pakubvaMti // 15 // saMskRtachAyA. bhAvasya nAsti nAzo nAsti abhAvasya caiva utpAdaH / guNaparyAyeSu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti // 15 // I padArtha - [ bhAvasya ] satrUpa padArthakA [ nAzaH ] nAza [ nAsti ] nahIM hai [ ca eva ] aura nizcayase [ abhAvasya ] avastukA [ utpAda: ] upajanA [ nAsti ] nahIM hai / yadi aisA hai to vastu utpAdavyaya kisaprakAra hote haiM ? so dikhAyA jAtA hai. [ bhAvAH] jo padArtha haiM te [guNaparyAyeSu ] guNaparyAyoM meM hI [ utpAdavyayAn ] utpAda aura vyaya [prakurvanti ] karate haiM / bhAvArtha - jo vastu hai usakA to nAza nahIM hai aura jo vastu nahIM hai, usakA utpAda (upajanA) nahIM hai / isakAraNa dravyArthikanayase na to dravya upajai hai aura na vinazai hai / aura jo trikAla avinAzI dravyake utpAdavyaya hote haiM, ve paryAyArthika nayakI vivakSAkara guNaparyAyoMmeM jAnane / jaiseM gorasa apane dravyatvakara upajatA vinazatA nahIM hai - anyadravyarUpa hokara nahiM paraNamatA hai ApasarIkhA hI hai, parantu usI gaurasameM dadhi, mAkhana, ghRtAdi, paryAya upajai vinazai haiM, ve apane sparza rasa gandha varNa guNoMke pariNamanase eka avasthAse dUsarI avasthAmeM ho jAte haiM. isI prakAra dravya apane svarUpase anyadravyarUpa hokarake nahiM pariNamatA hai. sadA ApasarIkhA hai. apane 2 guNa pariNAmanaseM eka avasthAse dUsarI avasthAmeM ho jAtA hai, isa kAraNa upajate vinazate kahe jAte haiM / AgeM SaDdravyoMke guNaparyAya kahate haiM / bhAvA jIvAdIyA jIvaguNA cedaNA ya uvaogo / suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA (?) // 16 // saMskRtachAyA. bhAvA jIvAdyA jIvaguNAzcetanA copayogaH / suranaranArakatiryaJco jIvasya ca paryAyAH bahavaH // 16 // padArtha - [ bhAvAH] padArtha [jIvAdyAH ] jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla ye chai jAnane / ina SaT dravyoMke jo guNa paryAya haiM, ve siddhAntoM meM prasiddha haiM, tathApi inameM jIvanAmA padArtha pradhAna hai / usakA svarUpa jAnanekeliye asAdhAraNa lakSaNa kahA jAtA hai. [ jIvaguNAH cetanA ca upayogaH ] jIva dravyakA nija lakSaNa eka tau zuddhAzuddha anubhUtirUpa cetanA hai aura dUsarA - zuddhAzuddhacaitanyapariNAmarUpa upayoga hai. ye jIvadravyake guNa haiM. [ca] phira [ jIvasya ] jIvake [ bahavaH ] nAnAprakArake, [suranaranArakatiryaJcaH paryAyAH ] devatA manuSya nArakI tiryaJca ye azuddhaparyAya jAnane / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAvArtha-jIva dravyake do lakSaNa haiM. eka to cetanA hai dUsarA upayoga hai / anubhUtikA nAma cetanA hai / vaha anubhUti jJAna, karma karmaphalake bhedase tIna prakArakI hai / jo jJAnabhAvase svarUpakA vedanA so to jJAnacetanA hai, aura jo karmakA vedanA so karmacetanA hai aura karmaphalakA vedanA so karmaphalacetanA hai / zuddhAzuddha jIvakA sAmAnya lakSaNa hai / jo caitanyabhAvakI paraNatirUpa hoya prava" so upayoga hai. vaha upayoga do prakArakA hai. eka savikalpa aura dUsarA nirvikalpa / savikalpa upayoga to jJAnakA lakSaNa hai aura nirvikalpa darzanakA lakSaNa hai| jJAna ATha prakArakA hai / kumati 1 kuzruti 2 kuavadhi 3 mati 4 zruti 5 avadhi 6 manaHparyaya 7 aura kevala 8 / darzana bhI cakSu acakSa avadhi aura kevala ina bhedoMse cAra prakArakA hai| kevalajJAna aura kevala darzana ye doya akhaMDa upayoga zuddha jIvake lakSaNa haiM. bAkIke daza upayoga azuddha jIvake hote haiM. ye to jIvake guNa jAnane / aura jIvake paryAya bhI zuddhAzuddhake bhedase do prakArakI hai| jo agurulaghu SaDguNIhAnivRddhirUpa Agama pramANatAkara jAnI jAtI hai, vaha to zuddha paryAya kahalAtI hai aura jo paradravyake saMbaMdhase cAragatirUpa naranArakAdi haiM, te azuddha AtmAkI paryAya haiN| Age padArthake nAza aura utpAdako niSedhate haiN| maNusattaNeNa (?) NaTTho dehI devo havedi idaro vaa| ubhayatta jIvabhAvo Na Nassadi jAyade aNNo // 17 // saMskRtachAyA. manuSyatvena naSTo dehI devo bhavatItaro vaa| ubhayatra jIvabhAvo na nazyati na jAyate'nyaH // 17 // padArtha- manuSyatvena ] manuSya paryAyase [ naSTaH ] vinazA [ dehI ] jIva [ devaH bhavati ] devaparyAyarUpa pariNamatA hai / bhAvArtha-anAdikAlase lekara yaha saMsArI jIva mohake vazIbhUta ho ajJAnabhAvarUpa pariNamatA hai / isakAraNa svAbhAvika SaTguNI hAni vRddhirUpa je agurulaghuparyAya dhArAvAhI akhaMDita trikAla samayavartI hai, tina bhAvanapariNamatA nahIM hai, vibhAva bhAvanase pariNamana hotAhuvA manuSya devatA hotA hai. athavA aura narakAdi paryAyoMko dhAraNa karatA hai| paryAyase paryAyAntararUpa hokara upajai vinazai hai / yadyapi aisA hai tathApi [ ubhayatra jIvabhAvaH] saMsArI paryAyakI apekSA utpAdavyayake hotesante bhI jIvabhAva kahA jAtA hai. AtmAkA nijasvarUpa [ na nazyati ] nAza nahiM hotA. [ na jAyate ] aura na utpanna hotA / dravyArthikanayakI apekSA sadA TaMkotkIrNa avinAzI hai. sadA niHkalaMka zuddhasvarUpa hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age yadyapi paryAyArthika nayase kathaMcitprakArase dravya upajatA vinazatA hai, tathApi na upajatA hai na vinazatA hai, aisA kahate haiM / so ceva jAdi maraNaM jAdi Na NaTTho Na ceva uppnnnno| uppaNNo ya viNaTTho devo maNusuttipajAo // 18 // saMskRtachAyA. sa eva yAti maraNaM yAti na naSTo na caivotpannaH / utpannazca vinaSTo devo manuSya iti paryAyaH // 18 // padArtha [ sa eva ] vaha hI jIva [ yAti ] upajai hai, jo ki [ maraNaM ] maraNabhAvasahita [ yAti ] prApta hotA hai. [na naSTaH ] svabhAvase vahI jIva na vinazA hai [ ca] aura [ eva ] nizcayase [na utpannaH] na upajA hai / sadA ekarUpa hai / taba kauna upajA vinazA hai ? [ paryAyaH] paryAya hI [ utpannaH ] upajA [ca] aura [vinaSTaH ] vinazA hai / kaiseM ? jaiseM ki- devaH ] devaparyAya utpanna huvA [ manuSyaH] manuSyaparyAya vinazA hai [iti ] yaha paryAyakA utpAdavyaya hai. jIvako dhrauvya jaannaa| bhAvArtha-jo paryAyArthika nayakI apekSA pahile pichale paryAyanikara upajatA vinazatA dekhA jAtA hai, vahI dravya utpAdavyaya avasthAke hotesante bhI apane avinAzI svAbhAvika eka svabhAvakara sadA na to upajatA hai aura na vinazatA hai. aura jo ve pUrva uttara paryAya haiM, ve hI vinAzIka svabhAvako dharai hai / pahile paryAyoMkA vinAza hotA hai agale paryAyoMkA utpAda hotA hai / jo dravya pahile paryAyoMmeM tiSThatA (rahatA ) hai, vaha hI dravya agale paryAyoMmeM vidyamAna hai / paryAyoMke bhedase dravyoMmeM bheda kahA jAtA hai. paraMtu vaha dravya jisa samaya jina paryAyoMse pariNamatA hai, usa samaya una hI paryAyoMse tanmaya hai. dravyakA yaha hI svabhAva hai jo ki pariNamanasoM ekabhAva (ekatA) dharatA hai / kyoMki kathaMcitprakArase pariNAma pariNAmI (guNaguNI )kI ekatA hai / isakAraNa pariNAmanase dravya yadyapi upajatA vinazatA bhI hai, tathApi dhrauvya jAnanA / Age dravyake svAbhAvika dhrauvyabhAvakara 'sat'kA nAza nahI, 'asat'kA utpAda nahIM, aisA kahate haiN| evaM sado viNAso asado jIvassa Natthi uppaado| tAvadio jIvANaM devo maNusotti gadiNAmo // 19 // saMskRtachAyA. evaM sato vinAzo'sato jIvasya nAstyutpAdaH / tAvajjIvAnAM devo manuSya iti gatinAmaH // 19 // 1 tAvadivo aisA bhI pATha hai parantu hameM donoMke bhI zuddha honemeM saMdeha hai. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpazcAstikAyasamayasAraH / 17 padArtha - [ evaM ] isa pUrvokta prakArase [ sataH ] svAbhAvika avinAzI svabhAvakA [ vinAzaH ] nAza [ na asti ] nahIM hai. [ asataH jIvasya ] jo svAbhAvika jIvabhAva nahIM hai tisakA [ utpAda: ] upajanA [ nAsti ] nahIM hai [ tAvat ] prathama hI yaha jIvakA svarUpa jAnanA. aura [ jIvAnAM ] jIvoMkA [deva manuSyaH iti ] deva hai, manuSya hai, ityAdi kathana hai so [ gatinAmaH ] gatinAmavAle nAmakarmakI vipAka avasthAse utpanna huvA karmajanita bhAva hai / bhAvArtha -- jIva dravyakA kathana do prakAra hai / eka tau utpAdavyayakI mukhyatAliyehuye, dUsarA dhauvyabhAvakI mukhyatAliyehuye / ina donoM kathanoM meM jaba dhauvyabhAgakI mukhyatAkara kathana kiyA jAya, taba isa hI prakAra kahA jAtA hai ki jo jIvadravya maratA hai, so hI upajatA hai. aura jo upajatA hai, vahI maratA hai / paryAyoMkI paraMparAmeM yadyapi avinAzI vastuke kathanakA prayojana nahIM hai, tathApi vyavahAramAtra dhauvyasvarUpa dikhAne ke liye aise hI kathana kiyA jAtA hai / aura jo utpAdavyayakI apekSA jIvadravyakA kathana kiyA jAtA hai ki aura hI upajai hai, aura hI vinarau hai, so yaha kathana gatinAmakarmake udayase jAnanA / kaiseM ki jaise, -- manuSyaparyAya vinazai hai, devaparyAya upajai hai so karma - janita vibhAvaparyAyakI apekSA yaha kathana aviruddha hai. isakAraNa yaha bAta siddha huI ki dhauvyatAkI apekSAse to vahI jIva upajai aura vahI jIva vinazai hai aura utpAdavyayakI apekSA anya jIva upajai hai aura anyahI vinarau hai / yaha hI kathana dRSTAntase vizeSa dikhAyA jAtA hai / jaise--eka baDA bAMsa hai, usameM kramase aneka paurI haiM. usa bAMsakA jo vicAra kiyA jAtA hai to do prakArake vicAra se usa bAMsakI siddhi hotI hai. eka sAmAnyarUpa bAMsakA kathana hai. eka usameM vizeSarUpa pauriyoM kA kathana hai. jaba pauriyoM kA kathana kiyA jAtA hai to jo paurI apane pariNAmako liyehuye jitanI haiM, utanI hI haiM / anya paurIse milatI nahIM haiM. apane apane parimANaliyehuye saba paurI nyArI nyArI haiM. bAMsa saba pauriyoMmeM eka hI hai. jaba bAMsakA vicAra pauriyoMkI pRthaktAse kiyA jAya, taba bAMsakA eka kathana Avai nahI. jisa paurIkI apekSAse bAMsa kahA jAya so tisa hI paurIkA bAMsa hotA hai. usako aura paurIkA bAMsa nahiM kahA jAtA. anya paurIkI apekSA vahI bAMsa anya paurIkA kahA jAtA hai, isa prakAra pauriyoMkI apekSAse bAMsakI anekatA hai aura jo sAmAnyarUpa saba pauriyoMmeM bAMsakA kathana na kiyA jAya tau eka bAMsakA kathana kahA jAtA hai. isa kAraNa bAMsakI apekSA eka bAMsa hai / paurInakI apekSA eka bAMsa nahIM hai. isI prakAra trikAla avinAzI jIva dravya eka hai. usameM kramavarttI devamanuSyAdi aneka paryAya haiM, so ve paryAya apane 2 parimANa liye huye haiM / kisI bhI paryAyase koI paryAya milatI nahIM hai, saba nyArI nyArI haiM / jaba paryAyoMkI apekSA jIvakA vicAra kiyA jAtA hai to Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAyacandra jainazAstramAlAyAm avinAzI eka jIvakA kathana AtA nahIM. aura jo paryAyoMkI apekSA nahIM lIjAya to jIvadravya trikAlaviSai abhedasvarUpa eka hI kahA jAtA hai. isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki--jIvadravya nijabhAvakara to sadA TaMkotkIrNa ekasvarUpa nitya hai aura paryAyakI apekSA nitya nahIM hai. paryAyoMkI anekatAse aneka hotA hai. anya paryAyakI apekSA anya bhI kahA jAtA hai. isa kAraNa dravyake kathana kI apekSA satkA nAza nahIM aura asatkA utpAda nahIM hai. paryAya kathanakI apekSA nAza utpAda kahA jAtA hai / AgeM sarvathA prakArase saMsAraparyAyakA abhAvarUpa siddhapadako dikhAte haiM. NANAvaraNAdIyA bhAvA jIveNa suTu aNuvaDA / tesimabhAvaM kicA abhUdapuNvo havadi siddho // 20 // saMskRtachAyA. jJAnAvaraNAdyA bhAvA jIvena suSTuH anubaddhA: / teSAmabhAvaM kRtvA'bhUtapUrvo bhavati siddhaH // 20 // padArtha - [ jJAnAvaraNAdyAH ] jJAnAvaraNIya Adi AThaprakAra [ bhAvAH ] karmaparyAyeM je haiM [ jIvena] saMsArI jIvako [suSThuH ] anAdi kAlase lekara rAga dveSa mohake bazase bhalIbhAMti atizaya gADhe [ anubaddhA: ] bAMdhe huye haiM [teSAM] una karmoMkA [ abhAva ] mUla sattAse nAza [kRtvA] karake [ abhUtapUrvaH ] jo anAdikAla se lekara kisIkAlameM bhI nahiM huvA thA aisA [siddhaH ] siddha parameSThI pada [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha- dravyArthika paryAyArthika bhedase naya do prakArakA hai / jaba dravyArthikanayakI vivakSA kI jAtI hai, taba to trikAlaviSai jIvadravya sadA avinAzI TaMkotkIrNa saMsAra paryAya avasthAke hote huye bhI utpAda nAzase rahita siddha samAna hai / paryAyArthikanayakI vivakSAkara jIvadravya jaba jaisI devAdikaparyAyako dhAraNa karatA hai taba taisA hI hokara pariNamatAsaMtA utpAda nAza avasthAko gharatA hai. ina hI doU nayoMkA vilAsa dikhAyA jAtA hai| anAdi kAla se lekara saMsArI jIvake jJAnAvaraNAdi karmoMke sambandhoMse saMsArI paryAya hai. tahAM bhavya jIvako kAlalabdhi se samyagdarzanAdi mokSakI sAmagrI pAnese siddha paryAya yadyapi hotI hai tathApi dravyArthikanayakI apekSA siddhaparyAya nUtana ( nayA ) huvA nahiM kahA jA saktA. anAdinidhana jyoMkA tyoM hI hai / kaise ? jaiseM ki, - apanI thorI sthiti liye nAmakarmake udayase nirmApita devAdika paryAya hote haiM, unameM koI eka paryAya azuddha kAraNase jIvake utpanna huye saMte navIna paryAya huvA nahiM kahA jAtA. kyoMki - saMsArIke azuddhaparyAyoMkI santAna hotI hI hai. jo pahile na hotI to navIna paryAya utpanna huvA kahA jAtA / isa kAraNa jabataka jIva saMsAra meM hai, tabataka paryAyArthikanayakI apekSAse nayA saMsAraparyAya upajyA nahiM kahA jAtA, pahilA hI hai / usI prakAra dravyArthikanayakI apekSA navIna Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 19 1 siddhaparyAya upajyA nahiM kahA jAtA kintu zAsvatA sadA jIvadravyameM AtmIka bhAvarUpa siddha paryAya tiSThai hI hai / saMsAraparyAyako naSTa karake siddhaparyAya navIna utpanna huvA, aisA jo kathana hai so paryAyArthikanayakI apekSAse hai / jaiseM eka baDA bAMsa hai, usake A bA~sa meM to citra kiye huye haiM aura Adhe bAMsameM citra kiyehuye nahIM hai / jisa Adhe bhAgameM citra nahIM, vaha to Dhaka rakhkhA hai aura jisa ardhabhAgameM citra haiM so nirAvaraNa ( ughar3AhuvA) hai / jo puruSa isa bAMsake isa bhedako nahIM jAnatA hoya, usako yaha bAMsa dikhAyA jAya tau vaha puruSa pUre bAMsako citrita kahaigA, kyoMki citrarahita jo arddha bhAga nirmala hai, usako jANatA nahIM hai / usahI prakAra yaha jIva padArtha eka bhAga to aneka saMsAraparyAyoMke dvArA citrita huvA bahurUpa hai aura eka bhAga zuddha siddhaparyAya liyehuye haiM. jo zuddhaparyAya hai so pratyakSa nahIM hai. aise jIva dravyakA svarUpa jo ajJAnI jIva nahiM jAnatA hoya, so saMsAraparyAyako dekhakara jIva dravyake svarUpako sarvathA azuddha hI mAnaigA / jaba samyagjJAna hoya, taba sarvajJapraNIta yathArtha Agama jJAna anumAna svasaMvedanajJAna hoya taba inake balase yathArtha zuddha AtmIka svarUpako jAna dekha AcaraNa kara, samasta karma paryAyoMko nAza karakeM siddhapadako prApta hotA hai. jaise jalAdikase dhonepara citrita bAMsa nirmala ho jAtA hai, usI prakAra samyagjJAnakara mithyAtvAdi bhAvoMke nAza hone se AtmA zuddha hotA hai / Age jIvake utpAdavyaya dazAvoMkara 'satkA' uccheda 'asat ' kA utpAda inakI saMkSepatAse siddhi dikhAte haiM / evaM bhAvamabhAvaM bhAvAbhAvaM abhAvabhAvaM ca / guNapajjayehiM sahido saMsaramANo kuNadi jIvo // 21 // saMskRtachAyA. evaM bhAvamabhAvaM bhAvAbhAvamabhAvabhAvaM ca / guNaparyayaiH sahitaH saMsaran karoti jIvaH // 21 // padArtha - [ evaM ] isa pUrvoktaprakAra paryAyArthikanayakI vivakSAse [saMsaran] paMcaparAvartana avasthAvoMse saMsArameM bhramaNa karatA huvA yaha [ jIvaH] AtmA [bhAvaM ] devAdika paryAyoMko [ karoti ] karatA hai [ca] aura [ abhAvaM] manuSyAdi paryAyoMkA nAza karatA hai. [ca] tathA [bhAvAbhAvaM] vidyamAna devAdika paryAyoMke nAzakA AraMbha karatA hai [ca] aura [ abhAvabhAvaM ] jo vidyamAna nahIM hai manuSyAdi paryAya tisake utpAdakA AraMbha karatA hai / kaisA hai yaha jIva [ guNaparyayaiH ] jaisI avasthA liyehuye hai, usI taraha apane zuddha azuddha guNaparyAyoMkara [sahita ] saMyukta hai / bhAvArtha - apane dravyatvasvarUpakara samasta padArtha upajate vinazate nahIM, kiMtu nitya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm 1 hai. isa kAraNa jIvadravya bhI apane dravyatvakara nitya hai / usa hI jIvadravyake azuddhaparyAyakI apekSA bhAva, abhAva, bhAvAbhAva, abhAvabhAva, ina bhedase cAra prakAra paryAyakA astitva kahA gayA hai / jahAM devAdiparyAyoM kI utpattirUpa hoya pariNamatA hai, tahAM to bhAvakA kartRtva kahA jAtA hai. aura jahAM manuSyAdi paryAyake nAzarUpa pariNamai hai, tahAM abhAvakA kartRtva kahA jAtA hai / aura jahAM vidyamAna devAdika paryAyake nAzakI prAraMbhadazArUpa hoya pariNamatA hai, tahAM bhAvaabhAvakA kartRtva hai / aura jahAM nahIM hai manuSyAdi paryAya usakI prAraMbha - dazArUpa hokara pariNamatA hai, tahAM abhAva bhAvakA kartRtva kahA jAtA hai / yaha cAra prakAra paryAyakI vivakSAse akhaMDita vyAkhyAna jAnanA / dravyaparyAyakI mukhyatA aura gauNatAse dravyoM meM bheda hotA hai, vaha bheda dikhAyA jAtA hai / jaba jIvakA kathana paryAyakI gauNatA aura dravyakI mukhyatAse kiyA jAtA hai to ye pUrvokta cAraprakAra kartRtva nahiM saMbhavatA / aura jaba dravyakI gauNatA aura paryAyakI mukhyatAse jIvakA kathana kiyA jAtA hai to ye pUrvokta cAraprakArake paryAyakA kartRtva aviruddha saMbhavatA hai / isaprakAra yaha mukhya gauNa bhedake kAraNa vyAkhyAna bhagavatsarvajJapraNIta anekAntavAdame virodhabhAvako nahiM dharatA hai / syAtpadase aviruddha sAdhatA hai / jaise dravyakI azuddhaparyAyake kathanase siddhi kI, usIprakAra Agama pramANase zuddha paryAyoMkI bhI vivakSA jAnanI / anya dravyoMkA bhI siddhAntAnusAra guNaparyAyakA kathana sAdha lenA / yaha sAmAnya svarUpa SaDdravyoMkA vyAkhyAna 1 jAnanA. Age sAmAnyatA se kahA jo yaha SaDdravyoMkA sAmanyavarNana tinameMse pAMcadravyoM ko paMcAstikAya saMjJA sthApana karate haiM / jIvA puggalakAyA AyAsaM asthikAiyA sesA / amayA asthittamayA kAraNabhUdA hi logassa // 22 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH AkAzamastikAya zeSau / amayA astitvamayAH kAraNabhUtA hi lokasya / / 22 / padArtha - [ jIvaH ] eka to jIvadravya kAyavanta hai [ pudgalakAyAH ] dUsarA pudgaladravya kAyavanta haiM aura ( AkAzaH ) tIsarA AkAzadravya kAyavanta hai aura [zeSau ] cauthA dharma aura pAMcavAM adharmadravya bhI [kAyau ] kAyavanta haiM / ye pAMca dravya kAyavanta kaise haiM [ amayA ] kisI ke bhI banAye huye nahIM haiM, svabhAvahIse svayaM siddha haiM / phira kaise haiM ? [ astitvamayAH] utpAdavyayadhauvyarUpa jo sadbhAva tisakara apanesvarUpa astitvako liyehuye pariNAmI haiM / phira kaise haiM ? [hi ] nizcayakarake [lokasya ] nAnAprakArakI paraNati - rUpa lokake [kAraNabhUtAH] nimittabhUta haiM arthAt loka inase hI banA huvA haiM / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / bhAvArtha-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cha dravya haiM. inameMse kAla dravyake vinA pAMcadravya paMcAstikAya haiM. kyoMki ina pAMcoM hI dravyoMke pradezoMkA samUha hai. jahAM pradezoMkA samUha hoya tahA~ kAya saMjJA kahI jAtI hai. isa kAraNa ye pAMcoM hI dravya kAyavanta haiM / kAladravya bahupradezI nahIM hai. isa kAraNa vaha akAya hai. yaha kathana vizeSakarake AgamapramANase jAnA jAtA hai| ___ Age yadyapi kAlako kAyasaMjJA nahiM kahI, tathApi dravyasaMjJA hai. isake vinA siddhi hotI nahIM. yaha kAla astisvarUpa vastu hai, aisA kathana karate haiM / sabbhAva sabhAvANaM jIvANaM taha ya poggalANaM ca / pariyaNasaMbhUdo kAlo NiyameNa paNNatto // 23 // saMskRtachAyA. sadbhAvasvabhAvAnAM jIvAnAM tathaiva pudgalAnAM ca / parivartanasambhUtaH kAlo niyamena prajJaptaH // 23 // padArtha-[sadbhAvasvabhAvAnAM] utpAdavyayadhruvarUpa astibhAva jo hai so [jIvAnAM] jIvoMke [ca] aura [tathaiva ] taise hI [pudgalAnAM] pudgaloMke arthAt ina donoM padArthoM ke [parivartanasambhUtaH] navajIrNarUpa pariNamanakara jo pragaTa dekhanemeM AtA hai, aisA jo padArtha hai so [niyamena] nizcayakarake [kAlaH] kAla [prajJaptaH] bhagavanta devAdhidevane kahA hai / bhAvArtha-isa lokameM jIva aura pudgalake samaya samayameM navajIrNatArUpa svabhAva hI se pariNAma hai. so pariNAma kisa hI eka dravyakI vinA sahAyatAke hotA nahIM / kaise ? . jaise ki gatisthiti avagAhanA dharmAdi dravyake sahAya vinA nahiM hoya, taiseM hI jIva pudgalakI pariNati kisa hI eka dravyakI sahAyatAke vinA nahiM hotI. isakAraNa pariNamanako. koI dravya sahAya cAhiye, aisA anumAna AtA hai. ataeva Agama pramANatAse kAladravyahI nimitta kAraNa banatA hai. usa kAlake vinA dravyoMke pariNAmakI siddhi hotI nahIM / isa kAraNa nizcaya kAla avazya mAnanA yogya hai / usa vizvayakAlakI jo paryAya hai, so samayAdirUpa vyavahAra kAla jAnanA / yaha vyavahArakAla jIva aura pudgalako pariNatidvArA pragaTa hotA hai / pudgalake navajIrNapariNAmake AdhIna jAnA jAtA hai| ina jIva pudgalake pariNAmoMko aura kAlako ApasameM nimittanaimittikabhAva hai| kAlake astitvase jIvapudgalake pariNAmakA astitva hai / aura jIvapudgalake pariNAmoMse kAladravyakA paryAya jAnA jAtA hai / Age nizcayakAlake svarUpako dikhAte haiM aura vyavahArakAlako kathaMcit prakArase parAdhInatA dikhAte haiN| vavagadapaNavaNNaraso vavagadogaMdhaaTThaphAso ya / agurulahugo amutto vahaNalakkho ya kAlotti // 24 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. vyapagatapaJcavarNaraso vyapagatadvigandhASTasparzazca / agurulaghuko amUrtoM vartanalakSaNandha kAla iti // 24 // padArtha-[kAlaH] nizcaya kAla [iti ] isa prakAra jAnanA ki [vyapagatapaJcavarNarasaH] nahIM hai pAMca varNa aura pAMca rasa jisameM (ca) aura [vyapagatadvigandhASTasparzaH] nahIM hai dogandha ATha sparzaguNa jisameM, phira kaisA hai ? [agurulaghukaH] SaDguNI hAni vRddhirUpa agurulaghuguNasaMyukta hai / [ca] phira kaisA hai nizcayakAla ? [vartanalakSaNaH] anya dravyoMke pariNamAvaneko bAhya nimitta hai lakSaNa jisakA, aisA yaha lakSaNa kAlANurUpa nizcaya kAladravyakA jaannaa| bhAvArtha-kAladravya anya dravyoMkI pariNatiko sahAI hai. kaiseM ? jaise ki-zItakAlameM ziSyajana paThanakriyA apane Apa karate haiM, tinako bahiraMgameM agni sahAya hotA hai. tathA jaiseM kuMbhakArakA cAka ApahIte phiratA hai, tisake paribhramaNako sahAya nIceMkI kIlI hotI hai. isI prakAra hI saba dravyoMkI paraNatiko nimittabhUta kAladravya hai / yahAM koI praznakarai ki-lokAkAzase bAhara kAladravya nahIM haiM tahA~ AkAza kisakI sahAyatAse pariNamatA hai ? tisakA uttara-jaise-kuMbhakArakA cAka eka jagaha~ phirAyA jAtA hai, parantu vaha cAka sarvAMga phiratA hai. tathA jaise-eka jagaha~ sparzendriyakA manojJa viSaya hotA hai, parantu sukhakA anubhava sarvAMga hotA hai| tathA-sarpa eka jagaha~ kATatA hai, parantu viSa sarvAMgameM caDhatA hai / tathA phor3e Adi vyAdhi eka jagaha~ hotI haiM, parantu vedanA sarvAMgameM hotI haitaiseM hI kAladravya lokAkAzameM tiSThatA hai, parantu alokAkAzakI pariNatiko bhI nimitta kAraNarUpa sahAya hotA hai| phira yahAM koI prazna karai ki-kAladravya anyadravyoMkI paraNatiko to sahAya hai, parantu kAladravyakI paraNatiko kauna sahAya hai ? uttara-kAlako kAlahI sahAya hai. jaise ki AkAzako AdhAra AkAza hI hai. tathA jaiseM jJAna sUrya ratna dIpAdika padArtha khaparaprakAzaka hote haiM. inake prakAzako anya vastu sahAya nahiM hotI hai-taiseM hI kAladravya bhI svapariNatiko svayaM hI sahAya hai. isakI pariNatiko anya nimitta nahIM hai| , phira koI praznakarai ki--jaiseM kAla apanI pariNatiko Apa sahAyaka hai, taiseM anya jIvAdika dravya bhI apanI pariNatiko sahAya kyoM nahIM hove ? kAlakI sahAyatA kyoM batAte ho ? uttara-kAladravyakA vizeSa guNa yahI hai jo ki anya padArthoMkI pariNatiko nimitta Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAya samayasAraH / 23 bhUta varttanA lakSaNa ho. jaiseM AkAza dharma adharma inake vizeSaguNa anyadravyoMko avakAza, gamana, sthAnako sahAya denA hai. taiseM hI kAladravya anya dravyoMke pariNamAvaneko sahAya hai / aura upAdAna apanI pariNatiko Apa hI saba dravya haiM / upAdAna eka dravyako anya dravya nahiM hotA / kathaMcitprakAranimittakAraNa anya dravyako anya padArtha hotA hai. avakAza gati sthiti paraNatiko AkAza Adika dravya kahe haiM. aura jo anya dravya nimitta na mAnA jAya to jIva aura pudgala do hI dravya raha jAya. aisA honese Agama virodha hoya aura lokamaryAdA na rahai, loka SaDdravyamayI hai, yaha saba kathana nizcaya kAlakA jAnanA - aba vyavahArakAlakA varNana kiyA jAtA hai. samao Nimiso kaTThA kalA ya NAlI tado divAratI / mAsoduayaNasaMvaccharotti kAlo parAyatto // 25 // saMskRtachAyA. samaya nimiSaH kASTA kalA ca nAlI tato divArAtraM / mAsatvayanasaMvatsaramiti kAlaH parAyattaH // 25 // padArtha - [ kAlaH iti ] yaha vyavahAra kAla [parAyattaH ] yadyapi nizcayakAlakI samaparyAya hai tathApi jIva pudgala ke navajIrNarUpa pariNAma se utpanna huvA kahA jAtA hai / anyake dvArA kAkI paryAyakA parimANa kiyA jAtA hai, tAtaiM parAdhIna hai. so hI dikhAyA jAtA hai. [ samayaH ] maMdagati se pariNayA jo paramANu tisakI atisUkSma cAla jitane meM hoya so samaya hai [nimiSaH ] jitane meM netrakI palaka khule usakA nAma nimiSa hai. asaMkhyAta samaya jaba bItate haiM, taba eka nimiSa hotA hai. aura [ kASTA ] paMdraha nimiSa milai to eka kASTA hoya / [ca] aura [kalA ] jo vIsa kASTA hoya to eka kalA hotI hai / aura [nAlI ] kahiye kucha adhika jo vIsa kalA bItai to eka nAlI vA ghar3I hotI hai. so jalakaTorI ghar3iyAla Adikase jAnI jAtI hai / jo doya ghar3I hoya to muhUrta hoya / jo tIsa mahUrata bIta jAya to eka dinarAtri hotA hai, so sUrya kI gati se jAnA jAtA I hai | aura [mAsarvvayanasaMvatsaraM ] tIsa dinakA mahInA, do mahInekA Rtu, tIna RtukA ayana, do ayanakA eka varSa hotA hai aura jahAMtAMI varSa gine jAMya, tahAMtAMI saMkhyAtakAla kahA jAtA hai / isake uparAnta palya sAmara Adika asaMkhyAta vA anaMtakAla jAnanA / yaha vyavahArakAla isI prakAra dravyake pariNamanakI maryAdAse gaNa liyA jAtA hai. mUlaparyAya nizcayakAla hai / sabase sUkSma 'samaya' nAmA kAlakI paryAya hai. anya saba sthUlakAlake paryAya haiM / samayake atirikta anya kAlakA sUkSma bheda koI nahIM hai / paradravyake pariNamana vinA vyavahArakAlakI maryAdA nahiM kahI jAtI. isa kAraNa yaha parAdhIna hai / nizcayakAla svAdhIna hai / 1 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 * rAyacandra jainazAstramAlAyAm + 1 Age vyavahArakAlako parAdhInatA kisa prakAra hai so yuktipUrvaka samAdhAna karate haiM Natthi ciraM vA khiSpaM mattArahiMdaM tu sA vi khalu mattA / puggaladavveNa viNA tathA kAlo pahucabhavo // 26 // saMskRtachAyA. nAsti ciraM vA kSipraM mAtrArahitaM tu sApi khalu mAtrA / pudgaladravyena vinA tasmAtkAlaH pratItyabhavaH // 26 // padArtha - [ mAtrArahitaM ] kAlake parimANa vinA [ ciraM ] bahutakAla [ kSipraM ] zIghrahI aisA kAlakA alpa bahutva [ nAsti ] nahIM hai / arthAt -- kAlakI maryyAdAvinA thor3e bahuta kAlakA kathana nahiM hotA. isa kAraNa kAlake parimANakA kathana avazya karanA yogya hai / [ tu ] phira [ sApi ] vaha bhI [ khalu ] nizcayase [ mAtrA ] kAlakI maryAdA [ pudgaladravyena vinA ] pudgala dravyake vinA [ nAsti ] nahIM haiM / arthAt -- paramANukI maMdagati, AMkhakA khulanA, sUryAdikakI cAla ityAdi aneka prakArake je pudgaladravyake pariNAma haiM, tinahIkara kAlakA parimANa hotA hai / pudgaladravyake vinA kAlakI maryAdA hotI nahIM [tasmAt ] tisa kAraNase [ kAla: ] vyavahAra kAla [ pratItyabhavaH ] pudgaladravyake nimittase utpanna, aisA kahA jAtA hai / bhAvArtha -- pudgaladravyakI AdiaMta kriyAkara vyavahAra kAla gaNa liyA jAtA hai / parantu paryAya nizcayakAlakI hI hai / yadyapi yaha kAla kAyake abhAva se paMcAstikAyaviSai nahIM kahA, tathApi jAna lenA cAhiye ki - lokakI siddhi SaDdravyoMke vinA hotI nahIMkyoMki-jIva pudgalakI paraNatikI siddhi nizcayakAlake sahAya vinA hotI nahIM aura jIva pudgalake navajIrNa pariNAmakI maryAdAvinA vyavahArakAlakI siddhi hotI nahI / isa kAraNa kAladravyakA svarUpa jo jinamatI haiM, tinako bhalIbhAMti sUkSmadRSTikara jAnanA cAhiye / iti zrIsamayasArake vyAkhyAnamai SaDdravyapaMcAstikAyakA sAmAnyavyAkhyAna pUrNa bhayA // 1 // AgeM inahI SaDddravyapaMcAstikAyakA vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai / so pahile hI saMsArI jIvakA svarUpa nayavilAsakara upAdhisaMyukta aura upAdhirahita dikhAte haiM / jIvoti havadi cedA upaogavisesido pahUkattA / bhottA ya dehamatto Na hi mutto kammasaMjuto // 27 // saMskRtachAyA. jIva iti bhavati cetayitopayogavizeSitaH prabhuH karttA 1 bhoktA ca dahamAtro na hi mUrttaH karmasaMyuktaH // 27 // padArtha - [ jIvaH ] jo sadA ( trikAlameM) nizcayanayase bhAvaprANoMkara vyavahAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / nayase dravya prANoMkara jIvai hai. so [iti] yaha jIvanAmA padArtha [bhavati] hotA hai| so yaha jIvanAmA padArtha kaisA hai? [cetayitA] nizcaya nayakI apekSA apane cetanA guNase abheda eka vastu hai. vyavahArakara guNabhedase cetanAguNasaMyukta hai. isa kAraNa jAnane vAlA hai / phira kaisA hai ? [upayogavizeSitaH] jAnanerUpa pariNAmoMse vizeSitaH kahiye lakhA jAtA hai| jo yahAM koI pUche ki cetanA aura upayoga ina donoMmeM kyA bheda hai ? tisakA uttara yaha hai ki-cetanA to guNarUpa hai. upayoga usa cetanAkI jAnanarUpa paryAya hai. yaha hI inameM bheda hai| phira kaisA hai yaha AtmA ? [prabhuH] Asrava saMvara bandha nirjarA mokSa ina padArthoMmeM nizcaya karake Apa bhAvakoMkI samarthatAsaMyukta hai / vyavahArase dravyakarmokI IzvaratA saMyukta hai| isa kAraNa prabhu hai / phira kaisA hai? [kartA] nizcaya nayase to paudgalika karmoMkA nimitta pAkara jo jo pariNAma hote haiM, tinakA kartA hai| vyavahArase AtmAke azuddha pariNAmoMkA nimitta pAya jo paudgalIka karma pariNAma upajate haiM tinakA kartA hai / phira kaisA hai ? [bhoktA] nizcayanayase to zubha azubha karmoMke nimittase utpanna huye je sukhaduHkhamaya pariNAma, tinakA bhoktA hai aura vyavahArase zubha azubha karmake udayase utpanna jo iSTa aniSTa viSaya tinakA bhoktA hai / [ca] phira kaisA hai ? [dehamAtraH] nizcayanayase yadyapi lokamAtra asaMkhyAta pradezI hai, tathApi vyavahAra nayakI apekSA saMkocavistArazaktise nAma karmake dvArA nirmApita jo laghu dIrgha zarIra hai, usake parimANa hI tiSThai hai. isakAraNa dehaparimANa hai / phira kaisA hai ? [na hi mUrtaH] yadyapi vyavahArakara karmanase eka svabhAva honese mUrtIka vibhAva pariNAmarUpa pariNamatA hai. tathApi nizcaya svAbhAvika bhAvase amUrta hai. phira kaisA hai ? [karmasaMyuktaH] nizcayanayase pudgala kA~kA nimitta pAya utpanna huye je azuddha caitanya vibhAva pariNAmakarma, unakara saMyukta hai / vyavahArase azuddha caitanya pariNAmoMkA nimitta pAya jo huye haiM pudgalapariNAmarUpa dravya karma, tinakarake sahita hai. aisA yaha saMsArI AtmAkA zuddha azuddha kathana nayoMkI vivakSAse siddhAntAnusAra jAna lenA / Age mokSaviSai tiSThe huye je AtmA, tinakA upAdhirahita zuddha svarUpa kahA jAtA hai / kammamalavippamukko uhU~ logassa aNtmdhigNtaa| so savvaNANadarasI lahadi suhamaNidiyamaNaMtaM // 28 // saMskRtachAyA. ....... - pharmamalavipramuktaM Urdhva lokasyAntamadhigamya / sa sarvajJAnadarzI labhate sukhamatIndriyamanantam / / 28 // padArtha-[yaH] jo jIva [ karmamalavipramuktaH ] jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarma bhAvakarma kara sarva prakArase mukta huvA hai [saH] vaha [ sarvajJAnadarzI] sabakA dekhane jAnanevAlA zuddha Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAyacandra jainazAstramAlAyAm jIva [ urdhvaM ] UMce UrdhvagatisvabhAvase [lokasya antaM ] tIna lokase Upara siddha kSetrako [ adhigamya ] prApta hokara [ atIndriyaM ] savikAra parAdhIna indriya sukhase rahita aise [ anantaM ] amaryAdaka [sukhaM] AtmIka svAbhAvika atIndriya sukhako [ labhate ] prApta hotA hai / bhAvArtha - yaha saMsArI AtmA paradravyake saMbaMdhase jaba chUTatA hai, usa hI samaya siddha kSetrameM jAkara tiSThatA hai. yadyapi jIvakA UrdhvagamanasvabhAva hai, tathApi AgeM dharmAstikAya nahIM hai. isa kAraNa alokameM nahiM jAtA, vahIMpara Thahara jAtA hai / anantajJAna ananta darzanasvarUpasaMyukta ananta atIndriya sukhako bhogatA hai / mokSAvasthA meM bhI isake AtmIka avinAzI bhAvaprANa haiM | unase sadA jIvai hai . isa kAraNa tahAM bhI jIvatvazakti hotI hai / aura usa hI caitanyasvabhAva zuddhasvarUpake anubhavase cetayitA kahalAtA hai / aura usahI zuddha jIvako caitanya pariNAmarUpa upayogI bhI kahA jAtA hai aura usake hI samasta AtmIka zaktiyoMkI samarthatA pragaTa huI hai. isa kAraNa prabhutva bhI kahA jAtA hai / aura nijasvarUpa anya padArthoMmeM nahI, aise apane svarUpako sadA pariNamatA hai, tAtaiM yahI jIva kartA hai | aura svAdhIna sukhakI prAptise yahI bhoktA bhI kahA jAtA hai aura yahI carmazarIra avagAhanase kiMcit Una puruSAkAra AtmapradezoMkI avagAhanA liye huye hai. isa kAraNa dehamAtra bhI kahalAtA hai / paulIka upAdhise sarvathA rahita hogayA hai . isa kAraNa amUrttIka kahalAtA hai aura vahI dravyakarma bhAvakarmase mukta hogayA hai isa kAraNa karmasaMyukta nahIM hai / jo pahilI gAthAmeM saMsArI jIvake vizeSa kahe the, vehI vizeSa mukta jIvake bhI honA saMbhava hai / parantu unameMse eka karmasaMyuktapanA nahIM banai hai aura saba milateM haiM / karma jo hai so do prakArakA hai. eka dravyakarma hai ekabhAvakarma hai / jIvake saMbaMdhase jo pudgalavargaNAskandha haiM ve to dravyakarma kahalAtA hai aura cetanAke vibhAvaparyAya haiM - ve bhAvakarma haiM / 1 yahAM koI pUche ki AtmAkA lakSaNa to cetanA hai so vaha vibhAvarUpa kaiseM hoya ? uttara--saMsArI jIvake anAdi kAlase jJAnAvaraNAdi karmoMkA sambandha hai / una karmoM ke saMyogase AtmAkI caitanyazakti bhI apane nijakharUpase girIhuI hai. tAtaiM vibhAvarUpa hotA hai / jaiseM ki kIcake saMbaMdhase jalakA svaccha svabhAva thA so choDa diyA hai. taiseM hI karmake saMbaMdhase cetanA vibhAvarUpa huI hai. isa kAraNa samasta padArthoMke jAnaneko asamartha hai / eka deza kachuyaka padArthoMko kSayopazamakI yathAyogyatAse jAnatA hai / aura jaba kAlalabdhi hotI hai taba samyagdarzanAdi sAmagrI Akara mila jAtI hai. taba jJAnAvaraNAdi karmoMkA saMbaMdha naSTa hotA hai aura zuddha cetanA pragaTa hotI hai - usa zuddha cetanAke pragaTa honepara yaha jIva trikAlavarttI samasta padArthoMko eka hI samaya meM pratyakSa jAnaletA hai / nizcala kUTastha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 27 1 avasthAko kathaMcitprakAra prApta hotA hai / aura bhAMti hotI nahIM, kucha aura jAnanA rahA nAhIM, isa kAraNa apane svarUpase nivRtti nahiM hotI aisI, zuddha cetanAse nizcala huvA jo yaha AtmA so sarvadarzI sarvajJabhAvako prApta ho gayA hai taba isake dravyakarmake jo kAraNa haiM vibhAva bhAvakarma, tinake kartRtvakA uccheda hotA hai / aura karma upAdhike udayase utpanna hote haiM je sukhadukha vibhAva pariNAma tinako bhoganA bhI naSTa hotA hai / aura anAdi kAlase lekara vibhAva paryyAyoMke honese huvA thA jo AkulatArUpa kheda usake vinAza honese svarUpameM sthira ananta caitanya svarUpa AtmAke svAdhIna AtmIka svarUpakA anubhUta rUpa jo anAkula ananta sukha pragaTa huvA hai usakA anantakAlaparyanta bhoga banA rahegA / yaha mokSAvasthAmeM zuddha AtmAkA svarUpa jAnanA / Age pahile hI kaha Aye jo AtmAke jJAnadarzana sukhabhAva tinako phira bhI AcArya nirupAdhi zuddharUpa kahate haiM / jAdo sayaM sa cedA savaNDa savvalogadarasI ya / pappAdi suhamaNantaM avvAbAdhaM sagamamuttaM // 29 // saMskRtachAyA. jAtaH svayaM sa cetayitA sarvajJaH sarvalokadarzI ca / prApnoti sukhamanantamavyAbAdhaM svakamamUrttam // 29 // padArtha - [ saH ] vaha zuddharUpa [ cetayitA ] cidAtmA [ svayaM ] Apa apane svAbhAvika bhAvoMse [sarvajJaH] sabakA jAnanevAlA [ca] aura [ sarvadarzI ] sabakA dekhanehArA aisA [ jAtaH ] huvA hai / aura vahI bhagavAna [ anantaM ] nahIM hai pAra jisakA aura [ avyAbAdhaM ] bAdhArahita nirantara akhaMDita hai tathA [amUrtta ] atIndriya amUrttIka hai aise [ svakaM ] AtmIka [sukhaM] AkulatArahita parama sukhako [ prApnoti ] pAtA 1 I bhAvArtha - AtmA jo hai so jJAnadarzanarUpa sukhasvabhAva hai, so saMsAra avasthAmeM anAdi jo karmabandhake kAraNa saMkalesa tisa kara sAvaraNa huvA hai / Atmazakti ghAtI gaI hai / paradravyake saMbaMdhase kSayopazama jJAnake balase kramaza: kucha 2 jAnatA vA dekhatA hai / isa kAraNa parAdhIna mUrtIka indriyagocara bAdhAsaMyukta vinAzIka sukhako bhogatA hai / aura jaba isake sarvathA prakAra karmakleza vinAzai hai. taba bAdhArahita parakI sahAya vinA Apa hI ekahIbAra samasta padArthoMko jAne vA dekhe hai / aura svAdhIna amUrttIka parasaMyogarahita atIndriya akhaMDita ananta sukhako bhogatA hai / isa kAraNa siddha parameSThI svayaM jAnane dekhanevAlA sukhakA anubhavana karanevAlA ApahI hai / aura parase kucha prayojana nahIM hai / 1 yahAM koI nAstika matI tarka karatA hai ki, sarvajJa nahIM hai kyoMki sabakA jAnane dekhanebAlA pratyakSameM koI nahiM dIkhatA / jaiseM gardabhake sIMga nahIM, taiseM hI koI sarvajJa nahIM haiM / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm uttara-sarvajJa isa dezameM nahIM ki isa kAlameM hI nahIM athavA tIna lokameM hI nahIM yA tIna kAlameM hI nahIM hai ? yadi kaho ki isa dezameM aura isa kAlameM nahIM to ThIka hai kyoMki isa samaya koI sarvajJa pratyakSa dekhanemeM nahiM AtA aura jo kaho ki tIna lokameM tathA tIna kAlameM bhI nahIM hai to tumane yaha bAta kisaprakAra jAnI ? kyoMki tIna loka aura 'tIna kAlakI bAta sarvajJake vinA koI jAna hI nahiM saktA aura jo tumane yaha bAta nizcaya :: karake jAnalI ki-kahIM bhI sarvajJa nahIM aura kisI kAlameM bhI na to huvA na hogA to hama kahate haiM ki tuma hI sarvajJa ho-kyoMki jo tIna loka aura tIna kAlakI jAne vaha hI sarvajJa hai| aura jo tuma tIna loka aura tIna kAlakI bAta nahiM jAnate to tumane tIna loka aura tIna kAlameM sarvajJa nahIM, aisA kisa prakAra jAnA ? jo sabakA jAnanahArA dekhanahArA hoya, vahI sarvajJako niSedha kara saktA hai aura kisIkI bhI gamya nahIM hai / isa kAraNa tuma hI.sarvajJa ho. isa nyAyase sarvajJakI siddhi hotI hai. niSedha nahiM hotA / jo vastu isa *dezekAlameM nahIM aura sUkSma paramANu Adika jo vastu haiM aura jo amUrta haiM tina vastuvoMkA jJAtA eka sarvajJa hI hai / aura koI nahIM hai / AgeM jIvatva guNakA vyAkhyAna karate haiN| pANehiM caduhiM jIvadi jIvassadi jo hu jivido puvvaM / so jIvo pANA puNa balamiMdiyamAU ussaaso||30|| saMskRtachAyA. prANaizcatubhirjIvati jIvaSyati yaH khalu jIvitaH pUrva / sa jIvaH prANAH punarbalamindriyamAyurucchAsaH // 30 // padArtha-[yaH] jo [caturbhiH prANaiH] cAra prANoMkara [ jIvati ] vartamAna kAlameM jItA hai [jIvaSyati] AgAmI kAla jIvaigA. [pUrva jIvitaH] pUrvahI jIvai thA [saH] vaha [ khalu ] nizcayakarakeM [jIvaH] jIvanAmA padArtha hai / [punaH ] phira usa jIvake [prANAH] cAra prANa haiM / ve kauna kaunase haiM ? [balaM ] eka to manavacanakAyarUpa bala prANa haiM aura dUjA [iMdriyam ] sparzana rasana prANa cakSu zrotrarUpa ye pAMca indriya prANa haiM / tIsarA [AyuH] AyuHprANa hai cauthA [ucchvAsaH] zvAsocchrAsa prANa hai| bhAvArtha-indriya bala AyuH zvAsocchrAsa ina cAroM hI prANoMmeM jo caitanyarUpa pariNati haiM ve to bhAvaprANa haiM aura inakI hI jo pudgalasvarUpa paraNati haiM, ve dravya prANa kahalAte haiN| ye donoM jAtike prANa saMsArI jIvake sadA akhaMDita santAnakara pravarttate haiM inahI prANoMkara saMsArameM jIvatA kahalAtA hai aura mokSAvasthAmeM kevala zuddhacaitanyAdi guNarUpa bhAvaprANoMse jItA hai. isa kAraNa vaha zuddha jIva hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| AgeM jIvoMkA svAbhAvika pradezoMkI apekSA pramANa kahate haiM aura mukta saMsArI jIvakA bheda kahate haiN| agurulahugA aNaMtA tehiM aNaMtehiM pariNadA savve / desehiM asaMkhAdA siyalogaM savvamAvaNNA // 31 // kecittu aNAvaNNA micchAdaMsaNakasAyajogajudA / / vijudA ya tehiM bahugA siddhA saMsAriNo jIvA // saMskRtachAyA. agurulaghukA anantAstairanantaiH pariNatAH sarve / dezairasaMkhyAtAH syAllokaM sarvamApannAH // 31 // kecittu anApannA mithyAdarzanakaSAyayogayutAH / viyutAzca tairbahavaH siddhAH saMsAriNo jIvAH // 32 // padArtha- [agurulaghukAH] samaya samayameM SaTguNI hAnivRddhiliye agurulaghuguNa [anantAH ] ananta haiM. ve agurulaghu guNa AtmAke svarUpameM thiratAke kAraNa agurulaghu svabhAva tisake avibhAgI aMza ati sUkSma haiM. Agamakathita hI pramANa kahanemeM Ate haiM / [taiH anantaiH ] una aguru laghu ananta guNoMkedvArA [ sarve ] jitane samasta jIva haiM titane saba hI [pariNatAH] paraNaye haiM arthAt aisA koI bhI jIva nahIM hai jo ananta agurulaghuguNa rahita hoM kintu sabameM pAye jAte haiM / aura ve saba hI jIva [dezaiH] pradezoMkedvArA [asaMkhyAtAH] lokapramANa asaMkhyAta pradezI haiM / arthAt-eka eka jIvake asaMkhyAta asaMkhyAta pradeza haiM / una jIvoMmeMse kitane hI jIva [ syAt ] kisa hI eka prakArase daMDakapATAdi avasthAvoMmeM [ sarva lokaM ] tInase tetAlIsa rajjupramANa ghanAkArarUpa samasta lokake pramANako [ApannAH] prApta huye haiM / daMDakapATAdimeM saba hI jAtike karmoMke udayase pradezoMkA vistAra lokapramANa hotA hai / isa kAraNa samuddhAtakI apekSAse kaI jIva lokake pramANAnusAra kahe gaye haiM / aura [ kecittu anApannAH ] kaI jIva samuddhAtake vinA sarva lokapramANa nahIM hai, nija 2 zarIrake pramANa hI haiM / usa ananta jIva rAzimeM [bahavaH jIvAH] anantAnanta jIva [mithyAdarzanakaSAyayogayuktAH] anAdi kAlase mithyAtva kaSAyake yogase saMyukta [saMsAriNaH] saMsArI haiM / arthAt jitane jIva mithyAdarzanakaSAyayoga saMyukta haiM ve saba saMsArI kahe jAte haiM aura je [taiH] una mithyAtva kaSAyake yogoMse [viyuktAH ] rahita zuddha jIva haiM ve [siddhAH] siddha haiM. ve siddha (mukta jIva bhI) ananta haiM. yaha zuddhAzuddhajIvoMkA sAmAnyasvarUpa jAnanA. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 rAyacandra jainazAstramAlAyAm AgeM dehamAtra jIva kisa dRSTAMta se hai so kahA jAtA hai / jaha paumarAyarayaNaM khittaM khIraM pabhAsayadi khIraM / taha dehI dehattho sadehamattaM pabhAsayadi // 33 // saMskRtachAyA. yathA padmarAgaratnaM kSiptaM kSIre prabhAsayati kSIraM / tathA dehI dehasthaH svadehamAtraM prabhAsayati // 33 // padArtha - [ yathA ] jisa prakAra [ padmarAgaratnaM] padmarAganAmA mahAmaNi jo hai so [ kSIre kSiptaM ] dUdha meM DAlA huvA [ kSIraM ] dUdhako usa hI apanI prabhAse [ prabhAsayati ] prakAzamAna karai hai [ tathA ] taiseM hI [dehI ] saMsArI jIva [ dehastha : ] dehameM rahatA huvA [svadehamAtraM ] Apako dehake barAbara hI [ prabhAsayati ] prakAza karatA hai / bhAvArtha - padmarAga nAmA ratna dugdhase bhare huye varttana meM DAlA jAya to usa ratnameM aisA guNa hai ki apanI prabhAse samasta dugdhako apane raMga se raMgakara apanI prabhAko dugdhakI barAbara hI prakAzamAna karatA hai. usI prakAra yaha saMsArI jIva bhI anAdi kaSAyoMke dvArA mailA hotA huvA zarIrameM rahatA hai. usa zarIra meM apane pradezoMse vyApta hokara rahatA hai. isaliye zarIrake parimANa hokara tiSThatA hai aura jisa prakAra vahI ratnasahita dugdha agnike saMyogase ubalakara baDhatA hai to usake sAtha hI ratnakI prabhA bhI baDhatI hai aura jaba agnikA saMyoga nyUna hotA hai, taba ratnakI prabhA ghaTa jAtI hai. isI prakAra hI snigdha pauSTika AhArAdike prabhAvase zarIra jyoM jyoM baDhatA hai tyoM tyoM zarIrastha jIvake pradeza bhI baDhate rahate haiM. aura AhArAdikakI nyUnatAse jaiseM 2 zarIra kSINa hotA hai taise 2 jIvake pradeza bhI saMkucita hote rahate haiM / aura jo usa ratnako bahutase dUdha meM DAlA jAya to usakI prabhA bhI vistRta hokara samasta dUdhameM vyApta ho jAyagI - taiseM hI baDe zarIrameM jIva jAtA hai to jIva apane pradezoMko vistAra karake usa hI pramANa ho jAtA hai - aura vahI ratna jaba thor3e dUdhameM DArA jAtA hai to usakI prabhA bhI saMkucita hokara dUdhake pramANa hI prakAza karatI hai. isIprakAra baDe zarIrase nikalakara choTe zarIrameM jAnese jIvake bhI pradeza saMkucita hokara usa choTe zarIrake barAbara raheMge- - isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki yaha AtmA karmajanita saMkoca vistArarUpa zaktike prabhAva se jaba jaisA zarIra dharatA hai taba taisA hI hokara pravartai hai / utkRSTa avagAhanA hajAra yojanakI svayaMbhUramaNa samudra meM mahAmacchakI hotI hai / aura jaghanya avagAhanA alabdha paryApta sUkSma nigodiyA jIvoMkI hai / AgeM jIvakA dehase anya dehameM astitva kahate haiM aura dehase judA dikhAte haiM tathA anya dehake dhAraNa karanekA kAraNa bhI balAte haiM / 1 savvattha asthi jIvo Na ya ekko ekkakAya ekaDo / ajjhavasANavisiha ciTThadi maliNo rajamalehiM // 34 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. sarvatrAsti jIvo na caika ekakAye ekyasthaH | adhyavasAyaviziSTazreSTate malino rajomalaiH // 34 // 1 padArtha - [ jIvaH ] AtmA hai so [sarvatra ] saMsAra avasthAmeM kramavarttI aneka paryAyoMmeM saba jagaha [asti] hai | arthAt -- jaiseM eka zarIra meM AtmA pravartte hai taiseM hI jaba aura paryAyAntara dhAraNa karatA hai, taba tahAM bhI taiseM hI pravartte hai. isaliye samasta paryAyoMkI paraMparAse vahI jIva rahai hai. nayA koI jIva upajatA nahIM [ca] aura [ ekakAye ] vyavahAranayakI apekSAse yadyapi eka zarIra meM [ ekyasthaH ] kSIranIrakI taraha milakara eka svarUpa dharakara tiSThatA hai tathApi [ ekaH na ] nizcayanayakI apekSA dehaseM milakara ekameka hotA nahI / nijasvarUpase judA hI rahatA hai / aura vaha hI jIva jaba [ adhyavasAyaviziSTaH ] azuddha rAgadveSa moha pariNAmoMse saMyukta hotA hai taba [rajomalaiH ] jJAnAvaraNAdi karmarUpa mailase [ malinaH ] mailA hotA [ ceSTate ] saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / bhAvArtha - yadyapi yaha AtmA zarIrAdi paradravyase judA hI hai tathApi saMsAra avasthA meM anAdi karmasaMbaMdhase nAnAprakAra ke vibhAvabhAva dhAraNa karatA hai. una vibhAva bhAvoMse naye karmabaMdha hote haiM - una karmoMke udayase phira dehase dehAMtarako dhArai hai jisase ki saMsAra baDhatA hai / 31 AgeM siddhoMke jIvakA svabhAva dikhAte haiM aura unake hI kiMcit Una caramadehaparimANa zuddha pradezasvarUpa deha kahate haiM / jesiM jIvasahAvo Natthi abhAvo ya savvahA tassa / te hoMti bhiNNadehA siddhA vacigoyaramadIdA // 35 // saMskRtachAyA. yeSAM jIvasvabhAvo nAstyabhAvazca sarvathA tasya / te bhavanti bhinnadehAH siddhA vAggocaramatItAH // 35 // padArtha - [ yeSAM ] jina jIvoMke [ jIvasvabhAvaH ] jIvakI jIvatavyatAkA kAraNa jo prANarUpa bhAva so [ nAsti ] nahIM hai / [ca] aura una hI jIvoMke [ tasya ] tisa hI prANA [ sarvathA ] sarva tarahaseM [abhAva: ] abhAva [ nAsti ] nahIM hai. kathaMcitprakAra prANa bhI hai [ te siddhAH ] ve siddha [ bhavanti ] hote haiM / kaise haiM ve siddha ? [bhinnadehAH ] zarIrarahita amUrttIka haiM / phira kaise haiM ? [ vAggocaramatItAH ] vacanAtIta hai mahimA jinakI aise haiM / bhAvArtha -- siddhAntameM prANa do prakArake kahe haiM - eka nizcaya, eka vyavahAra jitane zuddhajJAnAdika bhAva haiM ve to nizcayaprANa haiM aura jo azuddha indriyAdika prANa haiM so Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vyavahAraprANa haiM / prANa usako kahate haiM ki jisake dvArA jIvadravyakA astitva hai / jIvabhI saMsAra aura siddhake bhedase do prakArake haiN| jo azuddha prANoMke dvArA jItA hai so to saMsArI hai aura jo zuddha prANoMse jItA hai vaha siddha jIva hai / isakAraNa siddhoMke kathaMcit . prakAra prANa haiM bhI aura nahIM bhI haiM / jo nizcaya prANa haiM ve to pAye jAte haiM aura jo vyavahAra prANa haiM ve nahIM haiM / phira una hI siddhoMke kSIranIrakI samAna dehase saMbaMdha bhI nahIM hai / kiMcit Una (kama ) carama (antake) zarIrapramANa pradezoMkI avagAhanA hai / jJAnAdi anantaguNasaMyukta apAra mahimAliye AtmalIna avinAzI svarUpasahita tiSTate haiM / AgeM saMsArI jIvake jaise kAryakAraNabhAva haiM, taise siddha jIvake nahIM hai, aisA kathana karate haiN| Na kudoci vi upaNNo jamA kajaM Na teNa so siddho| uppAdedi Na kiMci vi kAraNamavi teNa Na sa hodi // 36 // saMskRtachAyA. na kutazcidapyutpanno yasmAt kArya na tena saH siddhaH / utpAdayati na kiMcidapi kAraNamapi tena na sa bhavati // 36 // padArtha-[ yasmAt ] jisa kAraNase [kutazcit api] kisI aura vastuse bhI [siddhaH ] zuddha siddhajIva hai so [ utpannaH na ] upajA nahIM / [tena ] tisa kAraNa [saH] vaha siddha [ kArya] kAryarUpa nahIM hai kArya use kahate haiM jo kisI kAraNase upajA ho so siddha kisIse bhI nahiM upaje, isaliye siddha kArya nahIM hai / aura jisa kAraNase [kiMcit api ] aura kucha bhI vastu [ utpAdayati ] upajAvatA (na) nahIM hai [tena] tisa kAraNase [saH] vaha siddha jIva [ kAraNaM api ] kAraNarUpa bhI [ na bhavati ] nahIM hai| kAraNa vahI kahalAtA hai jo kisahIkA upajAnevAlA ho, so siddha kucha upajAvate nahIM. isaliye siddha kAraNa bhI nahIM haiN| bhAvArtha-jaise saMsArI jIva kArya kAraNa bhAvarUpa hai taiseM siddha nahIM hai. so hI dikhAyA jAtA hai| saMsArI jIvake anAdi pudgala saMbaMdhake honese bhAva karmarUpa pariNati aura dravyakarmarUpaM pariNati hai / inake kAraNa deva manuSya tiryaca nArakI paryAyarUpa jIva upajatA hai / isa kAraNa dravyakarmabhAvakarmarUpa azuddha pariNati kAraNa hai aura cAra gatirUpa jIvakA honA so kArya hai / siddha jo haiM so kAryarUpa nahIM hai / kyoMki dravyakarmabhAvakarmakA jaba sarvathA prakArase nAza hotA hai, taba hI siddhapada hotA hai / aura saMsArI jIva jo hai so dravya bhAvarUpa azuddha pariNatiko upajAvatA huvA cAraMgatirUpa kAryako utpanna karatA hai. isa kAraNa saMsArI jIva kAraNa bhI kahA jAtA hai / siddha kAraNa nahIM haiM kyoMki siddhoMse cAra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| gatirUpa kArya nahIM hotA / siddhake azuddha pariNati sarvathA naSTa hogaI hai. so apane zuddha svarUpako hI upajAte haiM / aura kucha bhI nahiM upajAte / Age kaiyaka bauddhamatI jIvakA sarvathA abhAva honA usako hI mokSa kahate haiM, tinakA niSedha karate haiN| sassadamadha ucchedaM bhavvamabhavvaM ca suNNamidaraM ca / viNNANamaviNNANaM Na vi jujjadi asadi sambhAve // 37 // saMskRtachAyA. zAsvatamathocchedo bhavyamabhavyaM ca zUnyamitaraca / vijJAnamavijJAnaM nApi yujyate asati sadbhAve // 37 // padArtha-[ sadbhAve ] mokSAvasthAmeM zuddha sattAmAtra jIva vastuke [ asati ] abhAva hote sate [ zAsvataM] jIva dravyasvarUpa karake avinAzI hai aisA kathana [na yujyate] nahIM saMbhavatA. jo mokSameM jIva hI nahIM to zAsvatA kauna hogA? [ atha ] aura [ucchedaH ] nitya jIvadravyake samayasamayaviSai paryAyakI apekSAse nAza hotA hai. yaha bhI kathana banegA nahIM / jo mokSameM vastu hI nahIM hai to nAza kisakA kahA jAya (ca) aura [ bhavyaM ] samaya samayameM zuddha bhAvoMke pariNamanakA honA so bhavya bhAva hai [abhavyaM] jo azuddha bhAva vinaSTa huye tinakA jo ana honA so abhavyabhAva kahAtA hai. ye donoM prakArake bhavya abhavya bhAva jo muktameM jIva nahiM hoya to kisake hoya ? [ca ] tathA [zUnyaM ] paradravyasvarUpase jIvadravyarahita hai. isako zUnyabhAva kahate haiM [ itaraM ] apane svarUpase pUrNa hai isako azUnyabhAva kahate haiM jo mokSameM vastuhI nahI hai to ye donoM bhAva kisake kahe jAyaMge ? [ca ] aura [vijJAnaM ] yathArtha padArthakA jAnanA [ avijJAnaM ] aurakA aura jAnanA / jJAna ajJAna donoM prakArake bhAva yadi mokSameM jIva nahiM hoya to kahe nahiM jAMya-kyoMki kisI jIvameM jJAna anaMta hai kisI jIvameM jJAna sAnta hai / kisI jIvameM ajJAna anaMta hai kisI jIvameM ajJAna sAnta hai / zuddha jIva dravyameM kevala jJAnakI apekSA ananta jJAna hai samyagdRSTI jIvake kSayopazama jJAnakI apekSA sAnta jJAna hai / abhavya mithyAdRSTIkI apekSA ananta ajJAna hai. bhavyamithyAdRSTIkI apekSA sAnta ajJAna hai| siddhoMmeM samasta trikAlavartI padArthoMke jAnanerUpa jJAna haiM, isa kAraNa jJAnabhAva kahA jAtA hai aura kathaMcitprakAra ajJAna bhAva bhI kahA jAtA hai / kyoMki kSAyopazamika jJAnakA siddhameM abhAva hai / isaliye vinAzIka jJAnIkI apekSA ajJAna bhAva jAnanA / yaha donoM prakArake jJAna ajJAna bhAva jo mokSameM jIvakA abhAva hoya to nahiM bana sakte ? bhAvArtha-je ajJAnI jIva mokSa avasthAmeM jIvakA nAza mAnate haiM unako samajhAneke liye ATha bhAva haiM ina ATha bhAvoMse hI mokSameM jIvakA astitva siddha hotA hai| aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm jo ye ATha bhAva nahiM hoya to dravyakA abhAva hojAya dravyake abhAvase saMsAra aura mokSa donoM avasthAkA abhAva hoya isa kAraNa ina AThoM bhAvajJAnoMko jAnanA cAhiye / dhauvyabhAva 1 vyayabhAva 2 bhavyabhAva 3 abhavyabhAva 4 zUnyabhAva 5 pUrvAbhAva 6 jJAnabhAva 7 ajJAnabhAva 8 ina ATha bhAvoMse jIvakA astitva siddha hotA hai / aura jIvadravyake astitvase ina AThoMkA astitva rahatA hai| --- Age caitanyakharUpa AtmAke guNoMkA vyAkhyAna karate haiN| kammANaM phalameko ekko kajaM tu NANamadha eko| cedayadi jIvarAsi cedgabhAveNa tiviheNa // 38 // saMskRtachAyA. karmaNAM phalamekaH ekaH kArya tu jJAnamathaikaH / / cetayati jIvarAzizcetakabhAvena trividhena // 38 // padArtha-[ekaH] eka jIvarAzi to [karmaNAM] karmoMke [phalaM] sukhadukharUpa phalako [cetayati] vedai hai. [tu] aura [ekaH] eka jIvarAzi aisI hai ki kucha udyama liye [kArya] sukhadukharUpa karmoMke bhoganeke nimitta iSTa aniSTa vikalparUpa kAryako vizeSatAke sAtha vedai hai. [atha] aura [ekaH] eka jIvarAzi aisI hai ki- [jJAnaM] zuddhajJAnako hI vizeSatArUpa vedatI hai. [trividhena ] yaha pUrvokta karmacetanA karmaphala cetanA aura jJAnacetanA isaprakAra tIna bheda liye hai [cetakabhAvena ] caitanya bhAvoMse hI [jIvarAziH] samasta jIvarAzi hai / aisA koI bhI jIva nahIM hai jo isa triguNamayI cetanAse rahita ho / isa kAraNa AtmAke caitanyaguNa jaanlenaa| bhAvArtha-aneka jIva aise haiM ki jinake vizeSatA karake jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanI vIryAntarAya ina karmoMkA udaya hai. ina karmoMke udayase AtmIka zaktise rahita huye pariNamate haiM / isa kAraNa vizeSatAkara sukhadukharUpa karmaphalako bhogate haiM / nirudyamI huye vikalparUpa iSTa aniSTa kAryakAraNako asamartha hai isaliye ina jIvoMko mukhyatAse karmaphala-cetanA guNako dharanahAre jaanne| aura jo jIva jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura moha karmake vizeSa udayase atimalIna huye caitanyazaktikara hIna paraName haiM paraMtu unake vIryAntarAya karmakA kSayopazama kucha adhika huvA hai, isa kAraNa sukhadukharUpa karmaphalake bhogavaneko iSTa aniSTa padArthoMmeM rAgadveSa mohaliye udyamI huye kArya karaneko samartha haiM, ve jIva mukhyatAse karmacetanAguNasaMyukta jAnane / aura jina jIvoMke sarvathA prakAra jJAnAvaraNa darzanAvaraNa moha aura antarAyakarma gaye haiM. anantajJAna anantadarzana anantasukha anantavIrya ye guNa pragaTa, huye haiM karma aura karmaphalake bhoganemeM vikalparahita haiM aura AtmIka parAdhInatArahita svAbhAvika sukhameM lIna hogaye haiM, ve jJAnacetanAguNasaMyukta kahAte haiM / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| Age isa tIna prakArakI cetanAke dharanahAre kona 2 jIva haiM so dikhAyA jAtA hai| savve khalu kammaphalaM thAvarakAyA tasA hi kabajudaM / pANittamadikkatA NANaM vidaMti te jIvA // 39 // . saMskRtachAyA. sarve khalu karmaphalaM sthAvarakAyAkhasA hi kAryayutaM / prANitvamatikrAntAH jJAnaM vindanti te jIvAH // 39 // padArtha-[khalu] nizcayase [sarve] pRthivI kAya Adi je samasta hI pAMca prakAra [sthAvarakAyAH] sthAvara jIva haiM te [karmaphalaM] karmokA jo dukhasukharUpa phala tisako pragaTapaNe rAgadveSakI vizeSatA rahita apragaTarUpa apanI zaktyanusAra [vindanti] vedate haiM / kyoMki ekendriya jIvoMke kevalamAtra karmaphalacetanArUpa hI mukhya hai. [hi] nizcaya karake [trasAH] dvendriyAdika jIva haiM te [kAryayutaM ] karmakA jo phala hai sukhadukharUpa tisako rAgadveSa mohakI vizeSatAliye udyamI huye iSTa aniSTa padArthoM meM kArya karate sante bhogate haiM. isa kAraNa ve jIva karmaphalacetanAkI mukhatAsahita jAna lenA / aura jo jIva [mANitvaM ] dazaprANoMko [atikrAntAH] rahita haiM atIndriya jJAnI haiM [te] ve [jIvAH] zuddha pratyakSa jJAnI jIva [jJAnaM ] kevala jJAna caitanya bhAvahIko [vindanti ] sAkSAt paramAnanda sukharUpa anubhavai hai / aise jIva jJAnacetanAsaMyukta kahAte haiM / ye tIna prakArake jIva tIna prakArakI cetanAke dharanahAre jAnane / Age upayogaguNakA vyAkhyAna karate haiN| uvaogo khalu duviho gANeNa ya daMsaNeNa sNjutto| jIvassa savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhi // 40 // saMskRtachAyA. upayogaH khalu dvividho jJAnena ca darzanena saMyuktaH / ___ jIvasya sarvakAlamananyabhUtaM vijAnIhi // 40 // padArtha-khala] nizcaya karake [upayogaH] cetanatAliye jo pariNAma hai so [dvividhaH] do prakArakA hai / ve do prakAra kauna 2 se haiM ! [jJAnena ca darzanena saMyuktaH] jJAnopayoga aura darzanopayoga aise do bheda liyehuye haiM / jo vizeSatAliye padArthoMko jAnai so tau jJAnopayoga kahalAtA hai aura jo sAmAnyasvarUpa padArthoMkA jAnai so darzanopayoga kahA jAtA hai / so duvidha upayoga [jIvasya] Atmadravyake [sarvakAlaM] sadAkAla [ananyabhUtaM ] pradezoMse judA nahIM aisA [vijAnIhi] he ziSya tU jAna / yadyapi vyavahAra nayAzrita guNaguNIke bhedase AtmA aura upayogameM bheda hai tathApi vastukI ekatAke nyAyase ekahI hai bheda karanemeM nahiM AtA kyoMki guNake nAza honese guNIkA bhI nAza hai aura guNIke nAzase guNakA nAza hai isa kAraNa ekatA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age jJAnopayogake bheda dikhAte haiN| AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi paMcabheyANi / kumadisudavibhaMgANi ya tiNNi vi NANehiM saMjutte // 41 // saMskRtachAyA. AbhinivodhikazrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnAni paJcabhedAni / kumatizrutavibhaGgAni ca trINyapi jJAnaiH saMyuktAni // 41 // padArtha-[AbhinivodhikazrutAvadhimanaHparyayakevalAni] mati zruta avadhi manaHparyaya, kevala [paJcabhedAni jJAnAni] ye pAMca prakArake samyagjJAna haiN| [ca] aura [kumatizrutavibhaGgAni trINi api] kumati kuzruta vibhaGgAvadhi ye tIna kujJAna bhI [jJAnaiH saMyuktAni] pUrvokta pAMcoM jJAnoMsahita gaNa lene / ye jJAnake ATha bheda haiM / bhAvArtha--svAbhAvika bhAvase yaha AtmA apane samasta pradezavyApI anantanirAvaraNa zuddhajJAnasaMyukta hai / parantu anAdikAlase lekara karma saMyogase dUSita huvA pravarte hai / isaliye sarvAMga asaMkhyAta pradezoMmeM jJAnAvaraNa karmake dvArA AcchAdita hai / usa jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase matijJAna pragaTa hotA hai / taba mana aura pAMca indriyoMke avalaMbanase kiMcit mUrtIka amUrtIka dravyako vizeSatA kara jisa jJAnakedvArA parokSarUpa jAnatA hai usakA nAma matijJAna hai| aura usa hI jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase manake avalaMbase kiMcinmUrtIka amUrtIka dravya jisake dvArA jAnA jAya usa jJAnakA nAma zrutajJAna hai / jo koI yahAM pUche ki zrutajJAna to ekendriyase lagAkara asainI jIva paryanta kahA hai. usakA samAdhAna yaha hai ki unake mithyAjJAna hai. isa kAraNa vaha zrutajJAna nahiM lenA aura akSarAtmaka zrutajJAnako hI pradhAnatA hai / isa kAraNa bhI vaha zrutajJAna nahiM lenA / manake avalaMbanase jo parokSarUpa jAnA jAya usa zrutajJAnako dravyabhAvake dvArA jAnanA aura usahI jJAnAvaraNake kSayopazamase jisa jJAnake dvArA ekadezapratyakSarUpa kiMcinmUrtIka dravya jAnai tisakA nAma avadhijJAna hai / aura usahI jJAnAvaraNake kSayopazamase anyajIvake manogata mUrtIka dravyako eka deza pratyakSa jisa jJAnake dvArA jAne, usakA nAma manaHparyayajJAna kahA jAtA hai| aura sarvathA prakAra jJAnAvaraNa karmake kSaya honese jisa jJAnake dvArA samasta mUrtIka amUrtIka dravya, guNa paryAyasahita pratyakSa jAne jAMya usakA nAma kevalajJAna hai| mithyAdarzanasahita jo matizrutaavadhijJAna haiM, ve hI kumati kuzruta kuavadhijJAna kahalAte haiM / ye ATha prakArake jJAna jinAgamase vizeSatA kara jAnane / Age darzanopayogake nAma aura svarUpakA kathana kiyA jAtA hai / daMsaNamavi cakkhujudaM acakkhujudamavi ya ohiNA sahiyaM / aNidhaNamaNaMtavisayaM kevaliyaM cAvi paNNattaM // 42 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| saMskRtachAyA. darzanamapi cakSuryutamacakSuryutamapi cAvadhinA sahitaM / anidhanamanantaviSayaM kaivalyaM cApi prajJaptam // 42 // padArtha- [cakSuryutaM ] dravitanetrake avalaMbanase jo [darzanaM ] dekhanA hai usakA nAma cakSudarzana [prajJaptaM] bhagavAnaneM kahA hai [ca] aura [acakSuryutaM] netra indriyake vinA anya cAroM dravya indriyoMke aura manake avalaMbanase dekhA jAya usakA nAma acakSudarzana hai / [ca] aura [avadhinA sahitaM] avadhijJAnake dvArA [api] nizcayase jo dekhanA hai, usako avadhidarzana kahate haiM / aura jo [anidhanaM] antarahita [anantaviSayaM] samasta anaMta padArtha haiM viSaya jisake so [ kaivalyaM ] kevaladarzana [prajJaptaM ] kahA gayA hai / bhAvArtha-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ina cAra bhedoM dvArA darzanopayoga jAnanA. darzana aura jJAnameM sAmAnya aura vizeSakA bheda mAtra hai. jo vizeSarUpa jAnai usako jJAna kahate haiM isa kAraNa darzanakA sAmAnya jAnanA lakSaNa hai / AtmA svAbhAvika bhAvoMse sarvAMga pradezoMmeM nirmala anantadarzanamayI hai parantu vahI AtmA anAdi darzanAvaraNa karmake udayase AcchAdita hai. isakAraNa darzana zaktise rahita hai| usahI AtmAke antaraMga cakSudarzanAvaraNIya karmake kSayopazamase bahiraMganetrake avalaMbanakara kiMcit mUrtIka dravya jisake dvArA dekhA jAya usakA nAma cakSudarzana kahA jAtA hai / aura antaraMgameM acakSudarzanAvaraNIya karmake kSayopazamase bahiraMga netra indriya vinA cAra indriyoM aura dravyamanake avalaMbanase kiMcit mUrtIka dravya amUrtIka dravya jisake dvArA dekhe jAMya usakA nAma acakSudarzana kahA jAtA hai / aura jo avadhi darzanAvaraNIya karmake kSayopazamase kiMcinmUrtIka dravyoMko pratyakSa dekhai usakA nAma avadhidarzana hai / aura jisake dvArA sarvathA prakAra darzanAvaraNIya karmake kSayase samasta mUrtIka amUrtIka padArthoMko pratyakSa dekhA jAya usako kevala darzana kahate haiM / isaprakAra darzanakA svarUpa jaannaa| Age kahate haiM ki eka AtmAke aneka jJAna hote haiM isameM kucha dUSaNa nahIM hai| Na viyappadiNANAdo NANI NANANi hoti NegANi / tahmA du vissarUvaM bhaNiyaM daviyatti NANIhi // 43 // saMskRtachAyA. . ...na vikalpate jJAnAt jJAnI jJAnAni bhvntynekaani| . tasmAttu vizvarUpaM bhaNitaM dravyamiti jJAnIbhiH // 43 // padArtha-[jJAnAt] jJAnaguNase [jJAnI] AtmA [na vikalpate] bheda bhAvako prApta nahiM hotA hai / arthAt-paramArthase to guNaguNImeM bheda hotA nahIM hai kyoMki dravya kSetra kAla bhAvase guNaguNI eka hai / jo dravya kSetra kAla bhAva guNIkA hai vahI guNakA hai aura jo guNakA hai so guNIkA hai / isI prakAra abhedanayakI apekSA ekatA jAnanI. bhedanayase Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rAyacandrajainazAstramAlAyAm AtmAmeM [jJAnAni] mati zruta avadhi manaHparyaya kevala ina pAMca prakArake jJAnoMmeMse [anekAni] do tIna cAra [bhavanti ] hote haiM / bhAvArtha-yadyapi Atmadravya aura jJAnaguNakI ekatA hai tathApi jJAnaguNake aneka bheda karanemeM koI virodha vA doSa nahIM hai kyoMki dravya kathaMcitprakAra bheda abheda svarUpa hai anekAntake vinA dravyakI siddhi nahIM hai [ tasmAt tu] tisa kAraNase [jJAnIbhiH ] jo anekAMta vidyAke-jAnakAra jJAnI jIvoMke dvArA [dravyaM] padArtha hai so [vizvarUpaM] aneka prakArakA [bhaNitaM] kahA gayA hai [iti] isa prakAra vastukA svarUpa jaannaa| bhAvArtha yadyapi dravya anantaguNa anantaparyAyake AdhArase eka vastu hai tathApi vahI dravya aneka prakAra bhI kahA jAtA hai / isase yaha bAta siddha bhaI ki abhedase AtmA eka hai aneka jJAnake paryAyabhedoMseM aneka haiM / Age jo sarvathA prakAra dravyase guNa bhinna hoMya aura guNoMse dravya bhinna hoya to baDA doSa lagatA hai aisA kathana karate haiN| jadi havadi davvamaNNaM guNado ya guNA ya vvado aNNe / 'davvANatiyamadhavA vvAbhAvaM pakuvvaMti // 44 // saMskRtachAyA. yadi bhavati dravyamanyaguNazca guNAzca dravyato'nye / dravyAnantyamathavA dravyAbhAvaM prakurvanti // 44 // padArtha- [ca] aura sarvathA prakAra [ yadi] jo [dravyaM ] aneka guNAtmaka vastu hai so [guNataH] aMzarUpaguNase [anyat ] pradezabhedase judA [bhavati] hoya (ca) aura [dravyataH] aMzIsvarUpa dravyase [guNAH] aMzarUpa guNa [anye] pradezoMse bhinna hoMhi to [dravyAnantyaM] eka dravyake anantadravya hoya jAMya / athavA jo anantadravya nahiM hoya to [te] ve guNa jude huye sante [dravyAbhAvaM] dravyake abhAvako [prakurvanti ] karate haiN| bhAvArtha-AcAryoMne bhI guNaguNImeM kathaMcitprakAra bheda dikhAyA hai| jo unameM sarvathA prakAra bheda hoMhi to eka dravyake ananta bheda ho jAte haiM. so dikhAyA jAtA hai / guNa aMzarUpa hai guNI aMzI hai / aMzase aMzI judA nahiM ho saktA. aMzIke Azraya hI aMza rahate haiM aura jo yoM kahiye ki aMzase aMzI judA hotA hai to ve aMza AdhArake vinA kisa aMzIke Azrayase rahai ? usakeliye anya koI aMzI cAhiye ki jisake AdhAra aMza haiM / aura jo kaho ki anya aMzI hai usake AdhAra rahate haiM to usa aMzIse bhI aMza jade kahane hoMge / aura yadi kahoge ki usase bhI aMza jude haiM to phira anya aMzIkI kalpanA kI jAyagI. isaprakAra kalpanA karanese guNaguNIkI sthiti nahiM hoyagI. kyoMki guNa ananta haiM judA kahanese dravya bhI ananta hoMyage so eka doSa to yaha AvaigA. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / dUsarA doSa yaha hai ki-dravyakA abhAva ho jAyagA. kyoMki dravya vaha kahalAtA hai jo guNoMkA samUha ho, isaliye dravyase guNa judA hoya to dravyakA abhAva hotA hai. isakAraNa sarvathA prakAra guNaguNIkA bheda nahIM hai, kathaMcitprakArase bheda jAnanA / avibhattamaNaNNattaM vvaguNANaM vibhattamaNNattaM / / NicchaMti NiccayahUM tavivarIdaM hi vA tesiM // 45 // saMskRtachAyA. avibhaktamananyatvaM dravyaguNAnAM vibhaktamanyatvaM / necchanti nizcayajJAstadviparItaM hi vA teSAM // 45 // padArtha-[dravyaguNAnAM] dravya aura guNoMkA [ ananyavaM] eka bhAva hai so [avibhaktaM ] pradezabhedase rahita hai / dravyake nAza honese guNakA abhAva aura guNoMke nAza honese dravyakA abhAva aisA ekabhAva hai. arthAt jaiseM eka paramANukI apane eka pradezase pRthaktA nahIM hai aura jaise usahI paramANumeM sparza rasa gandha varNa guNoMkI pRthaktA nahIM hai taiseM hI samasta dravyoMmeM pradezabhedarahita guNaparyAyakA abheda bhAva jAnanA / aisI pradezabhedarahita dravyaguNoMkI ekatA AcAryajIne aMgIkArakI hai aura [nizcayajJAH] guNaguNImeM kathaMcit bhedase nizcayasvarUpake jAnanahAre haiM te [anyatvaM] dravyaguNoMmeM bhedabhAva [vibhaktaM] pradezabhedase rahita [na icchaMti] nahiM cAhate haiM / bhAvArtha-dravya aura guNoMmeM saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanAdise yadyapi bheda hai tathApi aisA bheda nahIM hai ki jisase pradezoMkI pRthaktA hoya / ataeva yaha bAta siddha huI ki guNaguNImeM vasturUpa vicArase pradazoMkI ekatAse kucha bhI bhinnatA nahIM hai. saMjJAmAtrase bhinnatA hai| eka dravyameM bheda abheda isI prakAra jAnanA [vA] athavA [hi] nizcayase [teSAM] una dravyaguNoMke [tadviparItaM] usa pUrvokta prakAra bheda abhedase jo aura prakAra bheda abheda hai usako [na icchanti ] jo tattvasvarUpake vettA haiM te vastumeM nahiM mAnate / bhAvArtha-vastumeM kathaMcit guNaguNIkA jo bheda abheda hai, usakA vastuko sAdhanake vAstai mAnate haiM aura jo upacAramAtra padArthoM meM bheda abheda lokavyavahArase hai usako AcArya nahiM mAnate kyoMki lokavyavahArase kucha vastukA svarUpa sadhatA nahIM hai. so dikhAyA jAtA hai / jaise-lokavyavahArase vindhyAcala aura himAcalameM baDA bheda kahA jAtA hai kyoMki himAcala kahIM hai aura vindhyAcala kahIM hai. isako nAma bheda kahate haiM tathA mile huye dugdhajalako abheda kahate haiM paramArthase jala judA hai dugdha judA hai / lokavyavahArase eka mAnA jAtA hai kyoMki dugdha aura jalameM pradezoMkI hI pRthaktA hai / isaprakAra lokavyavahAra kathita guNaguNImeM bhedAbheda nahiM mAne jAya to pradezabhedarahita jo guNaguNImeM kathaMcitprakAra bheda abheda paramArtha dikhAnekeliye kRpAvanta AcAryoMne dikhAyA hai so. bhale prakAra jAnanA cAhiye Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM vyapadeza, saMsthAna, saMkhyA, viSaya, ina cAra bhedoMse sarvathA prakAra dravya aura guNameM bheda dikhAte haiN| vavadesA saMThANA saMkhA visayA ya hoti te bhugaa| te tesimaNaNNatte aNNatte cAvi vijjhate // 46 // saMskRtachAyA. vyapadezAH saMsthAnAni saMkhyA viSayAzca bhavanti te bahukAH / te teSAmananyatve anyatve cApi vidyante // 46 // padArtha-teSAM] unadravya aura guNoMke [te] jinase guNaguNImeM bheda hotA hai ve [vyapadezAH] kathanake bheda aura [ saMsthAnAni] AkArabheda [saMkhyA] gaNanA [ca] aura [viSayAH] jinameM rahai aise AdhAra bhAva ye cAra prakArake bheda [bahukAH] bahuta prakArake [bhavanti] hote haiM, aura [te] ve vyapadezAdika cAra prakArake bheda [ananyave] kathaMcitprakAra abhedabhAvameM [ca ] aura [anyatve] kathaMcitprakAra bheda bhAvameM [ api] bhI [vidyante] pravate haiN| bhAvArthaye cAra prakArake vyapadezAdika bhAva abhedameM bhI haiM aura bhedameM bhI haiM / inakI do prakArakI vivakSA hai. jaba eka dravyakI apekSA kathana kiyA jAya taba to ye cAra bhAva abhedakathanakI apekSA kahe jAte haiM aura jaba aneka dravyakI apekSA kathana kiyA jAya taba ye hI vyapadezAdika cAra bhAva bhedakathanakI apekSA kahe jAte haiM / AgeM ye hI donoM bheda dRSTAntase dikhAye jAte haiM / jaiseM kisahI puruSakI gAya kahanA, yaha bhedameM vyapadeza hai. taise hI vRkSakI zAkhA, dravyake guNa, yaha abhedameM vyapadeza jAnanA / aura yaha vyapadeza SaTkArakakI apekSA bhI hai. so dikhAyA jAtA hai / jaiseM koI puruSa phalako aMkusIkara dhanavantapuruSake nimitta vRkSase bAr3ImeM toDai hai. yaha bhedameM vyapadeza hai| aura mRttikA jaiseM apane ghaTabhAvako Apakara apane nimitta Apase ApameM karai hai, taiseM hI AtmA Apako apanedvArA apane nimitta AtmAse ApameM jAne hai. so yaha abhedameM vyapadeza jAnanA / aura jaise baDe puruSakI gAya baDI hai, yaha bheda saMsthAna hai taise hI baDe vRkSakI baDI zAkhA, mUrtIka dravyake mUrtIka guNa yaha abheda saMsthAna jAnanA / aura jaise kisI puruSakI dazagauveM haiM. aise kahanA so bhedasaMkhyA hai. taiseM hI eka vRkSakI dazazAkhAyeM, eka dravyake anaMtaguNa, yaha abheda saMkhyA jAnanI / aura jaise gokulameM gAya hai, aisA kahanA yaha bheda viSaya hai taiseM hI vRkSameM zAkhAdravyameM guNa yaha abheda viSaya hai / vyapadeza saMsthAna saMkhyA viSaya ye cAra prakArake bheda dravyaguNameM abhedarUpa dikhAye jAte haiM, anyadravyase bhedakara dikhAye jAte haiM / yadyapi dravyaguNameM vyapadezAdika kahe jAte haiM tathApi vastuke vicArase nahIM haiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| Age bheda abheda kathanakA svarUpa pragaTakara dikhAyA jAtA hai NANaM dhaNaM ca kuvvadi dhaNiNaM jaha NANiNaM ca duvidhehiM / bhaNNaMti taha pudhattaM eyattaM cAvi taccaNhU // 47 // saMskRtachAyA. jJAnaM dhanaM ca karoti dhaninaM yathA jJAninaM ca dvividhAbhyAM / bhaNaMti tathA pRthaktvamekatvaM cApi tattvajJAH // 47 // padArtha- [yathA] jaiseM [dhanaM] dravya so [dhaninaM] puruSako dhanavAna [karoti ] karatA hai arthAt dhana judA hai puruSa judA hai parantu dhanake saMbandhase puruSa dhanI vA dhanavAn aisA nAma pAtA hai [ca] aura [jJAnaM] caitanyaguNa jo hai so [jJAninaM ] AtmAko 'jJAnI' aisA nAma kahalAtA hai. jJAna aura AtmAko pradezabhedarahita ekatA hai / parantu guNaguNIke kathanakI apekSA jJAna guNake dvArA AtmA 'jJAnI' aisA nAma dhAraNa karatA hai [tathA] taiseM hI [ dvividhAbhyAM] ina do prakArake bhedAbheda kathanadvArA [tattvajJAH] vastusvarUpake jAnanevAle puruSa haiM te [pRthaktvaM] pradezabhedakI pRthakatAse jo saMbaMdha hai usako pRthaktva kahate haiM. [ca] aura [api] nizcayase [ekatvaM] pradezoMkI ekatAse saMbaMdha hai usakA nAma ekatva hai aise do bhedoMko [bhaNanti ] kahate haiN| bhAvArtha-vyavahAra do prakArakA hai. eka pRthaktva aura eka ekatva. jahAMpara bhinna dravyoMmeM ekatAkA saMbaMdha dikhAyA jAya usakA nAma pRthaktva vyavahAra kahA jAtA hai. aura eka vastumeM bheda dikhAyA jAya usakA nAma ekatva vyavahAra kahA jAtA hai. so ye donoM prakArakA saMbandha dhana dhanI jJAna jJAnImeM vyapadezAdika cAra prakArase dikhAyA jAtA hai / dhana jo hai so apane nAma saMsthAna saMkhyA aura viSaya ina cAroM bhedoMse judA hai-aura puruSa apane nAma saMsthAna saMkhyA viSayarUpa cAra bhedoMse judA hai / parantu dhanake sambandhase puruSa dhanI kahalAtA hai. isIko pRthaktva vyavahAra kahA jAtA hai| jJAna aura jJAnImeM ekatA hai parantu nAma saMkhyA saMsthAna viSayoMse jJAnakA bheda kiyA jAtA hai| vastusvarUpako bhalI bhA~ti jAnaneke kAraNa usa jJAnake sambandhase jJAnI nAma pAtA hai. isako ekatva vyavahAra kahate haiN| ye do prakArakA sambandha samasta dravyoMmeM cAra prakArase jAnanA / Age jJAna aura jJAnImeM sarvathAprakAra jo bheda hI mAnA jAya to baDA doSa AtA hai, aisA kathana karate haiN| NANI NANaM ca sadA atyaMtaridA du annnnmnnnnss| dohaM acedaNattaM pasajadi samma jiNAvamadaM // 48 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. jJAnI jJAnaM ca sadArthAntaritetvanyo'nyasya / dvayoracetanatvaM prasajati samyag jinAvamataM // 48 // padArtha- [jJAnI] AtmA [ca] aura [jJAnaM] caitanyaguNakA [sadA] sadAkAla [arthAntarite] sarvathA prakArabheda hoya [tu anyo'jyasya ] to paraspara [dvayoH ] jJAnI aura jJAnake [acetanatvaM ] jar3abhAva [prasajati] hotA hai [samyak] yathArthameM yaha [jinAvamataM] jinendra bhagavAnkA kathana hai| bhAvArtha-jaiseM anidravyameM uSNatA guNa hai. jo isa agni aura uSNatAguNameM pRthaktA hotI to iMdhanako jalA nahiM saktI thI. jo prathamase hI uSNaguNa judA hotA to kAhese jalAve ? aura jo agni judI hotI to uSNaguNa kisake Azraya rahai ? nirAzraya hokara vaha bhI jalAnekI kriyAse rahita ho jAtA. kyoMki guNaguNI paraspara judA honepara kArya karaneko asamartha hote haiN| jo donoMkI ekatA hoya to jalAnekI kriyAmeM samartha hoya. usIprakAra jJAnI aura jJAna paraspara judA honepara jAnanekI kriyAmeM asamarthatA hotI hai. jJAnavinA jJAnI kaiseM jAne ? aura jJAnIvinA jJAna nirAzraya hotA to yaha bhI jAnanarUpa kriyAmeM asamartha hotA. jJAnI aura jJAnake paraspara judA honepara donoM acetana hote haiN| aura jo koI yahAM yaha kahaiM ki pRthakrUpa dAMtase kATanepara puruSa hI kATanahArA kahalAtA hai. isIprakAra pRthakUpa jJAnakedvArA AtmAko jAnanehArA mAno to isameM kyA doSa hai ? tAkA uttara-kATanekI kriyAmeM dAMta bAhya nimitta hai. upAdAna kATanekI zakti puruSameM hai jo puruSameM kATanekI zakti na hotI to dAMta kucha kAryakArI nahIM hote isaliye puruSakA guNapradhAna hai, usa apane guNase puruSake ekatA hai. isI kAraNa jJAnI aura jJAnake eka saMbaMdha hai. puruSa aura dAMtakAsA saMbaMdha nahIM hai. guNaguNI ve hI kahAte haiM jinake pradezoMkI ekatA hoya. jJAna aura jJAnImeM saMyogasambandha nahIM hai, tanmayabhAva hai / ___ AgeM jJAna aura jJAnImeM sarvathAprakAra bheda hai. parantu milApakara eka hai aisI ekatAko niSedha karate haiM Na hi so samavAyAdo atyaMtarido du NANado nnaannii| aNNANIti ca vayaNaM egattappasAdhagaM hodi // 49 // saMskRtachAyA. na hi saH samavAyAdarthAntaritastu jJAnato jJAnI / ajJAnIti ca vacanamekatvaprasAdhakaM bhavati / / 49 // padArtha-saH] vaha [hi] nizcayaseM [jJAnI] caitanyasvarUpa AtmA [samavAyAt] apane milApase [jJAnataH] jJAnaguNase [arthAntaritastu] bhinnasvarUpa to [na] nahIM hai Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / kyoMki [ajJAnI] AtmA ajJAnaguNasaMyukta hai [ iti vacanaM ] yaha kathana [ ekatvaprasAdhakaM ] guNaguNImeM ekatAkA sAdhanahArA [ bhavati ] hotA hai / 43 bhAvArtha - jJAnI aura jJAnaguNakI pradezabhedarahita ekatA hai aura jo kahiye ki ekatA nahIM hai jJAnasaMbaMdhase jJAnI judA hai - to jaba jJAna guNakA saMbaMdha jJAnIke pUrva hI nahIM thA, taba jJAnI ajJAnI thA ki jJAnI ? jo kahoge ki jJAnI thA to jJAna guNake kathanakA kucha prayojana nahIM, svarUpase hI jJAnI thA aura jo kahoge ki pahile ajJAnI thA pIchese jJAnakA saMbaMdha honese jJAnI huvA hai to jaba ajJAnI thA to ajJAna guNake saMbaMdhase ajJAnI thA ki ajJAnaguNase ekameka thA? jo kahoge ki - ajJAnaguNake saMbaMdha se hI ajJAnI hI thA tau vaha ajJAnI thA. ajJAnake saMbaMdhase kucha prayojana nahIM hai. svabhAvase hI ajJAnI thapai hai. isakAraNa yaha bAta siddha huI ki - jJAna guNakA jo pradezabhedarahita jJAnIse ekabhAva mAnA jAya to AtmAke ajJAnaguNase ekabhAva hotA santA ajJAnI pada thapatA hai - isakAraNa jJAna aura jJAnImeM anAdikI ananta ekatA hai / aisI ekatA hai jo jJAnake abhAvase jJAnIkA abhAva ho jAtA hai -- aura jJAnIke abhAva se jJAnakA abhAva hotA hai / aura jo yoM nahiM mAnA jAya to AtmA ajJAnabhAvakI ekatAse avazyameva ajJAnI hotA hai aura jo aisA kahA jAtA hai ki ajJAnakA nAza karakeM AtmA jJAnI hotA hai so yaha kathana karma upAdhisaMbaMdha se vyavahAranayakI apekSA jAnanA / jaiseM sUrya meghapaTaladvArA AcchAdita huvA prabhArahita kahA jAtA hai parantu sUrya apane svabhAvase usa prabhAvataiM trikAla judA hotA nAhI. paTalakI upAdhi se prabhAse hIna adhika kahA jAtA hai. taiseM hI yaha AtmA anAdi pudgala upAdhisambandhase ajJAnI huvA pravarte hai. parantu vaha AtmA apane svAbhAvika akhaMDa kevalajJAna svabhAvase svarUpase kisI kAlameM bhI judA nahiM hotA / karmakI upAdhise jJAnakI hInatA adhikatA kahI jAtI hai. isakAraNa nizcaya karakeM jJAnIse jJAnaguNa judA nahIM hai / karmaupAdhike vazaseM ajJAnI kahA jAtA hai. karmake ghaTane se jJAnI hotA hai. yaha kathana vyavahAranayakI apekSA jAnanA / 1 AgeM guNaguNImeM ekabhAvake vinA aura kisIprakArakA saMbaMdha nahIM hai aisA kathana karate haiM. samavantI samavAo apudhanbhUdoya ajudasiddho ya / tahmA davvaguNANaM ajudA siDiti NiddiTThA // 50 // saMskRtachAyA. samavarttitvaM samavAyaH apRthagbhUtatvamayuta siddhatvaM ca / tasmAddravyaguNAnAM ayutA siddhiriti nirdiSTA // 50 // padArtha - [ samavarttitvaM ] dravya aura guNoMke eka astitvakara anAdi ananta dhArA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vAhIrUpa jo pravRtti hai tisakA nAma jinamatameM [samavAyaH] samavAya hai / bhAvArthasaMbaMdha do prakArake haiM eka saMyogasaMbaMdha hai aura eka samavAyasaMbaMdha hai--jaiseM jIvapudgalakA saMbaMdha hai so to saMyogasaMbandha hai / aura samavAyasambandha vahAM kahiye jahA~ ki aneka bhAvoMkA eka astitva hoya sakeM. jaiseM guNaguNImeM sambandha hai / guNoMke nAza honese guNIkA nAza aura guNIke nAza honese guNoMkA nAza hoya / isaprakAra aneka bhAvoMkA jahAM sambandha hoya usIkA nAma samavAyasambandha kahA jAtA hai / [ca apRthagbhUtaM] aura vahI guNaguNIkA samavAyasambandha pradezabhedarahita jAnanA / yadyapi saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanAdikase guNaguNImeM bheda hai tathApi svarUpase bheda nahIM haiM / jaiseM suvarNake aura pItAdi guNake samavAyasambandhameM pradezabheda nahIM hai, isIprakAra guNaguNIkI ekatA hai| [ca] aura [ayutasiddhatvaM] vahI guNaguNIkA samavAyasambandha milakara nahiM huvA hai anAdi siddha ekahI hai [tasmAt] tisakAraNase [dravyaguNAnAM] guNaguNImeM ve samavAya sambandha [ayutA siddhiH] anAdisiddhi [iti] isaprakAra [nirdiSTA] bhagavaMta devane dikhAyA hai. aisA guNaguNIviSai samavAyasambandha jaannaa| ___ Age dRSTAMtasahita guNaguNIkI ekatAkA kathana saMkSepase karate haiM. vaNNarasagaMdhaphAsA paramANuparUvidA visesA hi / davvAdo ya aNapaNA aNNattapagAsagA hoti // 51 // daMsaNaNANANi tahA jIvaNivaddhANi NaNNabhUdANi / vavadesado pudhattaM kuvvaMti hi No sabhAvAdo // 52 // saMskRtachAyA. varNarasagandhasparzAH paramANuprarUpitA vizeSA hi / dravyatazca ananyAH anyatvaprakAzakA bhavanti / / 51 // darzanajJAne tathA jIvanibaddhe ananyabhUte / vyapadezataH pRthaktvaM kurute hi no svabhAvAt // 52 / / padArtha-[hi] nizcayase [paramANuprarUpitAH] paramANuvoMme kahe je [varNarasagaMdhasparzAH] varNarasagaMdhasparza aise cAra [vizeSAH] guNoMse [dravyataH ananyAH] pudgaladravyase pRthak nahIM hai.-bhAvArtha-nizcaya nayakI apekSA varNa rasa gandha sparza ye cAra guNa samavAyasaMbaMdhase pudgaladravyase jude nahIM hai [ca] aura ye hI cAroM varNAdikaguNa [anyatvaprakAzakAH bhavanti ] vyavahArakI apekSA pudgaladravyase pRthakatAko bhI pragaTa karatA hai| bhAvArtha-yadyapi ye vaNodika guNa nizcayakarake pudgalase eka haiM tathApi-vyavahAranayakI apekSA saMjJA bhedakara bheda bhI kahA jAtA hai. pradezabhedase bheda nahIM hai / [tathA] aura jaiseM pudgaladravyase varNAdika guNa abhinna hai. taiseM hI nizcaya nayase [jIvanibaddhe] jIva saMsala Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / samavAyasambandhaliye [darzanajJAne ] darzana jJAna asAdhAraNa guNa bhI [ananyabhUte] jude nahIM hai [vyapadezataH] saMjJAdi bhedake kathanase AcArya AtmA aura jJAnadarzanameM [pRthaktvaM] bhedabhAvako [kurute ] karate haiM. tathApi [hi] nizcayase [svabhAvAt ] nijasvarUpase [no] bheda saMbhavatA nahIM hai / bhagavantakA mata anekAnta hai. doya nayoMse sadhatA hai. isa kAraNa nizcaya vyavahArase bheda abheda guNaguNIkAsvarUpa paramAgamase vizeSarUpa jAnanA / yaha cAraprakAra darzanopayoga AThaprakAra jJAnopayoga zuddhaazuddha bheda kathanase sAmAnyasvarUpa pUrvokta prakArase jAnanA. yaha upayoga guNakA vyAkhyAna pUrNa huvaa| Age kartRtvakA adhikAra kahate haiM. jisameM se jIva nizcayanayase parabhAvanakA kartA nahIM hai, apane svabhAvake hI kartA hote haiM / ve hI jIva apane pariNAmoMko karate huye anAdi ananta haiM ki sAdisAnta haiM athavA sAdiananta hai ? aura aise apane bhAvoMko pariNamate haiM ki nahIM pariNamaiMge ? aisI AzaMkA honepara AcArya samAdhAna karate haiM / jIvA aNAiNihiNA saMtA NaMtA ya jiivbhaavaado| sambhAvado aNaMtA paMcaggaguNappadhANA ya // 53 // saMskRtachAyA. jIvAH anAdinidhanAH sAntA anantAzca jIvabhAvAt / sadbhAvato'nantAH paJcAgraguNapradhAnA ca // 53 // * padArtha--[jIvAH] Atmadravya je haiM te [anAdinidhanAH ] sahajazuddhacetana pAriNAmika bhAvoMse anAdi ananta haiM. svAbhAvika bhAvakI apekSA jIva tInoM kAloMmeM TaMkotkIrNa avinAzI hai [ca] aura ve hI jIva [sAntAH ] sAdi sAnta bhI haiM aura [anantAH] sAdi ananta bhI haiM / audayika aura kSAyopazamika bhAvoMse sAdisAnta haiM kyoMki [jIvabhAvAt ] jIvake karmajanita bhAva honese audayika aura kSAyopazamikabhAva karmajanita haiM. karma bandhai bhI hai aura nijerai bhI hai tAteM karma AdiaMtaliyehuye haiM. una karmajanita bhAvoMkI apekSA jIva sAdisAnta jAna lenA. aura ve hI jIva kSAyika bhAvoMkI apekSA sAdi ananta haiM kyoMki karmake-kSayase kSAyika bhAva utpanna hote haiM isa kAraNa sAdi haiM. AgeM anantakAlaparyaMta raheMge. isa kAraNa ananta haiM. aisA kSAyika bhAva sAdi ananta haiM. so kSAyikabhAva jaiseM zuddha siddhakA bhAva avinAzI nizcalarUpa hai, taisA anantakAlatAI rahaigA [sadbhAvataH] sattAsvarUpase jIvadravya [anantAH] ananta haiM. bhavya abhavyake bhedase jIvarAzi ananta hai. abhavya jIva ananta haiM. unase anantaguNA adhika bhavyarAzi hai| jo koI yahAM prazna karai ki AtmA to anAdi ananta sAhajIka caitanyabhAvoMse saMyukta hai, usake sAdisAnta sAdiananta bhAva kaise ho sakte haiM ? isakA uttara Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm - anAdi karmasambandhase yaha AtmA azuddhabhAvase pariNamai hai. isa kAraNa sAdisAnta sAdianantabhAva hotA hai. jaiseM kIcase milA huvA jala azuddha hotA hai. usa kIcake milApa hone na honekara zuddhaazuddha jala kahA jAtA hai. taiseM hI isa AtmAke karma sambandha hone na honeke kAraNa sAdisAnta sAdiananta bhAva kahe jAte haiM [ca] aura [paJcAgra guNapradhAnAH] audayika, aupasamika, kSAyopazamika, kSAyika, aura pAriNAmika ina pAMca bhAvoMkI pradhAnatAliye pravarte hai| AgeM jIvoMke pAMca bhAvoMse yadyapi sAdisAnta anAdi ananta bhAva haiM tathApi dravyArthika paryAyArthika nayase virodha nahIM hai aisA kathana karate haiN| evaM sado viNAso asado jIvassa hoi uppaado| idi jiNavarehiM bhaNidaM aNNoNNa viruddhamaviruddhaM // 54 // saMskRtachAyA. evaM sato vinAzo'sato jIvasya bhavatyutpAdaH / iti jinavarairbhaNitamanyo'nyaviruddhamaviruddham // 54 // padArtha-[evaM] isa pUrvokta prakArake bhAvoMse pariNaye jo jIva haiM unake jaba utpAdavyayakI apekSA kIje taba [sataH] vidyamAna jo manuSyAdikaparyAya usakA to [vinAzaH] vinAza honA aura [ asataH] avidyamAna [jIvasya ] jIvakA [utpAdaH] devAdikaparyAyakI utpatti [ bhavati] hotI hai [iti jinavaraiH] isa prakAra jinendra bhagavAnakedvArA [anyo'nyaviruddhaM ] yadyapi parasparaviruddha hai tathApi [aviruddhaM] virodharahita [bhaNitaM] kahA gayA hai| bhAvArtha-bhagavAnake matameM do naya haiM. eka dravyArthika naya-dUsarA paryAyArthika naya hai / dravyArthika nayase vastukA na to utpAda hai. aura na nAza hai / aura paryAyArthika nayase nAza bhI hai aura utpAda bhI hai / jaiseM ki jala nitya anityasvarUpa hai. dravyakI apekSA to jala nitya hai aura kalloloMkI apekSA upajanA vinazanA honeke kAraNa anitya hai. isI prakAra dravya nityaanityasvarUpa kathaMcitprakArase jAna lenA / AgeM jIvake utpAdavyayakA kAraNa karmaupAdhi dikhAte haiM / raiyatiriyamaNuA devA idi NAmasaMjudA pyddii| ___kuvvaMti sado NAsaM asado bhAvassa uppAdaM // 55 // saMskRtachAyA. nArakatiryaGamanuSyA devA iti nAmasaMyutAH prakRtayaH / kurvanti sato nAzamasato bhAvasyotpAdaM // 55 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / padArtha - [ nArakatiryaGmanuSyAH devAH ] naraka tiryaJca manuSya deva [iti nAmasaMyutA: ] ina nAmoMkara saMyukta [ prakRtayaH ] nAmakarmasambandhinI prakRtiyeM [ sataH ] vidyamAna - yIyake [nAzaM] vinAzako [ kurvanti ] karatIM haiM / aura [ asataH ] avidyamAna [ bhAvasya ] paryAyakI [utpAdaH] utpattiko [ kurvanti ] karatIM haiM / bhAvArtha - jaiseM samudra apane jalasamUhase utpAdavyayaavasthAko prApta nahiM hotA apane svarUpase sthira rahai parantu cAroM hI dizAvoMkI pavana Anese kalloloMkA utpAdavyaya hotA rahatA hai. taiseM hI jIvadravya apane AtmIkasvabhAvoMse upajatA vinazatA nahIM hai sadA TaMkotkIrNa hai. parantu usa hI jIvake anAdi karmopAdhike vazase cAragati nAmakarma udaya utpAdavyayadazAko karatA hai / Age jIvake pAMca bhAvoMkA varNana karate haiM / uNa uvasameNa ya khayeNa duhiM missidehiM pariNAme / juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vicchiNNA // 56 // saMskRtachAyA. udayenopazamena ca kSayeNa ca dvAbhyAM mizritAbhyAM pariNAmena / yuktAste jIvaguNA bahuSu cArtheSu vistIrNAH // 56 // 47 padArtha-[ye] jo bhAva [ udayena] karmake udayakara [ca] aura [upazamena ] karmoM ke upazama honekara [ca] tathA [ kSayeNa ] karmoMke kSayakara [ dvAbhyAM mizritAbhyAM ] upazama aura kSaya ina donoM jAtike milehuye karmapariNAmoMkara [ca] aura [ pariNAmena ] AtmIka nijabhAvoMkara [yuktAH] saMyukta haiM [te] ve bhAva [ jIvaguNAH ] jIvake sAmAnyatAse pAMca bhAva jAnane / kaise haiM ve bhAva ? [ bahuSu artheSu ] nAnAprakArake bhedoM meM [vistIrNAH] vistAraliye huye haiM / 1 bhAvArtha -- siddhAntameM jIvake pAMca bhAva kahe haiM. audayika 1 aupazamika 2 kSAyika 3 kSAyopazamika 4 aura pAriNAmika 5 / jo zubhAzubha karmake udayase jIvake bhAva hoMya unako audayikabhAva kahate haiM / aura karmoM ke upazamase jIvake jo jo bhAva hote haiM unako aupazamikabhAva kahate haiM. jaiseM kIcake nIce baiThanese jala nirmala hotA hai usI prakAra karmoMke upazama honese aupazamika bhAva hote haiM / aura jo bhAvakarmake udaya anudayakara hoMya te kSAyopazamika bhAva kahAte haiM / aura jo sarvathA prakAra karmoM ke kSaya honese bhAva hote haiM unako kSAyika bhAva kahate haiM / jinakarake jIva astitvarUpa hai so pAriNAmika bhAva hote haiM / ye pAMca bhAva jIvake hote haiM / inameM se 4 bhAva karmopadhike nimittase hote haiM. eka pAriNAmika bhAva karmopAdhirahita svAbhAvika bhAva hai / karmopAdhike bhedase aura svarUpake bheda honese ye hI pAMca bhAva nAnAprakArake hote haiM / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rAyacandrajainazAstramAlAyAm audayika aupazamika aura kSAyopazamika ye tIna bhAva karmajanita haiM kyoMki karmake udayase upazamase aura kSayopazamase hote haiM. isa kAraNa karmajanita kahe jAte haiM / yadyapi kSAyika bhAva zuddha haiM avinAzI haiM tathApi karmake nAza honese hote haiM, isa kAraNa inako bhI karmajanita kahate haiM / aura pAriNAmika bhAva karmajanita nahIM haiM. kyoMki ve zuddha pAriNAmika bhAva jIvake svabhAva hI haiM. isakAraNa karmajanita nahIM haiN| aura ina pAriNAmikoMke bheda bhavyatva abhavyatva do bhAva haiM, ve bhI karma janita nahIM hai| yadyapi karmakI apekSA bhavya abhavya svabhAva jAne jAte haiM. jisake karmakA nAza honA hai, so bhavya kahA jAtA hai. jisake karmakA nAza nahiM honA hai so abhavya kahA jAtA hai. tathApi karmase upaje nahiM kahe jA sakte / kyoMki koI bhavya abhavya karma nahIM hai. isa kAraNa karmajanita nahIM / bhavasthitike upari jaisA kucha kevala jJAnameM pratibhAsa rahA hai, jisa jIvakA jaisA svabhAva hai taisA hI hotA hai, isa kAraNa bhavya abhavya svabhAva bhavasthitike upari hai. karmajanita nahIM hai| ye tIna prakArake pAriNAmika bhAva svabhAvajanita haiN| AgeM ina audayikAdi pAMca bhAvoMkA kartA jIvako dikhAte haiN| kammaM vedayamANo jIvo bhAvaM karedi jArisayaM / so teNa tassa kattA havaditti ya sAsaNe paDhidaM // 57 // saMskRtachAyA. karma vedayamAno jIvo bhAvaM karoti yAdRzakaM / sa tena tasya kartA bhavatIti ca zAsane paThitaM / / 57 // padArtha-karma vedayamAnaH] udaya avasthAko prApta huye dravyakarmako anubhavakartA [jIvaH] AtmA [yAdRzakaM bhAvaM] jaisA apane pariNAmako [karoti] karatA hai [saH] vaha AtmA [tasya] tisa pariNAmakA [tena] usakAraNakara [kartA] karanehArA [bhavati hotA hai [iti] isaprakAra kathana [zAsane] jinendrabhagavAnke matameM [paThitaM ] tattvake jAnanevAle puruSoMne kahA hai| bhAvArtha-isa saMsArI jIvake anAdisambandha dravyakarmakA sambandha hai. usa dravyakamakA vyavahAranayakara bhoktA hai. jaba jisa dravyakarmako bhogatA hai, taba usa hI dravyakarmakA nimitta pAkara jIvake jIvamayI cidvikArarUpa pariNAma hote haiM. so pariNAma jIvakI karatUta hai. isakAraNa karmakA kartA AtmA kahA jAtA hai. isase yaha bAta siddha huI ki jina bhAvoMse AtmA pariNamatA hai. una bhAvoMkA avazya kartA jAnanA. kartA karma kriyA ina tIna prakArase kartRtvakI siddhi hotI hai. jo pariNamai so to karttA, jo pariNAma so karma, aura jo karatUta so kriyA kahI jAtI hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| * Age dravyakarmakA nimittapAkara audayikAdi bhAvoMkA kartA AtmA hai yaha kathana kiyA jAtA hai| kammeNa viNA udayaM jIvassa Na vijjhade uvasamaM vA / ... khaiyaM khaovasamiyaM tahmA bhAvaM tu kammakadaM // 58 // saMskRtachAyA. karmaNA vinodayo jIvasya na vidyata upazamo vaa| kSAyikaH kSAyopazamikastasmAdbhAvastu karmakRtaH // 58 // padArtha-[karmaNA vinA] dravyakarmake vinA [jIvasya] AtmAke [udayaH] rAgAdi vibhAvoMkA udaya [vA] athavA [upazamaH] dravyakarmake vinA upazama bhAva bhI [na vidyate] nahIM hai jo dravyakarma hI nahiM hoya to upazamatA kisakI hoya ? aura aupazamikabhAva kahAMse hoya ? [vA kSAyikaH] athavA kSAyikabhAva bhI dravyakarmake vinA nahiM hoya. jo dravyakarma hI nahiM hoya to kSaya kisakA hoya ? tathA kSAyakabhAva bhI kahAMse hoya ? [vA] athavA [kSAyopazamikaH] dravyakarmake vinA kSAyopazamika bhAva bhI nahiM hote. kyoMki jo dravyakarma hI nahIM hai to kSAyopazamadazA' kisakI hoya ? aura kSAyopazamika bhAva kahAMse hoya ? [tasmAt ] tisa kAraNase [ bhAvaH tu] ye cAra prakArake jIvake bhAva haiM so [karmakRtaH] karmane hI kiye haiN| - bhAvArtha-audayika, aupazamika kSAyika kSAyopazamika ye cAroM hI bhAva karmajanita jAnane. karmake nimittavinA hote nahIM hai / isa kAraNa AtmAke khAbhAvika bhAva jAnane / yadyapi ina cAroM hI bhAvoMkA bhAvakarmakI apekSA AtmA kartA hai. tathApi vyavahAra nayase dravyakarma inakA kartA hai. kyoMki udaya upazama kSayopazama aura kSaya ye cAroM hI avasthAyeM dravyakarmakI haiM. dravyakarma apanI zaktise ina cAroM avasthAvoMko pariNamatA hai. ina cAroM avasthAvoMkA nimitta pAkara AtmA pariNamatA hai. isa kAraNa vyavahAra nayase ina cAroM bhAvoMkA kartA dravyakarma jAnanA nizcaya nayase AtmA kartA jAnanA / . AgeM sarvathA prakArase jo jIvabhAvoMkA kartA dravyakarma kahA jAya to dUSaNa hai aisA kathana kiyA jAtA hai| bhAvo jadi kammakado attA kammarasa hodi kidha kttaa| ___Na kuNadi attA kiMci vi muttA aNNaM sagaM bhAvaM // 59 // ___ saMskRtachAyA. bhAvo yadi karmakRtaH AtmA karmaNo bhavati kathaM kartA / na karotyAtmA kiMcidapi muktvAnyat svakaM bhAvaM // 59 // padArtha- [yadi]. jo sarvathA prakAra [bhAvaH] bhAbakarma [karmakRtaH] dravyakarmake Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvArA kiyA hoya to [AtmA ] jIva [ karmaNaH ] bhAvakarmakA [kathaM ] kaiseM [kartA] karanehArA [bhavati ] hotA hai / bhAvArtha-jo sarvathA dravyakarmako audayikAdi bhAvoMkA kartA kahA jAya to AtmA aka" hokara saMsArakA abhAva hoya aura jo kahA jAya ki AtmA dravyakarmakA kartA hai. isa kAraNa saMsArakA abhAva nahIM hai to dravyakarma pudgalakA pariNAma hai. usako AtmA kaiseM karaigA ? kyoMki [AtmA ] jIvadravya jo hai so [vakaM bhAvaM ] apane bhAvakarmako [ muktvA ] choDakara [ anyat ] anya [ kicit api] kucha bhI paradravyasaMbaMdhI bhAvako [na karoti ] nahiM karatA hai| bhAvArtha-siddhAntameM kAryakI utpattikeliye do kAraNa kahe haiM / eka 'upAdAna' aura eka 'nimitta / dravyakI zaktikA nAma upAdAna hai. sahakArI kAraNakA nAma nimitta hai| jaiseM ghaTakAryakI utpattikeliye mRttikAkI zakti to upAdAna kAraNa hai aura kuMbhakAra daMDacakrAdi nimitta kAraNa haiM / isase nizcaya karakeM mRttikA (maTTI) ghaTakAryakI kartA hai. vyavahArase kuMbhakAra kartA hai. kyoMki nizcaya karakeM to kuMbhakAra apane cetanamayI ghaTAkAra pariNAmoMkA hI kartA hai. vyavahArase ghaTa kuMbhakArake pariNAmoMkA kartA hai. jahAM upAdAnakAraNa hai, tahAM nizcaya naya hai aura jahAM nimittakAraNa hai vahAM vyavahAra naya hai / aura jo yoM kahA jAya ki cetanAtmaka ghaTAkAra pariNAmoMkA kartA sarvathA prakAra nizcaya nayakara ghaTa hI hai kuMbhakAra nahIM hai to acetana ghaTa cetanAtmaka ghaTAkAra pariNAmoMkA kI kaise hoya ? caitanyadravya acetana pariNAmoMkA ka- hoya acetanadravya caitanyapariNAmoMkA kartA nahiM hotA / taiseM hI AtmA aura kaumeM upAdAna nimittakA kathana jAnanA / isa kAraNa ziSyane jo yaha prazna kiyA thA ki jo sarvathA prakAra dravyakarma hI bhAvakarmoMkA karttA mAnA jAya to AtmA akartA ho jAya. dravyakarmako karanekeliye phira nimitta kauna hogA? isa kAraNa AtmAke bhAvakarmoMkA nimitta pAkara dravyakarma hotA hai. dravyakarmase saMsAra hotA hai. AtmA dravyakarmakA kartA nahIM hai. kyoMki apane bhAvakarmake vinA aura pariNAmoMkA kartA AtmA kadApi nahiM hotA / Age ziSyake isa praznakA uttara kahA jAtA hai| bhAvo kammaNimitto kammaM puNa bhAvakAraNaM havadi / Na du tesiM khalu kattA Na viNA bhUdA du kattAraM // 60 // saMskRtachAyA. bhAvaH karmanimittaH karma punarbhAvakAraNaM bhavati / na tu teSAM khalu kartA na vinA bhUtAstu kartAraM // 60 // padArtha-[bhAvaH] audayikAdi bhAva [karmanimittaH] karmake nimittapAkara hote haiM [punaH] phira [karma] jJAnAvaraNAdika dravyakarma jo hai so [bhAvakAraNaM ] audayi bhA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| kAdi bhAvakoMkA nimitta [bhavati ] hotA hai| [tu] aura [teSAM] tina dravyakarma bhAvakarmokA [khalu] nizcaya karake [kartA na ] ApasameM dravya karttA nahIM hai. na pudgala bhAvakarmakA kartA hai aura na jIva dravyakarmakA kartA hai [tu] aura ve dravyakarma bhAvakarma [kartAraM vinA] kartAke vinA [naiva] nizcaya karake nahIM [bhUtAH] huye haiM arthAt ve dravyabhAvakarma kartA vinA bhI nahIM huye| bhAvArtha-nizcaya nayase jIvadravya apane cidAtmaka bhAvakarmoMkA kartA hai-aura' pudgaladravya bhI nizcayakarake apane dravyakarmakA kartA hai. vyavahAranayakI apekSA jIva dravyakarmake vibhAva bhAvake kartA haiM / aura dravyakarma jIvake vibhAvabhAvoMke kartA haiM. isa prakAra upAdAna nimitta kAraNake bhedase jIvakarmakA kartRtva nizcaya vyavahAra nayoMkara Agama pramANase jAna lenA / ziSyane jo pUrva gAthAmeM prazna kiyA thA gurune isaprakAra usakA samAdhAna kiyA hai| Age phira bhI dRDha kathanake nimitta AgamapramANa dikhAte haiM ki nizcayakarake jIvadravya apane bhAvakoMkA hI kartA hai pudgalakarmoMkA kartA nahIM hai| kuvvaM sagaM sahAvaM attA kattA sagassa bhaavss| Na hi poggalakammANaM idi jiNavayaNaM muNeyavvaM // 61 // saMskRtachAyA. kurvan svakaM svabhAvaM AtmA kartA svakasya bhAvasya / na hi pudgalakarmaNAmiti jinavacanaM jJAtavyam // 61 // padArtha-svakaM ] AtmIka [svabhAvaM] pariNAmako [kurvan ] karatA huvA [AtmA] jIvadravya [svakasya ] apane [bhAvasya ] pariNAmoMkA [kartA] karanahArA hotA hai / [pudgalakarmaNAM] pudgalamayI dravyakarmoMkA kartA [hi] nizcaya karake [na] nahIM hai [iti] isa prakAra [jinavacanaM] jinendrabhagavAnkI vANI [jJAtavyaM ] jAnanI / bhAvArtha-AtmA nizcayakarake apane bhAvoMkA kartA hai paradravyakA kartA nahIM hai| Age nizcayanayase upAdAnakAraNakI apekSA karma apane svarUpakA kartA hai. aisA kathana karate haiN| kammaM pi sagaM kuvvadi seNa sahAveNa sammamappANaM / jIvo vi ya tArisao kammasahAveNa bhAveNa // 62 // ___ saMskRtachAyA. karmApi svakaM karoti svena svabhAvena samyagAtmAnaM / jIvo'pi ca tAdRzakaH karmasvabhAvena bhAvena // 62 // padArtha-[karma] karmarUpa pariNaye pudgalaskandha [api] nizcayase [khena svabhAvena] apane svabhAvase [samyak ] yathArtha jaisekA taisA [svakaM ] apane [AtmAnaM ] svarUpako Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [karoti] karatA hai [ca] phira [jIva api] jIva padArtha bhI [karmasvabhAvena ] karmarUpa [bhAvena] bhAvoMse [tAdRzakaH] jaiseM dravyakarma Apa apane svarUpakedvArA apanA hI kartA hai taiseM hI Apa apane svarUpadvArA Apako karatA hai| bhAvArtha-jIva aura pudgalameM abheda SaTkAraka haiM so vizeSatAkara dikhAye jAte haiM. karmayogya pudgalaskaMdhako karatA hai isa kAraNa pudgaladravya kartA hai / jJAnAvaraNAdi pariNAma karmako karate haiM isakAraNa pudgaladravya karmakAraka bhI hai / karmabhAva pariNamanako samartha aisI apanI svazaktise pariNamatA hai isa kAraNa vahI pudgaladravya karaNakAraka bhI hai / aura apanA svarUpa Apako hI detA hai isaliye sampradAna hai / Apase Apako karatA hai isa prakAra Apa hI apAdAna kAraka hai| apane hI AdhAra apane pariNAmako karatA hai isa kAraNa ApahI adhikaraNa kAraka hai / isaprakAra pudgaladravya * Apa SaTkArakarUpa pariNamatA hai anya dravyake kartRtvako nizcayakarakeM nahIM cAhatA hai / isaprakAra jIvadravya bhI apane audayikAdi bhAvoMse SaTkArakarUpa hokara pariNamatA hai aura anyadravyake kartRtvako nahiM cAhatA hai. isakAraNa yaha bAta siddha huI ki na to jIva karmakA kartA hai aura na karma jIvakA kartA hai| AgeM karma aura jIvoMkA anya koI kartA hai aura inako anya jIvadravya phala detA hai. aisA jo dUSaNa hai usakeliye ziSya prazna karatA hai| kammaM kammaM kuvvadi jadi so appA karedi appANaM / kidha tassa phalaM bhuMjadi appA kammaM ca dedi phalaM // 63 // saMskRtachAyA. karma karma karoti yadi sa AtmA karotyAtmAnaM / - kathaM tasya phalaM bhuGkte AtmA karma ca dadAti phalaM // 63 // padArtha-yadi] jo [karma] jJAnAvaraNAdi ATha prakArakA karmasamUha jo hai so [karma] apane pariNAmako [karoti ] karatA hai aura jo [saH] vaha saMsArI [AtmA ] jIvadravya [AtmAnaM] apane svarUpako [karoti] karatA hai [ tadA] taba [tasya ] usa karmakA [phalaM] udaya avasthAko prApta huvA jo phala tisako [AtmA] jIvadravya [kathaM ] kisa prakAra [ bhuGkte] bhogatA hai ? [ca] aura [karma ] jJAnAvaraNAdi ATha prakArakA karma [phalaM] apane vipAkako [kathaM ] kaise [dadAti ] detA hai| bhAvArtha jo karma apane karma svarUpakA kartA hai aura AtmA apane svarUpakA kartA hai to AtmA jar3asvarUpa karmako kaiseM bhogavaigA ? aura karma caitanyasvarUpa AtmAko phala kaise degA? nizcayanayakI apekSA kisIprakAra na to koI karma bhogatA hai aura na koI bhuktAva hai, aisA ziSyane prazna kiyA tisakA guru samAdhAna karate haiM ki-Apa hI jaba Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 53 AtmA rAgI dveSI hokara anAdi avidyAse pariNamatA hai, taba paradravyasaMbandhI sukha duHkha mAna letA hai aura karma phala detA hai aisA kahate haiM / AgeM ziSyane jo yaha prazna kiyA hai usakA vizeSa kathana kiyA jAtA hai so pahile yaha kahate haiM ki karmayogya pudgala samasta loka meM bharapUra hokara tiSThe huye haiM / ogADhagADhaNicido poggalakAyehiM savvado logo / suhamehiM vAdarehiM ya NaMtANaMtehiM vivihehiM // 64 // saMskRtachAyA. avagADhagADhanicitaH pudgalakAyaiH sarvato lokaH / sUkSmairvAdaraizcAnantAnantairvividhaiH // 64 // padArtha - [ lokaH ] samasta trailokya [ sarvataH ] saba jagaha~ [ pudgalakAyaiH ] pudgalaskandhoMke dvArA [avagADhagADhanicitaH ] atizaya bharapUra gADhA bharAhuvA hai / jaiseM kajjalakI kajjaladAnI aMjanase bharI hotI hai usI prakAra sarvatra pudgaloMse loka bharapUra tiSThatA hai. kaise haiM pudgala ? [sUkSmaiH ] atizaya sUkSama haiM [ca] tathA [vAdaraiH ] atizaya bAdara haiM / phira kaise haiM pudgala ? [ anantAnantaiH ] aparimANasaMkhyA liyehuye haiM / phira kaise haiM pudgala ? [hi vividhaiH ] nizcaya karakeM karma paramANu skaMdha Adi aneka prakArake haiM / Age kahate haiM ki anyase karmakI utpatti nahIM hai jaba rAgAdi bhAvoMse AtmA pariNamatA hai taba pugalakA bandha hotA hai / attA kuNadi sahAvaM tatthagadA poggalA sabhAvehiM / gacchaMti kammabhAvaM aNNoSNAgAhamavagADhA // 65 // saMskRtachAyA. AtmA karoti svabhAvaM tatragatAH pudgalAH svabhAvaiH / gacchanti karmabhAvamanyonyAvagAhAvagADhA: / / 65 // padArtha - [ AtmA] jIva [ svabhAvaM ] azuddha rAgAdi vibhAva pariNAmoMko [ karoti ] karatA hai [tatragatAH pudgalAH ] jahAM jIvadravya tiSThatA hai tahAM vargaNArUpa pudgala tiSThate haiM te [svabhAvaiH] apane pariNAmoMke dvArA [ karmabhAvaM ] jJAnAvaraNAdi aSTakarmarUpa bhAvako [ gacchanti ] prApta hote haiM / kaise haiM ve pudgala ? [ anyonyAvagAhAvagADhAH ] paraspara eka kSetra avagAhanA karake atizaya gADhe bhara rahe haiM / bhAvArtha - yaha AtmA saMsAra avasthA meM anAdi kAla se lekara paradravyake sambandhase azuddha cetanAtmaka bhAvoMse pariNamatA hai. vahI AtmA jaba moharAgadveSarUpa apane vibhAva bhAvoMse pariNatA hai, taba ina bhAvoMkA nimitta pAkara pudgala apanI hI upAdAna zakti se aSTaprakAra karmabhAvoMse pariNamatA hai - tatpazcAt jIvake pradezoMmeM paraspara eka kSetrAvagAha - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nArUpa baMdhate haiM. isase yaha bAta siddha huI ki pUrvabandhehuye dravyakarmoMkA nimitta pAkara jIva apanI azuddha caitanyazaktikedvArA rAgAdi bhAvoMkA kartA hotA hai taba pudgaladravya rAgAdi bhAvoMkA nimitta pAkara apanI zaktise aSTaprakAra karmoMkA kartA hotA hai| paradravyase nimitta naimittika bhAva haiM upAdAna apane Apase haiM / Age karmoMkI vicitratAke upAdAnakAraNase anyadravya kartA nahIM hai pudgalahI hai aisA kathana karate haiN| jaha puggalavANaM bahuppayArehiM khaMdhaNivvatti / akadA parehiM diTThA taha kammANaM viyANAhi // 66 // ___ saMskRtachAyA. yathA pudgaladravyANAM bahuprakAraiH skandhanivRttiH / akRtA parairdRSTA tathA karmaNAM vijAnIhi // 66 // padArtha- [yathA] jaiseM [pudgaladravyANAM] pudgaladravyoMke [bahuprakAraiH] nAnAprakArake bhedoMse [skandhanivRttiH] skandhoMkI paraNati [dRSTA] dekhI jAtI hai. kaisI hai skandhoMkI paraNati ? [paraiH] anyadravyoMke dvArA [akRtA] nahiM kiyIhuI apanI zaktise utpannaI hai [ tathA] taiseM hI [ karmaNAM ] koMkI vicitratA [vijAnIhi] jAno / .. bhAvArtha-jaiseM candramA vA sUryakI prabhAkA nimitta pAkara sandhyAke samaya AkAzameM aneka varNa, bAdala, indradhanuSa, maMDalAdika nAnA prakArake pudgalaskandha anyakara vinA kiye hI apanI zaktise aneka prakAra hokara pariNamate haiM, taiseM hI jIvadravyake azuddha cetanAtmaka bhAvoMkA nimitta pAkara pudgalavargaNAyeM apanI hI zaktise jJAnAvarNAdi ATha prakAra karmadazArUpa hokara pariNamatIM haiN| AgeM nizcayanayakI apekSA yadyapi jIva aura pudgala apane bhAvoMke kartA haiM. tathApi vyavahArase karmadvArA diyehuye sukhadukhake phalako jIva bhogatA hai yaha kathana bhI virodhI nahIM hai aisA kahate haiN| jIvA puggalakAyA annnnonnnnaagaaddhghnnpddibddhaaH| kAle vijujjamANA suhadukkhaM diti bhuMjaMti // 67 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH anyonyaavgaaddhgrhnnprtibddhaaH| __ kAle viyujyamAnAH sukhaduHkhaM dadati bhuJjanti // 67 // padArtha-jIvAH] jIvadravya haiM te [pudgalakAyAH] pudgalavargaNAke puJja [anyo'nyAvagADhagrahaNapratibaddhAH] paraspara anAdi kAlase lekara atyanta saghana milApase bandha avasthAko prApta huye haiM / ve hI jIva pudgala [kAle ] udayakAla avasthAmeM [viyu Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| jyamAnAH] apanA rasadekara khirate haiM taba [sukhaduHkhaM] sAtA asAtA [dadati] dete haiM aura [ bhuJjanti] bhogate haiN| bhAvArtha-jIva jo haiM ve pUrvabandhase moharAgadveSarUpa bhAvoMse snigdharUkSa haiM aura pudgala apane svabhAvase hI snigdharUkSapariNAmoMdvArA pravartatA hai| AgamapramANameM guNa aMzakara jaisI kucha bandhaavasthA kahI gaI hai, usa hI prakAra anAdikAlase lekara ApasameM baMdha rahe haiM / aura jaba phalakAla AtA hai taba pudgala karmavargaNAyeM jIvake jo baMdharahIM haiM ve sukhaduHkharUpa hotI haiM. nizcayakara AtmAke pariNAmoMko nimitta mAtra sahAya hai. vyavahArakara zubhaazubha jo bAhyapadArtha haiM unako bhI karma nimitta kAraNa haiM, sukhaduHkhaphalako dete haiM / aura jIva jo haiM ve apane nizcayakara to sukhaduHkharUpa pariNAmoMke bhoktA haiM aura vyavahArakara dravyakarmake udayase prApta huye jo zubhaazubha padArtha tinako bhogate haiM / jIvameM bhoganekA guNa hai. karmameM yaha guNa nahIM hai kyoMki karma jar3a hai. jar3ameM anubhavanazakti nahIM hai| __ Age kartRtva bhoktRtvakA vyAkhyAna saMkSepa mAtra kahA jAtA hai. tamA kammaM kattA bhAveNa hi saMjudodha jIvassa / bhottA du havadi jIvo cedgabhAveNa kammaphalaM // 68 // - saMskRtachAyA. tasmAtkarma kartA bhAvena hi saMyutamatha jIvasya / bhoktA tu bhavati jIvazcetakabhAvena karmaphalaM // 68 // padArtha-[tasmAt ] tisa kAraNase [hiM] nizcayakarake [karma] dravyakarma jo hai so [kartA] apane pariNAmoMkA kartA hai kaisA hai dravyakarma ? [jIvasya ] AtmadravyakA [bhAvena] azuddha cetanAtmapariNAmoMkara [saMyutaM] saMyukta hai / bhAvArtha-dravyakarma apane jJAnAvaraNAdika pariNAmoMkA upAdAnarUpa kartA hai. aura AtmAke azuddha cetanAtmaka pariNAmoMko nimitta mAtra hai| isa kAraNa vyavahArakara jIva bhAvoMkA bhI kartA kahA jAtA hai [atha] phira isI prakAra jIvadravya apane azuddha cetanAtmaka bhAvoMkA upAdAnarUpa kartA hai. jJAnAvaraNAdika dravyakarmako azuddha cetanAtmaka bhAva nimittabhUta haiM / isa kAraNa vyavahArase jIva dravyakarmakA bhI kartA hai [tu] aura [jIvaH] Atmadravya jo hai so [cetakabhAvena] apane azuddha cetanAtmaka rAgAdi bhAvoMse [karmaphalaM] sAtA asAtArUpa karmaphalakA [bhoktA] bhoganevAlA [bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-jaiseM jIva aura karma nizcaya vyavahAranayoMkedvArA donoM paraspara eka dUsarekA kartA haiM taiseM hI donoM bhoktA nahIM haiM / bhoktA kevala mAtra eka jIvadravya hI hai kyoMki Apa caitanyakharUpa hai isakAraNa pudgaladravya acetana svabhAvase nizcaya vyava Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hAra donoM nayoMmeMse eka bhI nayase bhoktA nahIM hai / isa kAraNa jIvadravya nizcaya nayakI apekSA apane azuddha cetanAtmaka sukhaduHkharUpa pariNAmoMkA bhoktA hai / vyavahArakara iSTAniSTa padArthoM kA bhoktA kahA jAtA hai / AgeM karmasaMyukta jIvakI mukhyatA se prabhutva guNakA vyAkhyAna karate haiM / evaM kattA bhottA hojjhaM appA sagehiM kammehiM / hiMDati pAramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo // 69 // saMskRtachAyA. evaM karttA bhoktA bhavannAtmA svakaiH karmabhiH / hiNDate pAramapAraM saMsAraM mohasaMchannaH / / 69 / / padArtha - [ svakaiH ] anAdi vidyAse utpanna kiyehuye apane [ karmabhiH ] jJAnAvaraNAdika karmoM ke udayase [AtmA] jIvadravya [ evaM ] isa prakAra [karttA ] karanahArA [bhoktA ] bhoganehArA [ bhavan ] hotA huvA [ pAraM] bhavyakI apekSA sAnta [ apAraM ] abhavyakI apekSA ananta aisA jo [ saMsAraM ] paMcaparAvarttanarUpa saMsArako dharakara aneka svarUpase caturgatimeM [hiMDate] bhramaNa karatA hai. kaisA hai yaha saMsArI jIva ? [ mohasaMchannaH ] mithyAdarzana mithyAjJAna mithyAcAritrarUpa azuddha pariNatidvArA AcchAdita hai / bhAvArtha - yaha jIva apanI hI bhUlase saMsAra meM aneka vibhAva paryAya dharadharakara nacai hai arthAt asat vastumeM 'sat' rUpa mAnatA hai. jaiseM madamatta agamya padArthoMmeM pravarte hai taisI ceSTA karatA huvA apanA zuddhasvabhAva visAratA hai / AgeM karmasaMyogarahita jIvakI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAna karate haiM / uvasaMtakhINamoho maggaMjiNabhAsideNa samuvagado / NANANumaggacArI vajadi NivvANapuraM dhIro // 70 // saMskRtachAyA. upazAntakSINamoho mArga jinabhASitena samupagataH / jJAnAnumArgacArI vrajati nirvANapuraM dhIraH / / 70 / / padArtha - [ upazAntakSINamohaH ] apanI phalavipAka dazArahita upazama bhAvako athavA mUlasattAse vinAzabhAvako prApta huvA hai asatvastu pratItirUpa mohakarma jisakA aisA [ dhIraH ] apane svarUpameM nizcala samyagdRSTi jIva hai so [ nirvANapuraM] mokSanagarameM [ vrajati ] gaMmana karatA hai bhAvArtha- jo samyagdRSTI jIva hai so guNasthAnaparipATIke kramase mohakA upazama tathA kSaya karakeM mukta huvA saMtA ananta AtmIka sukhakA bhoktA hotA hai / kaisA hai vaha samyagdRSTI jIva ! [jinabhASitena mArga samupagataH ] sarvajJapraNIta AgamakedvArA samyagdarzana jJAnacAritrarUpa mokSamArgako prApta huvA hai / phira kaisA hai ? [ jJAnAnumArgacArI ] svasaMvedanapratyakSa jJAnamArgameM pravarttatA hai / 1 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAvArtha-jo jIva kAla labdhipAkara anAdi avidyAko vinAzakarake yathArtha padArthoMkI pratItimeM pravatrte haiM. pragaTa bhedavijJAna jyotikara kartRtvabhoktRtvarUpa aMdhakArako vinAzakara AtmIkazaktirUpa anantasvAdhIna balase svarUpameM pravate hai. so jIva apane zuddhasvarUpako prApta hokara mokSa avasthAko pAtA hai| Age jIvadravyake bheda karate haiN| eko ceva mahappA so duviyappo ttilakkhaNo hodi / cadu caMkamaNo bhaNido paMcaggaguNappadhANo ya // 71 // chakkApakkamajutto uvautto sttbhnggsmbhaavo| aTThAsao Navattho jIvo dasaTTANago bhaNido // 72 // saMskRtachAyA.. eka eva mahAtmA sa dvivikalpastrilakSaNo bhavati / catuzcaMkramaNo bhaNitaH paJcAsaguNapradhAnazca / / 715 SaTkApakramayuktaH upayuktaH sptbhnggsdbhaavH|| aSTAzrayo navArtho jIvo dazasthAnako bhaNitaH // 72 // - padArtha-[saH jIvaH] vaha jIvadravya [mahAtmA] avinAzI caitanya upayogasaMyukta hai isa kAraNa [eka eva] sAmAnya nayase eka hI hai / jo jo jIva hai so caitanyasvarUpa hai isa kAraNa jIva eka hI kahA jAtA hai. vaha hI jIvadravya [dvivikalpaH] jJAnopayoga darzanopayogake bhedase do prakAra bhI kahA jAtA hai| phira vaha hI jIvadravya [vilakSaNaH] karmacetanA karmaphalacetanA jJAnacetanA ina tIna bhedoMkara saMyukta honese tathA utpAdavyaya dhauvya guNasaMyukta honese tIna prakAra bhI [bhavati] hotA hai| phira vaha hI jIbadravya [ catuzcaMkramaNo bhaNitaH] cAra gatiyoMmeM paribhramaNa karatA hai isa kAraNa cAra prakAra bhI kahA jAtA hai / phira vaha hI jIva [paJcAgraguNapradhAnazca] pAMca audayikAdi bhAvoMkara saMyukta hai isakAraNa pAMcaprakArakA bhI kahA jAtA hai. phira vaha hI jIvadravya [SadkApakramayuktaH] chaha dizAvoMmeM gamanakaranevAlA hai. cAra to dizAyeM aura eka Upara eka nIcA ina chaha dizAvoMke bhedase chahaprakArakA bhI hai / phira vahI jIva [saptabhaGgasadbhAvaH upayuktaH] saptabhaGgI vANIse sAdhA jAtA hai isa kAraNa sAta prakArabhI kahA jAtA hai / phira vahI jIva [aSTAzrayaH] ATha siddhoMke guNa athavA AThakarmake Azraya honese ATha prakArakA bhI hai / phira vahI jIva [navArthaH] nava padArthoMke bhedoMse nava prakArakA bhI hai| phira vahI jIvadravya [dazasthAnakaH] pRthivIkAya, apakAya, tejakAya, vAyukAya, pratyeka, sAdhAraNa, beindriya, teindriya, caturindriya, paMcendriya isa prakAra dazabhedoMse dazaprakAra bhI [bhaNitaH] kahA gayA hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age kahate haiM ki jo jIva mukta hoya to usakI Urdhvagati hotI hai aura jo anya jIva haiM te chahoM dizAvoMmeM gati karate haiN| payaDihidi aNubhAgappadesabaMdhehiM savvado mukko| uDuM gacchadi sesA vidisAvajaM gardi jaMti // 73 // saMskRtachAyA. prakRtisthityanubhAgapradezabandhaiH sarvato muktaH / Urddha gacchati zeSA vidigvadhaM gatiM yAMti // 73 // padArtha-prakRtisthityanubhAgapradezabandhaiH] prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha pradezabandha ina cAra prakArake baMdhoMse [ sarvataH] sarvAMga asaMkhyAtapradezoMse [muktaH] chuTA huvA zuddhajIva [urddha] siddhagatiko [gacchati] jAtA hai bhAvArtha-jo jIva aSTakarmarahita hotA hai so eka hI samayameM apane UrddhagatikhabhAvase zreNibaddha pradezoMkedvArA mokSasthAnameM jAtA hai [zeSAH] anya bAkIke saMsArI jIva haiM te [vidigvA ] vidizAvoMko choDakara arthAt pUrva pazcima uttara dakSiNa ye cAra dizA aura Urddha tathA adhaH ina chahoM dizAvoMmeM [gadiM] gati [yAMti] karate haiN| bhAvArtha-jo jIva mokSagAmI haiM tinako choDakara anya jitane jIva haiM ve samasta chahoM dizAvoMmeM Rjuvakra gatiko dhAraNa karate haiM. cAra vidizAoMmeM unakI gati nahIM hotii| yaha jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvA / AgeM pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAna karate haiM jisameM prathama hI pudgalake bheda kahe jAte haiN| khaMdhA ya khaMdhadesA khaMdhapadesA ya hoMti prmaannuu| iti te caduvviyappA puggalakAyA muNeyavvA // 74 // saMskRta chAyA. skandhAzca skandhadezAH skandhapradezAzca bhavanti paramANavaH / / iti te caturvikalpAH pudgalakAyA jJAtavyAH // 74 // padArtha-[skandhAH] eka pudgala piMDa to skandha jAtike haiM [ca] aura [skandha. dezAH] dUsare pudgalapiMDa skandhadeza nAmake haiM [ca] tathA [skandhapradezAH] eka pudgala skandhapradeza nAmake haiM aura eka pudgala [paramANavaH] paramANu jAtike [ bhavanti] hote haiM. [iti] isa prakAra [te] ve pUrvameM kahehuye [pudgalakAyA:] pudgalakAya je haiM te [ caturvikalpAH] cAra prakArake [jJAtavyAH] jAnane yogya haiM / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAvArtha-pudgaladravyakA cAra prakAra pariNamana hai| ina cAra prakArake pudgala pariNAmoMke sivAya aura koI bheda nahIM haiM / inake sivAya anya jo koI bheda haiM ve ina cAroM bhedoMmeM hI garbhita haiN| AgeM ina cAra prakArake pudgaloMkA lakSaNa kahate haiN| khadhaM sayalasamatthaM tassa du addhaM bhaNaMti desotti // aDaDaM ca padezo paramANU ceva avibhaagii|| 75 // saMskRtachAyA. skandhaH sakalasamastastasya tvardha bhaNanti deza iti // arvArddha ca pradezaH paramANuzcaivAvibhAgI // 75 / / padArtha-[skandhaH] pudgalakAya jo skandha bheda hai so [sakalasamastaH] ananta samasta paramANuvoMkA milakara eka piNDa hotA hai [tu] aura [tasya] usa pudgala skandhakA [arddha] arddhabhAga [deza iti ] skandhadeza nAmakA [bhaNaMti] arahaMtadeva kahate haiM [ca] phira [aArddha ] tisa skandhake AdhekA AdhA cauthAI bhAga [skandhapradezaH] skandhapradeza nAmakA hai [ca eva] nizcayase [avibhAgI] jisakA dUsarA bhAga nahiM hotA tisakA nAma [paramANuH] pudgalaparamANu kahalAtA hai / __bhAvArtha-skandha, skandhadeza, skandhapradeza ina tIna pudgalaskaMdhoMmeM ananta ananta bheda haiM. paramANukA eka hI bheda hai / dRSTAntake dvArA isa kathanako pragaTa kara dikhAyA jAtA hai| anantAnanta paramANuvoMke skandhakI nisAnI solahakA aMka jAnanA. kyoMki samajhAnekeliye thor3AsA gaNitakarake dikhAte haiM. solaha paramANukA to utkRSTa skandha kahA jAtA hai. usake Age ekaeka paramANu ghaTAte jAnA. navake aMkatAI paramANuvoMkA jaghanya skandha hai. navaso pandharahase lekara dazatAI madhyama bheda jAnane / isI prakAra skandhake bheda eka eka paramANukI kamIse ananta jAnane / aura ATha paramANukA utkRSTa skandhadeza jAnanA. pAMca paramANukA jaghanya skandhadeza jAnanA. sAtase lekara chaha tAI madhyama skandhadezake bheda jAnane. isIprakAra eka eka paramANukI kamIse skandhadezake bheda ananta jAnane / tathA cAra paramANukA utkRSTa skandhapradeza jAnanA-do paramANuvoMkA jaghanya skandhapradeza hotA hai. tInase lekara madhyama skandhapradezake bheda hote haiM. isIprakAra skandhapradeza bheda eka eka paramANukI kamI kara jaghanya madhyama utkRSTa bhedoMse ananta jaanne| aura paramANu avibhAgI hai. isameM bheda kalpanA nahIM hai / ye cAra prakAra to bhedakedvArA jAnane-aura ye hI cAra bheda milApakedvArA bhI gine jAte haiM / milApa nAma saMghAtakA hai-do paramANuke milanese jaghanya skandhapradeza hotA hai isI prakAra eka eka adhika paramANu milAnese ina tIna skandhoMke bheda utkRSTa skandha tAI . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 rAyacandra jainazAstramAlAyAm jAnane / bheda saMghAtake dvArA ina tInoM skandhoMke bheda paramAgama meM vizeSatA kara gine gaye haiM. eka pRthvIpiMDameM ye cAroM hI bheda hote haiM sakalapiMDakA nAma skandha kahA jAtA hai AdhekA nAma skandhadeza cauthAIkA nAma skandhapradeza kahA jAtA hai avibhAgIkA nAma paramANu kahA jAtA hai / isI prakAra khaMDa 2 karane para bhedoMse anante bheda hote haiM. do ya paramANuke milApase lekara sakala pRthvIkhaMDa paryaMta saMghAtakari anante bheda hote haiM / bheda saMghAtase pudgalakI anantaparyAyeM hotI haiM / 1 AgeM ina skaMdhoMkA nAma pudgala kahA jAtA hai isa kAraNa pudgalakA artha dikhAte haiM. vAdarasuhumagadAnAM khaMdhANaM puggalotti vavahAro // te hoMti chappayArA telokkaM jehiM NippaNNaM // 76 // saMskRtachAyA. vAdarasaukSmyagatAnAM skandhAnAM pudgalaH iti vyavahAraH // te bhavanti SaTprakArAstrailokyaM yaiH niSpannaM // 76 // 1 padArtha - [ vAdarasaukSmyagatAnAM ] vAdara aura sUkSma pariNamanako prApta bhaye haiM aise je [skandhAnAM ] pudgala vargaNA, tinake piMDakA [ pudgalaH ] pudgala [iti ] aisA nAma [vyavahAraH] lokabhASAmeM kahA jAtA hai / bhAvArtha - ye jo pUrva meM hI cAra prakAra ke skandhA - dika bheda kahe inameM pUraNagalana svabhAva hai isakAraNa inakA nAma pudgala kahA jAtA hai / jo baDhai ghaTai tisako pudgala kahate haiM / paramANu jo hai so apane sparzarasavarNagandha guNake bhedoMse SaTguNI hAnivRddhike prabhAvase pudgala nAma pAtA hai / aura usa hI paramANumeM kisI kAlameM skandha hone kI pragaTa zakti hai. jo kabhI nahiM hotI to bhI paramANuko pudgala saMjJA hai | aura tIna prakArake jo skandha haiM te ananta paramANumilakara eka piNDa avasthAko karate haiM / isakAraNa unameM bhI pUraNagalana svabhAva hai aura unakA bhI nAma pudgala kahA jAtA hai [te] ve pudgala [ SaTkArAH ] chaiprakArake [ bhavanti ] hote haiM / [ yaiH ] jina pudgaloMse [trailokyaM ] tIna loka [ niSpannaM ] nirmapita hai / 1 1 I bhAvArtha - ve chahaprakArake pudgalaskandha apane sthUla sUkSma pariNAmoM ke bhedoMse tIna lokakI racanAmeM pravarttate haiM - ve chaha prakAra kauna 2 se haiM so batAye jAte haiM / vAdaravAdara 1 vAdara 2 vAdarasUkSma 3 sUkSmavAdara 4 sUkSma 5 sUkSmasUkSma 6 ye chaha prakAra jAnane jo pudgala piMDa do khaNDa karane para apane Apa phira nahiM mileM aise kASThapASANAdikako vAdaravAdara kahate haiM. 1. aura jo pudgalaskandha khaNDa khaNDa kiye huye apane Apa mila jAMya aise dugdha ghRta tailAdika pudgaloMko vAdara kahate haiM 2. aura jo dekhanemeM to thUla hoMhiM khaNDa khaNDa karanemeM nahiM AveM hastAdikase grahaNa karanemeM nahiM AveM aise dhUpa candramAkI cAMdanI Adika pudgala vAdarasUkSma kahalAte haiM 3. aura jo skaMdha to haiM sUkSma, parantu sthUla se prati Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAsate haiM aise sparza rasa gaMdha zabdAdika pudgala sUkSmavAdara kahalAte haiM 4. aura jo skandha ati sUkSma haiM indriyoMse grahaNa karanemeM nahiM Ate aise jo karmavargaNAdika haiM te sUkSmapudgala kahalAte haiM. 5. aura jo karmavargaNAvoMse bhI ati sUkSma byaNukaskandha tAI je haiM te sUkSmasUkSma kahalAte haiN| AgeM paramANukA svarUpa kahate haiM. savvasiM khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANU / so sassado asaho eko avibhAgi muttibhavo // 77 // - - saMskRtachAyA. sarveSAM skandhAnAM yo'ntyastaM vijAnIhi paramANuM / sa zAzvato'zabdaH eko'vibhAgI mUrtibhavaH // 77 // padArtha-[sarveSAM] samasta [skandhAnAM] skandhoMkA [yaH] jo [antyaH] antakA bheda hai [taM] usako [paramANuM] paramANu [vijAnIhi ] jAnanA / arthAt-ye jo pUrva chaha prakArake skandha kahe unameMse jo antakA bheda (avibhAgI khaMDa) hai so paramANu kahAtA hai [saH] vaha paramANu [zAkhataH] trikAla avinAzI hai. yadyapi skandhoMke milApase eka paryAyase paryAyAntarako prApta hotA hai. tathApi apane dravyatvakara sadA TaMkotkIrNa nitya dravya hai / phira kaisA hai vaha paramANu ? [azabdaH] zabdarahita hai yadyapi skaMdhake milApase zabda paryAyako dharatA hai tathApi vyaktarUpa zabda paryAyase rahita hai| phira kaisA hai paramANu ? [ekaH] eka pradezI hai vyaNukAdi skandharUpa nahIM hai / phira kaisA haiM ? [avibhAgI] jisakA dUsarA bhAga nahIM aisA niraMza hai / phira kaisA hai ? [ mUrtibhavaH] sadAkAla rUpa rasa sparza gandha ina cAra guNoMse bheda lakhA jAtA hai isa prakAra paramANukA kharUpa jAnanA / AgeM pRthvI Adi jAtike paramANu jude nahIM haiM aisA kathana karate haiM / Adezamattamutto dhAducadukassa kAraNaM jo du / so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasaddo // 78 // saMskRtachAyA.. AdezamAtramUrtaH dhAtucatuSkasya kAraNaM yastu // sa jJeyaH paramANuH pariNAmaguNaH svayamazabdaH // 78 // padArtha-[ya] jo AdezamAtramUrtaH] guNaguNIke saMjJAdi bhedoMse mUrtIka hai [saH] vaha [paramANuH] paramANu [jJeyaH] jaannaa| vaha paramANu kaisA hai ? [dhAtucatuSkasya] pRthivI jala ani vAyu ina cAra dhAtuvoMkA [kAraNaM] kAraNa hai / ye cAra dhAtu ina paramANuvoMse hI paidA hote haiM / phira kaisA hai ? [pariNAmaguNaH] pariNamana khabhAvavAlA [vayaM azabdaH] Apa azabda hai kintu zabdakA kAraNa hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArtha-paramANu to dravya hai usameM sparza rasa gandha varNa ye cAra guNa haiM / ina cAroM hI guNoMse paramANu mUrtIka kahalAtA hai| paramANu nirvibhAga hai kyoMki jo pradeza AdimeM hai vahI madhya aura antameM hai. isakAraNa dUsarA bhAga paramANukA nahiM hotaa| dravyaguNameM pradezabheda nahiM hotA. isakAraNa jo pradeza paramANukA hai vahI pradeza sparza rasa gandha varNakA jAna lenA / ye cAra guNa paramANumeM sadA kAla pAye jAte haiM parantu gauNa mukhyake bhedase nyUnAdhika bhI ina guNoMkA kathana kiyA jAtA hai / pRthivI jala agni vAyu ye cAroM hI pudgalajAtiyeM paramANuvoMse utpanna haiM / inake paramANuvoMkI jAti judI nahIM hai. paryAyake bhedaseM bheda hotA hai / pRthivI jAti paramANuvoMmeM cAroM hI guNoMkI mukhyatA hai / jalameM gaMdha guNakI gauNatA hai anya tIna guNoMkI mukhyatA hai / animeM gandha aura rasakI gauNatA hai sparza aura varNakI mukhyatA hai / vAyumeM tIna guNoMkI gauNatA hai sparza guNakI mukhyatA hai / paryAyoMke kAraNa paramANumeM nAnAprakArake pariNAmaguNa hote haiM / kahIM para kisI eka guNakI pragaTatA apragaTatAke kAraNa nAnAprakArakI paraNatiko dhAraNa karate haiN| prazna-jisa prakAra paramANuvoMke pariNamanase gaMdhAdika guNa haiM usI prakAra zabda bhI pragaTa hotA hogA ? aisI jo koI zaMkA karai to usakA samAdhAna yaha hai ki paramANu ekapradezI hai isa kAraNa zabda pragaTa nahiM hotA. zabda hai so aneka paramANuvoMke skandhoMse utpanna hotA hai isakAraNa paramANu azabdamaya hai / AgeM zabdako pudgalakA paryAyatva dikhAte haiM / sado khaMdhappabhavo khaMdho prmaannusNgsNghaado|| puDhesu tesu jAyadi saddo uppAdago Niyado // 79 // saMskRtachAyA. zabdaH skandhaprabhavaH skandhaH paramANusaGgasaGghAtaH / spRSTeSu teSu jAyate zabda utpAdako niyataH // 79 // padArtha-[zabdaH] zabda jo haiM so [skandhaprabhavaH] skandhase utpanna hai [paramANusaGgasaGghAta] anaMta paramANuvoMke milApakA samUha [skandhaH] skandha hotA hai / [teSu spRSTeSu] una skandhoMke paraspara sparza honepara (niyataH] nizcita [utpAdakaH] anya vargaNAvoMko zabdAyamAna karanehArA aisA [zabdaH] zabda [jAyate] utpanna hotA hai / bhAvArtha-dravyakarNendriyake AdhArase bhAvakarNendriyakedvArA jo dhuni sunI jAya use zabda kahate haiN| vaha zabda anaMta paramANuvoMkA piNDa arthAt skandhoMse hI utpanna hotA hai kyoMki jaba paraspara mahAskandhoMkA saMghaTTa hotA hai, taba zabdakI utpatti hotI hai / aura svabhAvahIse utpanna ananta paramANuvoMkA piNDa aisI zabda yogya vargaNAyeM paraspara milakara isa lokameM sarvatra vyApa (phaila ) rahI haiM / jahAM jahAM zabdake utpanna karaneko * Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| bAhya sAmagrIkA saMyoga milatA hai tahAM tahAM ve zabdayogyavargaNAyeM haiM so khayameva hI zabdarUpa hoya pariNama jAtI haiM / isa kAraNa zabda nizcaya karake pudgalaskandhoMse hI utpanna hotA hai / keI matAvalaMbI zabdako AkAzakA guNa mAnate haiM so AkAzakA guNa kadApi nahiM ho zaktA / yadi AkAzakA guNaM mAnA jAya to karNendriyadvArA grahaNa karanemeM nahiM AtA kyoMki AkAza amUrtIka hai amUrtIka padArthakA guNa bhI amUrtIka hotA hai / indriye mUrtIka haiM mUrtIka padArthakI hI jJAtA haiM / isa kAraNa jo zabda AkAzakA guNa hotA to karNa indriyase grahaNa karanemeM nahiM AtA / vaha zabda do prakArakA hai eka prAyogika dUsarA vaizrasika / jo zabda puruSAdikake saMbaMdhaseM utpanna hotA hai usako prAyogika kahate haiM / aura jo meghAdikase utpanna hotA hai so vaizrasika kahalAtA hai / athavA vahI zabda bhASA abhASAke bhedase do prakArakA hai / tinameMse bhASAtmakazabda akSara anakSarake bhedaseM do prakArakA hai / saMskRta prAkRta Arya mlecchAdi bhASAdirUpa jo zabda haiM ve saba akSarAtmaka haiM / aura dvIndriyAdika jIvoMke zabda haiM, tathA kevalIkI jo divyadhvani hai so anakSarAtmaka zabda haiN| abhASAtmaka zabdoMke bhI do bheda haiM / eka prAyogika haiM dUsarA vaizrasika hai / prAyogika to tata vitata ghana suSirAdirUpa jAnanA / tata zabda use kahate haiM jo vINAdikase utpanna hai / vitata zabda Dhola damAmAdikase utpanna hote haiM. aura jhAMjha karatAlAdikase utpanna hoya so ghana kahA jAtA hai aura jo bAMsAdi kase utpanna hoya so suSira kahalAtA hai isa prakAra ye 4 bheda jAnane / aura jo meghAdikase utpanna hote haiM ve vaizrazika abhASAtmaka zabda hote haiM / ye samasta prakArake hI zabda pudgala skandhoMse utpanna hote haiM aisA jAnanA / AgeM paramANuke ekapradezatva dikhAte haiN| Nico NANavakAso Na sAvakAso padesado bhettaa| khaMdhANaM pi ya kattA pavihattA kAlasaMkhANaM // 8 // saMskRtachAyA. nityo nAnavakAzo na sAvakAzaH pradezato bhettaa| skandhAnAmapi ca kartA pravibhaktA kAlasaMkhyAyAH // 80 // padArtha--paramANu kaisA hai ? [nityaH] sadA avinAzI hai| apane eka pradezakara rUpAdika guNoMse bhI kabhI trikAlameM rahita nahiM hotaa| phira kaisA hai ? [na anavakAzaH] jagaha~ denekeliye samartha hai paramANuke pradezase jude nahIM aise jo haiM usameM sparzAdi guNa unako avakAza denekeliye samartha hai / phira kaisA hai ? [na sAvakAzaH] jagaha~ detA bhI nahIM apane eka pradezakara Adi madhya antameM nirvibhAga eka hI hai. isakAraNa do Adi pradezoMkI samAI (jagaha) usameM nahIM hai / isaliye avakAzadAna deneko Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm asamartha bhI hai / phira kaisA hai ? [pradezataH bhettA] apane eka hI pradezase skaMdhoMkA bheda karanevAlA hai / jaba apane vighaTanakA samaya pAtA hai usa samaya skaMdhase nikala jAtA hai isakAraNa skaMdhakA khaMDa karanevAlA kahA jAtA hai / phira kaisA hai ? [skandhAnAM] skandhoMkA [kartA api] kartA bhI hai arthAt apanA kAlapAya apanI milanazaktise skandhoMmeM jAkara mila jAtA hai isakAraNa isako skandhoMkA kartA bhI kahA gayA hai / phira kaisA hai ? [kAlasaMkhyAyAH] kAlakI saMkhyAkA [pravibhaktA] bheda karanevAlA hai / eka AkAzake pradezameM rahanevAle paramANuko dUsare pradezameM gamana karate jo samayarUpa kAlapariNAma pragaTa hotA hai usako bheda karatA hai, isa kAraNa kAlaaMzakA bhI kartA hai| phira yaha paramANu dravyakSetra kAla bhAvanakI saMkhyAke bhedako bhI karatA hai so dikhAyA jAtA hai / yahI paramANu apane ekapradeza parimANase dyaNukAdi skandhoMmeM dravyasaMkhyAkA bheda karatA hai / aura yahI paramANu apane ekapradezake parimANase do Adi pradezoMse lekara anaMta pradezaparyaMta kSetrasaMkhyAkA bheda karatA hai / phira yahI paramANu apane ekapradezake dvArA pradezase pradezAntaragatipariNAmase do samayase lekara anaMtakAlaparyanta kAlasaMkhyAke bhedako karai hai / phira yahI paramANu apane ekapradezameM jo varNAdika bhAva haiM jaghanya utkRSTa bhedase usa bheda saMkhyAko bhI karatA hai / yaha cAra prakArakA bhedabhAva saMkhyA paramANujanita jAna lenaa| AgeM paramANu dravyameM guNaparyAyakA svarUpakathana karate haiN| eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM saddakAraNamasadaM / khadhaMtaridaM vvaM paramANuM taM viyANehi // 81 // saMskRtachAyA. ekarasavarNagandhaM dvisparza zabdakAraNamazabdaM / skandhAntaritaM dravyaM paramANuM taM vijAnIhi / / 81 // padArtha he ziSya ! [ yat ] jo dravya [ekarasavarNagandhaM] eka hai rasa varNa gandha jisameM aisA [dvisparza ] do sparza guNavAlA hai [zabdakAraNaM] zabdakI utpattikA kAraNa hai [azabdaM] apane eka pradezakara zabdatvarahita hai [skandhAntaritaM] pudgalapiMDase judA hai [taM dravyaM] usa dravyako [paramANuM] paramANu [vijAnIhi] jAna / bhAvArtha-eka paramANumeM pudgalake vIsaguNoMmeMse jo pAMca rasa haiM unameMse koI eka rasa pAyA jAtA hai / pAMca varNoM se koI eka varNa hotA hai / isIprakAra do gaMdhoMmese koI eka gandha tathA zItasnigdha, zItarUkSa, uSNasnigdha, uSNarUkSa, ina cAra sparzake yugaloMmeMse eka koI yugala hotA hai / isa prakAra eka paramANumeM pAMca guNa jAnane / yaha paramANu skandhabhAvako paraNayA huvA zabdaparyAyakA kAraNa hai| aura jaba skandhase Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 65 judA hotA hai taba zabdase rahita hai / yadyapi apane snigdharUkSa guNoMkA kAraNa pAkara aneka paramANurUpaskandhaparaNatiko dharakara eka hotA hai tathApi apane ekarUpase svabhAvako nahiM choDatA sadA eka hI dravya rahatA hai| AgeM samasta pudgaloMke bheda saMkSepatAse dikhAye jAte haiM / uvabhojamidiehiM ya iMdiya kAyA maNo ya kammANi / jaM havadi muttamaNNaM taM savvaM puggalaM jANe // 82 // . saMskRtachAyA. upabhogyamindriyaizcendriyaH kAyA manazca karmANi / yadbhavati mUrtamanyat tatsarva pudgalaM jAnIyAt // 82 // padArtha- [yat ] jo [indriyaiH] pAMcoM indriyoMse [upabhogyaM] sparza rasa gandha varNa zabdarUpa pAMca prakArake viSaya bhoganemeM Ate haiM [ca] aura [indriyaH] sparza jIbha nAsikA karNa netra ye pAMca prakArakI dravyaindriya [kAyaH] audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa aura kArmANa ye pAMca prakArake zarIra [ca] aura [manaH] paudgalIka dravyamana tathA [karmANi] dravyakarma nokarma aura [yat] jo kucha [anyat ] aura koI [mUrtta] mUrtIka padArtha [ bhavati ] hai [ tatsarvaM] ve samasta [pudgalaM ] pudgaladravya [jAnIyAt] jAno / __bhAvArtha-pAMca prakAra indriyoMke viSaya, pAMca prakArakI indriyeM, dravyamana, dravyakarma, nokarma, inake sivAya aura jo aneka paryAyoMkI utpattike kAraNa nAnAprakArakI anaMtAnaMta pudgalavargaNAyeM haiM. anantI asaMkhyeyANu vargaNA haiM aura anaMtI vA asaMkhyAtI saMkheyANu vargaNA haiM, do aNuke skandhatAI aura paramANu avibhAgI ityAdi jo bheda haiM ve samasta hI pudgaladravyamayI jAnane. yaha pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvaa|| Age dharma adharma dravyAstikAyakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai jisameMse prathama hI dharma dravyakA svarUpa kahA jAtA hai| . dhammatthikAyamarasaM avaNNagaMdhaM asaddamaphAsaM / logogADhaM puDhe pihulamasaMkhAdiyapadesaM // 83 // saMskRtachAyA. dhArmAstikAyo'raso'varNagandho'zabdo'sparzaH / lokAvagADhaH spaSTaH pRthulo'saMkhyAtapradezaH // 83 // , padArtha-[dharmAstikAyaH] dharma dravya jo hai so kAya sahita pravate hai / kaisA hai vaha dharma dravya ? [arasaH] pAMca prakArake rasarahita [avarNagandhaH] pAMca prakArake varNa aura do prakArake gandharahita [azabdaH] zabdaparyAyase rahita [asparzaH] ATha prakArake sparza guNarahita hai / phira kaisA hai ? [lokAvagADhaH] samasta lokako vyApta hokara tiSThatA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai [spRSTaH] apane prardazake sparzase akhaMDita hai [ pRthulaH ] svabhAvahIse saba jagaha~ vistRta hai / aura [asaMkhyAtapradezaH ] yadyapi nizcaya nayase eka akhaMDita dravya hai tathApi vyavahArase asaMkhyAtapradezI hai / bhAvArtha -- dharmadravya sparza rasa gandha varNa guNoMse rahita hai isakAraNa amUrttIka hai kyoMki sparza rasa gandha varNavatI vastu siddhAMta meM mUrtIka hI hai / ye cAra guNa jisameM nahiM hoya usIkA nAma amUrttIika hai / isa dharmadravyameM zabda bhI nahIM hai kyoMki zabda bhI mUrtIka hote haiM isakAraNa zabda paryAyase rahita hai / lokapramANa asaMkhyAtapradezI hai / yadyapi akhaMDa - dravya hai paraMtu bheda dikhAnekeliye paramANuvoMdvArA asaMkhyAta pradezI ginA jAtA hai / AgeM phira bhI dharmadravyakA svarUpa kucha vizeSatAkara dikhAyA jAtA hai / agurulaghugehiM sayA tehiM aNatehiM pariNadaM NicaM | gadikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM sayamakajjaM // 84 // saMskRtachAyA. agurulaghukaiH sadA taiH anantaiH pariNataH nityaH / gatikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaH svayamakAryaH // 84 // padArtha - [ sadA] sadAkAla [taiH ] una dravyoMke astitva karanehAre [ agurulaghukaiH] aguru laghu nAmaka [ anantaiH ] ananta guNoMse [ pariNataH ] samaya samaya meM parimatA hai / phira kaisA hai ? [ nityaH ] TaMkotkIrNa avinAzI vastu hai / phira kaisA hai ? [gatikriyAyuktAnAM ] gamana avasthAkara sahita jo jIva pudgala haiM tinako [ kAraNabhUtaM ] nimittakAraNa hai / phira kaisA hai ? [ svayamakAryaH ] kisIse utpanna nahiM huvA hai / bhAvArtha -- dharmadravya sadA avinAzI TaMkotkIrNa vastu hai / yadyapi apane agurulaghu guNase SaTguNI hAnivRddhirUpa pariNamatA hai, pariNAmase utpAdavyayasaMyukta hai tathApi apane dhauvya svarUpase calAyamAna nahiM hotA kyoMki dravya vahI hai jo upajai vinazai thira rahai / isakAraNa yaha dharmadravya apane hI svabhAvako pariNaye jo pudgala tinako udAsIna avasthA se nimittamAtra gatiko kAraNabhUta hai / aura yaha apanI avasthAse anAdi anaMta hai, isa kAraNa kAryarUpa nahI haiM / kArya use kahate haiM jo kisI se upajyA hoya / gatiko nimitta - pAya sahAyI hai, isaliye yaha dharmadravya kAraNarUpa hai kintu kArya nahIM hai / Age dharmadravya gatiko nimittamAtra sahAya kisa dRSTAntakara hai so dikhAyA jAtA hai 1 udayaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe // taha jIvapuggalANaM dhammaM davvaM viyANehi // 85 // saMskRtachAyA. udakaM yathA matsyAnAM gamanAnugrahakaraM bhavati / tathA jIvapudgalAnAM dharma dravyaM vijAnIhi // 85 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paJcAstikAyasamayasAraH / 67 padArtha - [ loke] isa lokameM [ yathA] jaiseM [ udakaM ] jala [ matsyAnAM] macchiyoMko [gamanAnugrahakaraM ] gamanake upakArako nimittamAtrasahAya [bhavati ] hotA hai [ tathA ] taiseM hI [jIvapudgalAnAM] jIva aura pudgaloMke gamanako sahAya [ dharmadravyaM ] dharma nAmA dravya [vijAnIhi ] jAnanA / bhAvArtha -- jaiseM jala macchiyoMke gamana karate samaya na to Apa unake sAtha calatA hai aura na macchiyoMko calAvai hai kintu unake gamanako nimittamAtra sahAyaka hai, aisA hI koI eka svabhAva hai / macchiyAM jo jalake vinA calanemeM asamartha haiM isa kAraNa jala nimittamAtra hai / isI prakAra hI jIva aura pudgala dharmadravyake vinA gamana karaneko asamartha haiM jIva pudgala ke calate dharmadravya Apa nahiM calatA aura na unako preraNA karakeM calAtA hai. Apa to udAsIna hai parantu koI eka aisA hI anAdinidhanasvabhAva hai ki jIva pudgala gamana kare to unako nimittamAtra sahAyaka hotA hai / 1 AgeM adharmadravyakA svarUpa dikhAyA jAtA hai / jaha havadi dhammadavvaM taha taM jANeha davvamadhamakkhaM / Thidi kiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavIva // 86 // saMskRtachAyA. yathA bhavati dharmadravyaM tathA tajjAnIhi dravyamadharmAkhyaM / sthitikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaM tu pRthivIva / / 86 / padArtha - [ yathA ] jaiseM [tat] jisakA svarUpa pahile kaha Aye vaha [ dharmadravyaM ] dharmadravya [ bhavati ] hotA hai [ tathA ] taiseM hI [ adharmAkhyaM ] adharma nAmaka [ dravyaM ] dravya [sthitikriyA yuktAnAM] sthira honekI kriyAyukta jIva pudgaloMko [ pRthivI iva ] pRthivIkI samAna sahakArI [kAraNabhUtaM ] kAraNa [jAnIhi ] jAna / bhAvArtha -- jaiseM bhUmi apane svabhAvahIse apanI avasthAliye pahile hI tiSThai hai sthira haiM aura ghoTakAdi padArthoMko jorAvarI nahiM ThaharAtI. ghoTakAdi jo svayaM hI ThaharanA cAhai to pRthivI sahaja apanI udAsIna avasthAse nimittamAtra sthitiko sahAyaka hai / isIprakAra adharmadravya jo hai so apanI sAhajika avasthA se apane asaMkhyAta pradeza liye. lokAkAza pramANatAse avinAzI anAdi kAlase tiSThai hai, usakA svabhAva bhI jIva pudgalakI sthiratAko nimittamAtra kAraNa hai, parantu anya dravyako jabaradastI se nahiM ThaharAtA / ApahIse jo jIvapudgala sthira avasthArUpa pariNamai to Apa apanI svAbhAvika udAsIna avasthAse nimittamAtra sahAya hotA hai / jaisaiM dharmadravya nimittamAtra gatiko sahAyaka hai usI prakAra adharmadravya sthiratAko sahakArI kAraNa jAnanA / yaha saMkSepa mAtra dharma adharma dravyakA svarUpa kahA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age jo koI kahai ki dharma adharma dravya hai hI nahIM to usakA samAdhAna karanekeliye AcArya kahate haiM. jAdo alogalogo jesiM sambhAvado ya gmnntthidii| do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya // 87 // saMskRtachAyA. - - - jAtamalokalokaM yayoH sadbhAvatazca gamanasthitiH / dvAvapi ca matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau ca // 87 // padArtha-[yayoH] jina dharmAdharma dravyake [ sadbhAvataH] astitva honese [alokalokaM ] loka aura aloka [jAtaM] huvA hai [ca] aura jinase [gamanasthitI] gati sthiti hotI hai ve [dvau api] donoM hI [vibhaktau matau] apane apane svarUpase jude jude kahe gaye haiM kiMtu [avibhaktau] ekakSetra avagAhase jude 2 nahIM hai / [ca] aura [lokamAtrau] asaMkhyAtapradezI lokamAtra hai| bhAvArtha-yahAM ju prazna kiyA thA ki-dharma adharma dravya hai hI nahIM-AkAza hI gati sthitiko sahAyaka hai tisakA samAdhAna isa prakAra huvA ki-dharma adharma dravya avazya hai| jo ye donoM nahiM hote to loka alokakA bheda nahiM hotA / loka usako kahate haiM jahAM ki jIvAdika samasta padArtha hoM. jahAM eka AkAza hI hai so aloka hai, isa kAraNa jIva pudgalakI gatisthiti lokAkAzameM hai alokAkAzameM nahIM hai / jo ina dharma adharmake gatisthiti nimittakA guNa nahiM hotA to loka alokakA bheda dUra ho jAtA jIva aura pudgala ye donoM hI dravya gati sthiti avasthAko dharate haiM inakI gati sthitiko bahiraMga kAraNa dharma adharma dravya lokameM hI hai| jo ye dharma adharma dravya lokameM nahiM hote to loka aloka aisA bheda hI nahiM hotA saba jagaha~ hI loka hotA isa kAraNa dharma adharma dravya avazya hai / jahAMtaka jIvapudgalagati sthitiko karate haiM tahAM tAI loka hai usase pare aloka jAnanA-isI nyAya kara loka alokakA bheda dharma adharma dravyase jAnanA / ye dharma adharma dravya donoM hI apane 2 pradezoMkoM liyehuye jude jude haiM. eka lokAkAza kSetrakI apekSA jude jude nahIM haiM kyoMki lokAkAzake jina pradezoMmeM dharmadravya hai una hI pradezoMmeM adharmadravya bhI hai donoM hI hilanacalanarUpa kriyAserahita sarvalokavyApI haiM / samasta lokavyApI jIva pudgaloMko gatisthitiko sahakArI kAraNa haiM isakAraNa donoM hI dravya lokamAtra asaMkhyAtapradezI haiN| Age dharma adharma dravya preraka hokara gati sthitiko kAraNa nahIM hai atyanta udAsIna haiM aisA kathana karaneko gAthA kahate haiM. Na ya gacchadi dhammatthI gamaNaM Na karedi aNNadaviyassa // havadi gatI sa ppasaro jIvANaM puggalANaM ca // 88 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| saMskRtachAyA. na ca gacchati dharmAstiko gamanaM na karotyanyadravyasya / bhavati gateH saH prasaro jIvAnAM pudgalAnAM ca / / 88 // padArtha-[dharmAstikaH] dharmAstikAya [na] nahIM [gacchati] calatA hilatA hai / [ca] aura [anyadravyasya] anya jIva pudgalakA preraka hoyakara [gamanaM ] halana calana kriyAko [na] nahIM [karoti] karatA hai [saH] vaha dharmadravya [jIvAnAM] jIvoMkI , aura [ pudgalAnAM] pudgaloMkI [gateH] halana calana kriyAkA [prasaraH] pravartaka [bhavati] hotA hai / [ca] phira isaprakArahI adharmadravya bhI sthitiko nimittamAtra kAraNa jAnanA / bhAvArtha-jaiseM pavana apane caMcalasvabhAvase dhvajAvoMkI halana calana kriyAkA kartA dekhanemeM AtA hai taiseM dharmadravya nahIM hai / dharma dravya jo hai so Apa halanacalanarUpa kriyAse rahita hai kisI kAlameM bhI Apa gati paraNatiko (gamanakriyAko) nahiM dhAratA / isakAraNa jIvapudgalakI gatiparaNatikA sahAyaka kisa prakAra hotA hai usakA dRSTAnta dete haiM. jaise ki niHkampa sarovarameM 'jala' macchiyoMkI gatiko sahakArI kAraNa hai-jala svayaM preraka hokara macchiyoMko nahiM calAtA, macchiyeM apane hI gati pariNAmake upAdAna kAraNase calatI haiM parantu jalake vinA nahiM cala saktIM, jala unako nimittamAtra kAraNa hai / usI prakAra jIvapudgaloMkI gati apane upAdAna kAraNase hai dharmadravya Apa calatA nahI kintu anya jIvapudgaloMkI gatikeliye nimittamAtra hotA hai / isIprakAra adharmadravya bhI nimittamAtra hai jaise ghoDA prathama hI gati kriyAko karake phira sthira hotA hai asavArakI sthitikA kartA dekhiye hai, usI prakAra adharmadravya prathama Apa calakara jIvapudgalakI sthirakriyAkA Apa kartA nahIM hai kiMtu Apa niHkriya hai isakAraNa gatipUrvasthiti paraNAma avasthAko prApta nahiM hotA hai / yadi paradravyakI kriyAse isakI gati pUrvakriyA nahiM hotI to kisaprakAra sthiti kriyAkA sahakArI kAraNa hotA hai ? jaiseM ghor3ekI sthiti kriyAkA nimitta kAraNa bhUmi (pRthivI) hotI hai| bhUmi calatI nahIM parantu gatikriyAke karanehAre ghor3ekI sthitikriyAko sahakAriNI hai. usIprakAra adharmadravya jIvapudgalakI sthitiko udAsIna avasthAse sthitikriyAkA sahAyI hai / Age dharma adharma dravyako upAdAnakAraNa gatisthitikA mukhyatArUpa nahIM hai udAsInamAtra bhAvase nimittakAraNamAtra kahA jAtA hai| vijadi jesiM gamaNaM ThANaM puNatesimeva sNbhvdi| te sagaparaNAmehiM du gamaNaM ThANaM ca kuvvaMti // 89 // saMskRtachAyA. vidyate yeSAM gamanaM punasteSAmeva sambhavati / te svakapariNAmaistu gamanaM sthAnaM ca kurvanti / / 89 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha-dharmadravya akelA Apa hI kisI kAlameM bhI gatikAraNa avasthAko nahiM dharatA hai aura adharmadravya bhI akelA kisI kAlameM bhI sthiti kAraNa avasthAko nahiM dharatA kiMtu gati sthitiparaNAtike kAraNa haiM / aura jo ye donoM dharma adharma dravya upAdAnarUpa mukhyakAraNa gatisthitike hote to [yeSAM] jina jIvapudgaloMkA [gamanaM] calanA [ sthAnaM] sthira honA [vidyate] pravatrte hai [punaH] phira teSAM] una hI dravyoMkA [eva ] nizcaya karake calanA thira honA [sambhavati] hotA hai / jo dharma adharma dravya mukhya kAraNa hoya kara jabaradastIse jIvapudgaloMko calAte aura sthira karate to sadAkAla jo calate ve sadA calate hI rahate aura sthira hote ve sadA sthira hI rahate, isakAraNa dharma adharma dravya mukhya kAraNa nahIM haiN| [te] ve jIvapudgala [svakapariNAmaiH tu] apane gatisthitipariNAmake upAdAnakAraNarUpase to [ gamanaM ] calane [ca] aura [sthAnaM ] sthira honeko [kurvanti] karate haiM / isakAraNa yaha bAta siddha huI ki dharma adharma dravya mukhya kAraNa nahIM haiM. vyavahAra nayakI apekSA udAsIna avasthAse nimittakAraNa hai / nizcaya karakeM jIva pudgaloMkI gati sthitiko upAdAnakAraNa apane hI pariNAma haiN| yaha dharmaadharmAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvA. Age AkAzadravyAstikAyakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai... savvesiM jIvANaM sesANaM tahaya puggalANaM ca // jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havadi AyAsaM // 90 // __saMskRtachAyA.. sarveSAM jIvAnAM zeSANAM tathaiva pudgalAnAM ca / yaddadAti vivaramakhilaM talloke bhavatyAkAzaM // 90 // padArtha-[sarveSAM] samasta [jIvAnAM] jIvoMko [tathaiva ] taiseM hI [zeSANAM] dharma adharma kAla ina tIna dravyoMko [ca] aura [pudgalAnAM] pudgaloMko [yat ] jo [akhilaM ] samasta [ vivaraM] jagaha~ko [dadAti] detA hai [tat] vaha dravya [loke] isa lokameM [AkAzaM ] AkAzadravya [ bhavati] hotA hai| bhAvArtha-isa lokameM pAMca dravyoMko z2o avakAza detA hai usako AkAza kahate haiM / AgeM lokase jo bAhara jo alokAkAza hai usakA svarUpa kahate haiM / jIvA puggalakAyA dhammAdhammA ya logdonnnnnnaa| tatto aNaNNamaNNaM AyAsaM aMtavadirittaM // 91 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH dharmAdhauM ca lokato'nanye / tato'nanyadanyadAkAzamantavyatiriktaM // 91 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| padArtha-[jIvAH] ananta jIva [pudgalakAyAH] ananta pudgalapiMDa [ca] aura [dharmAdhauM ] dharma dravya aura adharma dravya [lokataH ananye ] lokase bAhara nAhIM / ye pAMca dravya lokAkAzameM hai. [tataH] tisa lokAkAzase [anyat ] jo aura hai [ananyat ] aura nahIM bhI hai aisA [AkAzaM ] AkAzadravya hai so [antavyatiriktaM ] ananta hai| bhAvArtha-AkAza loka alokake bhedase do prakArakA hai / lokAkAza use kahate hai jo jIvAdi pAMca dravyoMkara sahita hai| aura alokAkAza vaha hai jahAMpara Apa eka AkAza hI hai / vaha alokAkAza eka dravyakI apekSA lokase judA nahIM hai aura vaha alokAkAza pAMcadravyase rahita hai jaba yaha apekSA lIjAya taba judA hai| alokAkAza anantapradezI hai lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai| yahAM koI prazna karai ki lokAkAzakA kSetra kiMcinmAtra hai / usameM ananta jIvAdi padArtha kaiseM samA rahe haiM? uttara-eka gharameM jisaprakAra aneka dIpakoMkA prakAza samAya rahA hai aura jisaprakAra eka choTese guTakemeM bahutasI suvarNakI rAzi rahatI hai usIprakAra asaMkhyAta pradezI AkAzameM sAhajIka avagAhanA svabhAvase ananta jIvAdi padArtha samA rahe haiM / vastuvoMke khabhAva vacanagamya nahIM hai sarvajJa deva hI jAnate haiM isakAraNa jo anubhavI haiM ve saMdeha upajAte nahIM vastukharUpameM sadA nizcala hokara AtmIka ananta sukha vedate haiN| ___ Age koI prazna karai ki dharma adharmadravya gatisthitike kAraNa kyoM kahate ho AkAzako hI gatisthitikA kAraNa kyoM na kaha dete ? usako dUSaNa dikhAte haiN| AgAsaM avagAsaM gamaNahidikAraNehiM dedi jadi / uDhuMgadippadhANA siddhA ciTThati kidha tattha // 92 // saMskRtachAyA. AkAzamavakAzaM gamanasthitikAraNAbhyAM dadAti yadi / UrddhagatipradhAnAH siddhAH tiSThanti kathaM tatra / / 92 / / padArtha-[yadi] jo [AkAzaM ] AkAza nAmaka dravya [gamanasthitikAraNAbhyAM] calana aura sthiratAke kAraNa dharma adharma dravyoMke guNoMse [avakAzaM ] jagaha [dadAti] detA hai [tadA] to [UrddhagatipradhAnAH ] Urddha gativAle prasiddha jo [siddhAH] mukta jIva haiM te titra] siddha kSetrapara [kathaM ] kaiseM [tiSThanti ] rahate haiM ? bhAvArtha-jo gamanasthitikA kAraNa AkAzako hI mAnaliyA jAya to dharma adharmake abhAva honese siddha parameSThIkA alokameM bhI gamana hotA, isakAraNa dharma adharma dravya avazya hai / unase hI lokakI maryAdA hai / lokase Age gamanasthiti nahIM hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM lokAnameM siddhoMkI thiratA dikhAte haiM / jamA uvaridvANaM siddhANaM jiNavarehiM paNNattaM / tamA gamaNaTThANaM AyAse jANa Nasthitti // 93 // . saMskRtachAyA. yasmAduparisthAnaM siddhAnAM jinavaraiH prajJaptaM / tasmAdgamanasthAnamAkAze jAnIhi nAstIti // 93 // padArtha-[jinavaraiH] vItarAga sarvajJa devoMne [ yasmAt ] jisa kAraNase [siddhAnAM] siddhoMkA [sthAnaM] nivAsasthAna [upari] lokake upari [prajJaptaM ] kahA hai [tasmAt] tisa kAraNase [AkAze] AkAza dravyameM [gamanasthAnaM] gatisthiti nimitta guNa [nAsti ] nahIM hai [iti] yaha [jAnIhi] he ziSya tU jAna / bhAvArtha-jo siddhaparameSThIkA gamana alokAkAzameM hotA to AkAzakA guNa gatisthiti nimitta hotA, so hai nahIM. gatisthitinimitta guNa dharma adharma dravyameM hI hai kyoMki dharma adharma dravya lokAkAzameM hai Age nahIM haiM yahI saMkSepa artha jAnanA / AgeM AkAza gatisthitiko nimitta kyoM nahIM hai so dikhAte haiM / jadi havadi gamaNa hedU AgAsaM ThANakAraNaM tesiM / pasajadi alogahANI logassa ya aMtaparivuTTI // 94 // saMskRtachAyA. yadi bhavati gamanaheturAkAzaM sthAnakAraNaM teSAM / prasajatyalokahAnirlokasya cAntaparivRddhiH // 94 // padArtha-[yadi] jo [AkAzaM ] AkAza dravya [teSAM] una jIvapudgaloMko [gamana hetuH] gamana karanekeliye sahakArI kAraNa tathA [sthAnakAraNaM] sthitiko sahakArI kAraNa [bhavati ] hoya [ 'tadA' ] to [alokahAniH] alokAkAzakA nAza [prasajati] utpanna hoya [ca] aura [lokasya ] lokake [antaparidRddhiH] antakI (pUrNatAkI) vRddhi ho jaaygii| bhAvArtha-AkAza gatisthitikA kAraNa nahIM hai kyoMki-jo AkAza kAraNa ho jAya to loka alokakI maryAdA (hadda) nahiM hotI arthAt sarvatra hI jIva pudgalakI gatisthiti ho jAtI / isakAraNa loka alokakI maryAdAkA kAraNa dharma adharma dravya hI hai. AkAza dravyameM gatisthiti guNakA abhAva hai. jo aisA na hoya to alokAkAzakA abhAva hotA aura lokAkAza asaMkhyAta pradezapramANavAle dharma adharma dravyoMse adhika ho jAtA arthAt samasta alokAkAzameM jIvapudgala phaila jAte, ataeva gatisthiti guNa AkAzakA nahIM hai kintu dharma adharma dravyakA hai / jahAMtaka ye donoM dravya apane asaMkhyAta pradezoMse sthita haiM tahAM tAI lokAkAza hai aura vahIM taka gamanasthiti hai / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| Age AkAzake gatisthitikA kAraNa guNa nahIM so saMkSepase batAte haiM / tahmA dhammAdhammA gamaNahidi kAraNANi nnaagaasN| idi jiNavarehiM bhaNidaM logasahAvaM suNatANaM // 95 // saMskRtachAyA. tasmAddhAdhamauM gamanasthitikAraNe nAkAzaM / iti jinavaraiH bhaNitaM lokasvabhAvaM zRNvantAm // 95 // padArtha-[tasmAt] tisakAraNaseM [dhamAdhamauM] dharma adharma dravya [gamanasthitikAraNe] gamana aura sthitiko nimitta kAraNa haiM [AkAzaM] AkAza gamanasthitiko kAraNa [na] nahIM hai [iti] isaprakAra [jinavaraiH] jinezvara vItarAga sarvajJane [lokasvabhAvaM ] lokake svabhAvako [zRNvatAM] sunanevAle jo jIva haiM tinako [bhaNitaM] kahA hai| Age dharma adharma AkAza ye tInoM hI dravya eka kSetrAvagAhakara eka hai parantu nijasvarUpase tInoM pRthak pRthak haiM aisA kahate haiM / . dhammAdhammAgAsA apudhabbhUdA smaannprimaannaa| pudhaguvalaDivisesA karaMti egattamattattaM // 96 // saMskRtachAyA. dharmAdharmAkAzAnyapRthagbhUtAni samAnaparimANAni / pRthagupalabdhivizeSANi kurvantyekatvamanyatvaM // 96 // padArtha-[dharmAdharmAkAzAni] dharma adharma aura lokAkAza ye tIna dravya vyavahAra nayakI apekSA [apRthagbhUtAni ] eka kSetrAvagAhI haiM arthAt jahAM AkAza hai tahAM hI dharma adharma ye donoM dravya haiM / kaise haiM ye tIno dravya ? [samAnaparimANAni ] barAbara haiM asaMkhyAta pradeza jinake aise haiM / phira kaise haiM? [pRthagupalabdhavizeSANi] nizcayanayakI apekSA bhinnabhinna pAye jAte haiM bheda jinake aise haiM arthAt nija svabhAvase TaMkotkIrNa apanI judI judI sattA liyehuye haiM ata eva ye tInoM hI dravya [ekatvaM] vyavahAranayakI apekSA ekakSetrAvagAhI haiM isa kAraNa ekabhAvako aura [anyatvaM] nizcayanayakI apekSA ye tIno apanI judI 2 sattAke dvArA bhedabhAvako [kurvanti] karate haiM / isaprakAra ina tInoM dravyoMke vyavahAra nizcaya nayase aneka vilAza jAnane / - yaha AkAzadravyAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvA. .. AgeM dravyoMke mUrttatva amUrttatva cetanatva acetanatva isaprakAra cAra bhAva dikhAte haiM. AgAsakAlajIvA dhammAdhammA ya muttiparihINA / muttaM puggalavvaM jIvo khalu cedaNo. tesu // 97 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. AkAzakAlajIvA dharmmAdhammau ca mUrttiparihInAH / mUrtta pudgaladravyaM jIvaH khalu cetanasteSu // 97 // padArtha - [ AkAzakAlajIvAH ] AkAzadravya kAladravya aura jIvadravya [ca] aura [ dhadhamma] dharmadravya aura adharmadravya [mUrttiparihInAH ] sparza rasa gandha varNa ina cAraguNarahita amUrtIka haiM / [ pudgaladravyaM ] pudgaladravya eka [mUrtta ] mUrtIka hai arthAt sparzarasagaMdhavarNavAn hai / [teSu ] tinameMse [ jIvaH ] jIvadravya [ khalu ] nizcaya karakeM [ cetana: ] jJAnadarzanarUpa cetana hai / aura anya pAMca dravya dharma adharma AkAza kAla aura pudgala ye acetana haiM. AgeM ina hI SaTdravyoMkI sakriya niSkriya avasthA dikhAte haiM / 74 jIvA puggalakAyA saha sakkiriyA havaMti Na ya sesA / puggalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNA du // 98 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH saha sakriyA bhavanti na ca zeSAH / pudgalakaraNA jIvAH skandhAH khalu kAlakaraNAstu // 98 // padArtha - [ jIvAH ] jIvadravya [ pugalakAyAH ] pudgaladravya [saha sakriyAH] nimittabhUta paradravyakI sahAyatAse kriyAvaMta [ bhavanti ] hote haiM / [ca] aura [ zeSAH ] zeSake jo cAra dravya haiM ve kriyAvanta [na] nahIM haiM / so Age kriyAkA kAraNa vizeSatAkara dikhAte haiM ki - [jIvAH] jIvadravya haiM te [ pudgalakaraNAH ] pudgalakA nimitta pAkara kriyAvanta hote haiM / [tu] aura [skandhAH ] pudgalaskandha haiM te [ khalu ] nizcaya karake [kAlakaraNAH] kAladravyake nimitta se kriyAvaMta hokara nAnA prakArakI avasthAko gharate haiM / 1 bhAvArtha -- eka pradezase pradezAMtara meM jo gamana karanA usakA nAma kriyA hai so SaTdravyoMmeMse jIva aura pudgala ye donoM dravya pradezase pradezAntara meM gamana karate haiM aura kamparUpa avasthAko dharate haiM isakAraNa kriyAvaMta kahe jAte haiM aura zeSake cAra dravya niSkriya niSkampa haiM. jIva dravyakI kriyAko nimitta bahiraMga meM karma nokarmarUpa pudgala haiM inakI hI saMgatise jIva aneka vikArarUpa hokara pariNamatA hai / aura jaba kAla pAyakara pudgalamayI karma nokarmakA abhAva hotA hai taba sAhajika niSkriya niSkaMpa svAbhAvika avasthArUpa siddha paryAyako dharatA hai. isakAraNa pudgalakA nimitta pAkara jIva kriyAvAn jAnanA / aura kAlakA bahiraMga kAraNa pAkara pudgala aneka skandharUpa vikArako dhAraNa karatA hai / isakAraNa kAla pudgalakI kriyAko sahakArI kAraNa jAnanA / parantu itanA vizeSa hai ki jIvadravyakI taraha~ pudgala niSkriya kabhI bhI nahIM hotA / jIva zuddhahuye uparAnta kriyAvAn kisI kAlameM bhI nahIM hoyagA. pudgalakA yaha niyama nahIM hai / sadA kriyAvAn parasahAyase rahatA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| AgeM mUrtaamUrttakA lakSaNa kahate haiN| je khalu indiyagejjhA viSayA jIvehiM huMti te muttaa| sesaM havadi amuttaM cittaM ubhayaM samAdiyadi // 99 // saMskRtachAyA. ye khalu indriyagrAhyA viSayA jIvairbhavanti te mUrttAH / zeSaM bhavatyamUrta cittamubhayaM samAdadati // 99 // padArtha-ye] jo [jIvaiH] jIvoMkarake [khalu] nizcayase [indriyagrAhyAH] indriyoMdvArA grahaNa karane yogya [viSayAH] pudgalajanita padArtha haiM [te] ve [mRrtAH] mUrtIka [bhavanti] hote haiM [ zeSaM] pudgalajanita padArthoMse jo bhinna hai so [amUrta ] amUrtIka [bhavati] hotA hai arthAt-isa lokameM jo sparza rasa gaMdha varNavanta padArtha sparzana jIbha nAzikA netra ina cAroM indriyoMse grahaNa kiye jAya aura jo karNedriyadvArA zabdAkAra pariNata padArtha grahe jAMya aura jo kisI kAlameM sthUla skaMdhabhAvapariNaye haiM pudgala aura kisahI kAla sUkSma bhAvapariNaye haiM pudgalaskaMdha aura kisa hI kAla paramANurUpa paraNaye je pudgala, ve saba hI mUrtIka kahAte haiM / koIeka sUkSmabhAva pariNatirUpa pudgalaskandha athavA paramANu yadyapi indriyoMke dvArA grahaNa karanemeM nahiM Ate tathApi ina pudgaloM meM aisI zakti hai ki yadi ye sthUlatAko dharai to indriyagrahaNa karane yogya hote haiM ataeva kaisI bhI sUkSmatAko dhAraNa karo sabako indriyagrAhya hI kahe jAte haiM / aura jIva dharma adharma AkAza kAla ye pAMca padArtha haiM te sparza rasa gandha varNa guNase rahita haiM kyoMki indriyoMdvArA grahaNa karanemeM nahiM Ate isIkAraNa inako amUrtIka kahate haiN| [cittaM] manaindriya [ubhayaM] mUrtIka amUrtIka donoM prakArake padArthoMko [samAdadati] grahaNa karatA hai / arthAt mana apane vicArase nizcita padArthako jAnatA hai / mana jaba padArthoM ko grahaNa karatA hai taba padArthoM meM nahIM jAtA kintu Apa hI saMkalparUpa hoya vastuko jAnatA hai| matizrutajJAnakA mana hI sAdhana hai isakAraNa mana apane vicAroMse mUrta amUrta donoM prakArake padArthoMkA jJAtA hai / yaha cUlikArUpa saMkSipta vyAkhyAna pUrNa huvA. Age kAladravyakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai so pahile hI vyavahAra aura nizcayakAlakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| kAlo pariNAmabhavo pariNAmo dvvkaalsNbhuudo| doNhaM esa sahAvo kAlo khaNabhaMguro Niyado // 10 // saMskRtachAyA. kAlaH pariNAmabhavaH pariNAmo dravyakAlasaMbhUtaH / dvayoreSa svabhAvaH kAlaH kSaNabhaGguro niyataH // 100 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha-kAlaH ] vyavahArakAla jo hai so [pariNAmabhavaH] jIva pudgaloMke pariNAmase utpanna hai [pariNAmaH] jIva pudgalakA pariNAma jo hai so [dravyakAlasaMbhUtaH] nizcayakAlANurUpa dravyakAlase utpanna hai / [dvayoH] nizcaya aura vyavahAra kAlakA [eSaH] yaha [svabhAvaH] svabhAva hai / [kAlaH] vyavahArakAla [kSaNabhaGgaraH] samaya samaya vinAzIka hai aura [niyataH] nizcayakAla jo hai so avinAzI hai| bhAvArtha-jo kramase atisUkSma huvA pravarte hai vaha to vyavahArakAla hai aura usa vyavahArakAlakA jo AdhAra hai so nizcayakAla kahAtA hai / yadyapi vyavahArakAla hai so nizcayakAlakA paryAya hai tathApi jIvapudgalake pariNAmoMse vaha jAnA jAtA hai| isakAraNa jIva pudgaloMke navajIrNatArUpa pariNAmoMse utpanna huvA kahA jAtA hai| aura jIva pudgaloMkA jo pariNamana hai so bAhyameM dravyakAlake hotesaMte samayaparyAyameM utpanna hai isakAraNa yaha bAta siddha huI ki samayAdirUpa jo vyavahArakAla hai so to jIvapudgaloMke pariNAmoMse pragaTa kiyA jAtA hai aura nizcayakAla jo hai so samayAdi vyavahArakAlake avinAbhAvase astitvako dharai hai kyoMki paryAyase paryAyIkA astitva jJAta hotA hai / inameMse vyavahArakAla kSaNavinazvara hai kyoMki paryAyasvarUpase sUkSmaparyAya utane mAtra hI hai jitane ki samayAvalikAdi haiN| aura nizcayakAla jo hai so nitya hai kyoMki apane guNaparyAyasvarUpa dravyase sadA avinAzI hai / AgeM kAladravyakA svarUpa nityAnityakA bheda karake dikhAyA jAtA hai / kAlo tti ya vavadeso sambhAvaparUvago havadi nnico| uppaNNappaDasI avaro dIhaMtarahAI // 101 // saMskRtachAyA. kAla iti ca vyapadezaH sadbhAvaprarUpako bhavati nityaH / utpannapradhvaMsyaparo dIrghAntarasthAyI // 101 // padArtha- [ca] aura [kAla iti] kAla aisA jo [vyapadezaH] nAma hai so nizcayakAla [nityaH] avinAzI hai bhAvArtha-jaiseM siMhazabda do akSarakA hai so siMha nAmA padArthakA dikhAnevAlA hai jaba koI siMhazabdako kahai taba hI siMhakA jJAna hotA hai usI prakAra kAla ye do akSarake kahanese nitya kAlapadArtha jAnA jAtA hai / jisa prakAra anya jIvAdi dravya haiM usa prakAra eka kAladravya bhI nizcayanayase hai. [aparaH] dUsarA jo samayarUpa vyavahArakAla hai so [utpannamadhvaMsI] upajatA aura vinazatA hai / tathA [dIrghAntarasthAyI] samayoMkI paraMparAse bahuta sthiratArUpa bhI kahA jAtA hai| bhAvArtha-vyavahArakAla sabase sUkSma samaya nAmavAlA hai so upajai bhI hai vinazai bhI hai aura nizcayakAlakA paryAya hai. paryAya utpAdavyayarUpa siddhAntameM kahA gayA hai. usa sama Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 33 yakI atItaanAgatavartamAnarUpa jo paraMparA liyI jAya to AvalI palyopama sAgaropama ityAdi aneka bheda hote haiM. isase yaha bAta siddha huI ki-nizcayakAla avinAzI hai vyavahArakAla vinAzIka hai| AgeM kAlakI dravyasaMjJA hai kAyasaMjJA nahI hai aisA kahate haiN| ede kAlAgAsA dhammAdhammA ya puggalA jiivaaH| lanbhaMti vvasaNNaM kAlassa du Natthi kAyattaM // 102 // saMskRtachAyA. ete kAlAkAze dhamAdhammau ca pudgalA jiivaaH| ___ labhante dravyasaMjJAM kAlasya tu nAsti kAyatvaM // 102 // padArtha-[ete] ye [kAlAkAze] kAla aura AkAzadravya [ca] aura [dharmAdhammau ] dharmadravya aura adharmadravya [pudgalAH] pudgaladravya [jIvAH] jIvadravya [dravyasaMjJAM] dravyanAmako [labhante ] pAte haiM / bhAvArtha-jisa prakAra dharma adharma AkAza pudgala jIva ina pAMcoM dravyoMmeM guNaparyAya haiM aura jaisA inakA sadadravya lakSaNa hai tathA inakA utpAdavyaya dhrauvya lakSaNa hai vaise hI guNaparyAyAdi dravyake lakSaNa kAlameM bhI haiM isakAraNa kAlakA nAma bhI dravya hai / kAlako aura anya pAMcoM dravyoMko dravyasaMjJA to samAna hai parantu dharmAdi pAMca dravyoMkI kAyasaMjJA hai. kyoMki kAya usako kahate haiM jisake bahuta pradeza hote haiN| dharma adharma AkAza jIva ina cAroM dravyoMke asaMkhyAta pradeza haiM pudgalake paramANu yadyapi ekapradezI haiM tathApi pudgaloMmeM milanazakti hai isa kAraNa pudgala saMkhyAta asaMkhyAta tathA ananta pradezI haiM / [kAlasya tu] kAladravyake to [kAyatvaM] bahu pradezarUpa kAyabhAva [nAsti ] nahIM hai| bhAvArtha-kAlANu ekapradezI hai. lokAkAzake bhI asaMkhyAta pradeza haiM asaMkhyAtIhI kAlANu haiM. so lokAkAzake eka eka pradezapara eka eka kAlANu rahatA hai / isI kAraNa isa paMcAstikAya granthameM kAladravya kAyarahita honeke kAraNa isakA mukhyarUpa kathana nahIM kiyA / yaha kAladravya ina paMcAstikAyoMmeM garbhita AtA hai kyoMki jIva pudgalake pariNamanase samayAdi vyavahArakAla jAnA jAtA hai. jIva pudgaloMke navajIrNapariNAmoMke vinA vyavahArakAla nahIM jAnA jAtA hai / jo vyavahArakAla pragaTa jAnA jAya to nizcayakAlakA anumAna hotA hai. isa kAraNa paMcAstikAyameM jIvapudgaloMke pariNamanadvArA kAladravya jAnA hI jAtA hai kAlako isaliyehI ina paMcAstikAyoMmeM garbhita jAnanA. yaha kAladravyakA vyAkhyAna pUrA huvaa| aba paMcAstikAyake vyAkhyAnase jJAna phala hotA hai so dikhAte haiM / evaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM viyaannittaa| jo muyadi rAgadose so gAhadi dukkhaparimokkhaM // 103 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. evaM pravacanasAraM paJcAstikAyasaGgrahaM vijJAya / / yo muJcati rAgadveSau sa gAhate duHkhaparimokSaM / / 103 // padArtha-[ya] jo nikaTabhavya jIva [evaM] pUrvoktaprakArase [pazcAstikAyasaGgrahaM] paMcAstikAyake saMkSepako arthAt dvAdazAMgavANIke rahasyako [ vijJAya] bhale prakAra jAnakara [rAgadveSau] iSTa aniSTa padArthoMmeM prIti aura dveSabhAvako [muzcati] choDatA hai [saH] vaha puruSa [duHkhaparimokSaM] saMsArake duHkhoMse mukti [gAhate] prApta hotA hai| bhAvArtha-dvAdazAMgavANIke anusAra jitane siddhAnta haiM tinameM kAlasahita paMcAstikAyakA nirUpaNa hai aura kisI jagaha kucha bhI chUTa nahiM kiyA hai, isaliye isa paMcAstikAyameM bhI yaha nirNaya hai isakAraNa yaha paMcAstikAya pravacana jo hai so bhagavAnke pramANa vacanoMmeM sAra hai / samasta padArthoMkA dikhAnevAlA jo yaha grantha samayasAra paMcAstikAya hai isako jo koI puruSa zabda arthakara bhalIbhAMti jAnegA vaha puruSa SaDdravyoMmeM upAdeyakharUpa jo Atmabrahma AtmIya caitanyakhabhAvase nirmala hai citta jisakA aisA nizcayase anAdi avidyAse utpanna rAgadveSapariNAma AtmakharUpameM vikAra upajAnehAre haiM unake kharUpako jAnatA hai ki ye mere svarUpa nahIM. isaprakAra jaba isako bhedavijJAna hotA hai taba isake paramaviveka jyoti pragaTa hotI hai aura karmabaMdhako upajAnevAlI rAgadveSapariNati naSTa ho jAtI hai, taba isake AgAmI bandhapaddhati bhI naSTa hotI hai| jaiseM paramANubandhakI yogyatAse rahita apane jaghanya snehabhAvako pariNamatA AgAmI bandhase rahita hotA hai usI prakAra yaha jIva rAgabhAvake naSTa honese AgAmI bandhakA kartA nahiM hotA, pUrvabandha apanA rasavipAka dekara khira jAtA hai / taba yaha caturgati duHkhase nivarti hokara mokSapadako pAtA hai / jaiseM paradravyarUpa agnike sambandhase jala tapta hotA hai vahI jala kAla pAkara tapta vikArako chor3akara khakIya sItalabhAvako prApta hotA hai, usI prakAra bhagavadvacanako aMgIkAra karake jJAnI jIva karmavikArake AtApako naSTakara AtmIka zAntarasagarbhita sukhako pAte haiN| ___ Age duHkhoMke naSTa karanekA krama dikhAte haiM arthAt kisa kramase jIva saMsArase rahita hokara mukta hotA hai so dikhAte haiN| muNiUNa etadadaM tadaNugamaNujjhado Nihadamoho / pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAvaro jIvo // 104 // saMskRtachAyA. jJAtvaitadartha tadanugamanodyato nihatamohaH / prazamitarAgadveSo bhavati hataparAparo jIvaH // 104 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 shriipnycaastikaaysmysaarH| padArtha-[yaH] jo puruSa [etadartha ] isa granthake rahasya zuddhAtma padArthako [jJAtvA] jAnakara [tadanugamanodyataH] usa hI AtmapadArthameM pravIna honeko udyamI [bhavati] hotA hai [sa jIvaH] vaha bheda vijJAnI jIva [nihatamohaH ] naSTa kiyA hai darzanamoha jisane [prazamitarAgadveSaH] zAnta hokara vilA gaye haiM rAgadveSa jisameMse [hataparAparaH] naSTa kiyA hai pUrvapara baMdha jisane aisA hokara mokSapadakA anubhavI hotA hai| bhAvArtha-yaha saMsArI jIva anAdi avidyAke prabhAvase parabhAvoMmeM AtmasvarUpatva jAnatA hai ajJAnI hokara rAgadveSabhAvarUpa pariNamatA hai / jaba kAlalabdhi pAya sarvajJa vItarAgake bacanoMko avadhArana karatA hai taba isake mithyAtvakA nAza hotA hai / bhedavijJAnarUpa samyagjJAna jyoti pragaTa hotI hai / tatpazcAt cAritra moha bhI naSTa hotA hai| taba sarvathA saMkalpavikalpoMke abhAvase svarUpaviSai ekAgratAse lIna hotA hai / AgAmI baMdhakA bhI nirodha ho jAtA hai pichalA karmabandha apanA rasa dekara khira jAtA hai taba vahahI jIva nirbandha avasthAko dhAraNapUrvaka mukta hokara anantakAlaparyanta svarUpagupta anantasukhakA bhoktA hotA hai| iti zrIpaMcAstikAyasamayasAra granthameM SaDdravyapaMcAstikAyakA vyAkhyAnanAmaka prathamazrutaskandha pUrNa huvaa| pUrvakathanameM kevala mAtra zuddha tattvakA kathana kiyA hai / aba nava padArthake bheda kathana karake mokSamArga kahate haiM jisameM prathama hI bhagavAnkI stuti karate haiM kyoMki jisakA vacana pramANa hai so puruSa pramANa hai aura puruSapramANase vacanakI pramANatA hai / abhivaMdiUNa sirasA apuNabbhavakAraNaM mhaaviirN| tesiM payatthabhaMgaM maggaM mokkhassa vocchAmi // 105 // saMskRtachAyA. abhivandya zirasA apunarbhavakAraNaM mahAvIraM / teSAM padArthabhaGga mArga mokSasya vakSyAmi // 105 // padArtha-maiM kuMdakuMdAcArya jo hUM so [apunarbhavakAraNaM] mokSake kAraNabhUta [mahAvIraM] varddhamAna tIrthakara bhagavAnko [zirasA] mastakadvArA [abhivandha] namaskAra karake [mokSasya mArga] mokSake mArga arthAt kAraNasvarUpa [teSAM] una SadravyoMke [padArthabhaGgaM] navapadArtharUpa bhedako [vakSyAmi] khuuNgaa| ___ bhAvArtha-yaha jo vartamAna paMcamakAla hai usameM dharmatIrthake kartA bhagavAn parama bhaTTAraka devAdhideva zrIvardhamAnakhAmIkI mokSamArgakI sAdhanahArI stuti karakeM mokSamArgake dikhAnevAle SadravyoMke vikalpa navapadArtharUpa bheda dikhAneyogya hai, aisI zrIkuMdakuMdakhAmIne pratijJA kInI / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM mokSamArgakA saMkSepa kathana karate haiM / sammattaNANajuttaM cArittaM rAgadosaparihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laDabuddhINaM // 106 // saMskRtachAyA. samyaktvajJAnayuktaM cAritraM rAgadveSaparihInaM / mokSasya bhavati mArgo bhavyAnAM labdhabuddhInAM // 106 // padArtha-[samyaktvajJAnayuktaM] samyaktva kahiye zraddhAna yathArtha vastukA paricchedanakara sahita jo [cAritraM] AcaraNa hai so [mokSasya mArgaH] mokSakA mArga [bhavati] hai arthAt samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra ina tInoMhIkA jaba ekabAra pariNamana hotA hai taba hI mokSamArga hotA hai / kaisA hai jJAnadarzanayukta cAritra [rAgadveSaparihInaM] iSTa aniSTa padArthoMmeM rAgadveSa rahita samatArasa garmita hai| aisA mokSamArga kinake hotA hai ? [labdhabuddhInAM] prApta. bhaI hai khaparavivekabhedavijJAnabuddhi jinako aise [bhavyAnAM] mokSamArgake sanmukha je jIva haiM tinake hotAhai / bhAvArtha-cAritra vahI hai jo darzana jJAnasahita hai darzanajJAnake vinA jo cAritra hai so mithyA cAritra hai / jo cAritra hai vahI cAritra hai na ki mithyAcAritra cAritra hotA hai / aura cAritra vahI hai jo rAgadveSarahita samatArasasaMyukta hai / jo kaSAyarasagarbhita hai so cAritra nahIM hai saMklezarUpa hai / jo aisA cAritra hai so sakalakarmakSayalakSaNa mokSasvarUpa hai na ki karmabandharUpa hai / jo jJAnadarzanayukta cAritra hai vaha hI uttama mArga hai na ki saMsArakA mArga bhalA hai / jo mokSamArga hai so nikaTa saMsArI jIvoMko hotA hai abhavya vA dUra bhavyoMko nahiM hotaa| jinako bheda vijJAna hai una hI bhavya jIvoMko hotA hai svaparajJAnazUnya ajJAnIko nahiM hotA / jinake kaSAya mUlasattAse kSINa ho gayA hai unakehI mokSamArga hai kaSAyI jIvoMke nahiM hotA / ye ATha prakArake mokSasAdhanakA niyama jaannaa| AgeM samyagdarzanajJAnacAritrakA svarUpa kahate haiM / ... sammattaM saddahaNaM bhAvANaM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 107 // saMskRtachAyA. samyaktvaM zraddhAnaM bhAvAnAM teSAmadhigamo jJAnaM / cAritraM samabhAvo viSayeSvavirUDhamArgANAm // 107 // padArtha-[bhAvAnAM] SaDdravya paMcAstikAya navapadArthoMkA jo [zraddhAnaM] pratItipUrvaka dRDhatA so [ samyaktvaM] samyagdarzana hai [teSAM] una hI padArthoMkA jo [adhigamaH] Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| yathArtha anubhavana so [jJAna ] samyagjJAna hai [viSayeSu] paMcendriyoMke viSayoMmeM [avirUDhamArgANAM] nahiM kI hai ati dRDhatAse pravRtti jinhoMne aise bheda vijJAnI jIvoMkA jo [samabhAvaH] rAgadveSarahita zAntasvabhAva so [cAritraM] samyakcAritra hai| bhAvArtha-jIvoMke anAdi avidyAke udayase viparIta padArthoMkI zraddhA hai / kAlalabdhike prabhAvase mithyAtva naSTa hoya taba padArthoMkI jo yathArtha pratIti hoya usakA nAma samyagdarzana hai / vahI samyagdarzana zuddha caitanyasvarUpa AtmapadArthake nizcaya karanekA bIjabhUta hai| mithyAtvake udayase saMzaya vimoha vibhramasvarUpa padArthoM kA jJAna hotA hai jaise nAvapara caDhate haiM to bAharake sthira padArtha calatehuye dikhAI dete haiM isIko viparItajJAna kahate haiM. so jaba mithyAtvakA nAza ho jAtA hai taba yathArtha padArthoMkA grahaNa hotA hai / usI yathArtha jJAnakA hI nAma samyagjJAna hai| vahI samyagjJAna Atmatattva anubhavanakI prAptikA mUla kAraNa hai / samyagdarzana samyagjJAnakI pravRttike prabhAvase samasta kumArgoMse nivRtta hokara AtmasvarUpameM lIna hoya indriyamanake viSaya je iSTa aniSTa padArtha haiM unameM rAgadveSarahita jo samabhAvarUpa nirvikAra pariNAma so hI samyakcAritra hai / samyakcAritra phira janmasantAnakA (saMsArakA) upajAnehArA nahIM hai / mokSasukhakA kAraNa hai| samyagdarzanajJAnacAritra ina tInoM bhAvoMkI jaba ekatA hoya taba hI mokSamArga kahAtA hai inameMse kisI ekakI kamI hoya to mokSamArga nahIM hai| jaiseM vyAdhiyukta rogIko oSadhIkA zraddhAna jJAna upacAra tInoM prakAra hoya tabahI rogI rogase mukta hotA hai. ekakI kamI honese roga nahiM jAtA. isIprakAra trilakSaNa mokSamArga hai| Age nizcaya vyavahAranayoMkI apekSA vizeSa mokSamArga dikhAte haiM / yahAM samyagdarzana jJAnakedvArA nava padArtha jAne jAte haiM, isakAraNa mokSakA saMkSepasvarUpa hI kahA hai. Age nava padArthoMkA saMkSepasvarUpa aura nAma kahe jAte haiM. jIvAjIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiN| saMvaraNijaravaMdho mokhkho ya havaMti te aTThA // 108 // saMskRtachAyA. jIvAjIvau bhAvau puNyaM pApaM cAsravastayoH / - saMvaranirjarabandhA mokSazca bhavanti te arthAH // 108 // padArtha-[jIvAjIvau bhAcau] eka jIva padArtha aura eka ajIva padArtha [puNyaM] eka puNya padArtha [ca] aura [pApaM] eka pApa padArtha [tayoH] una donoM puNya pApoMkA [AsravaH] AtmAmeM Agamana so eka Asrava padArtha [saMvaranirjarabandhAH ] saMvara nirjarA aura bandha ye tIna padArtha haiN| [ca] aura [mokSaH] eka mokSa padArtha hai isaprakAra jo haiM [te] ve [arthAH] nava padArtha [bhavanti ] hote haiM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAslamAlAyAm bhAvArtha-jIva 1 ajIva 2 puNya 3 pApa 4 Asrava 5 saMvara 6 nirjarA 7 bandha 8 aura mokSa 9. ye nava padArtha jAnane / cetanA lakSaNa hai jisakA so jIva hai| cetanArahita jar3a padArtha ajIva haiM so pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAladravya ye pAMca prakAra ajIva haiN| ye jIva ajIva donoM hI padArtha apane bhinnasvarUpake astitvase mUlapadArtha haiM. inake atirikta jo sAta padArtha haiM ve jIva aura pudgaloMke saMyogase utpanna huye haiN| so dikhAye jAte haiN| jo jIvake zubhapariNAma hoya to usa zubhapariNAmake nimittase pudgalake zubhakarmarUpa zakti hoya usako puNya kahate haiM / jIvake azubhaparaNAmoMke nimittase pudgala vargaNAvoMmeM azubhakarmarUpa pariNatizakti hoya usako pApa kahate haiM / moharAgadveSarUpa jIvake pariNAmoMke nimittase manavacanakAyarUpa yogoMdvArA pudgalakarma vargaNAvoMkA jo Agamana so Asrava hai / aura jIvake moharAgadveSa pariNAmoMko rokanevAlA jo bhAva hoya usakA nimitta pAkara yogoMke dvArA pudgala vargaNAvoMke AgamanakA nirodha honA so saMvara hai / karmoMkI zaktike ghaTAneko samartha bahiraMga aMtaraMga tapoMse varddhamAna aise jo jIvake zuddhopayogarUpa pariNAma, tinake prabhAvase pUrvopArjita karmoMkA nIrasa bhAva hokara ekadeza kSaya ho jAnA usakA nAma nirjarA hai| aura jIvake moharAgadveSarUpa snigdha pariNAma hoMya to unake nimittase karmavargaNArUpa pudgaloMkA jIvake pradezoMse paraspara eka kSetrAvagAha karake sambandha honA so bandha hai| jIvake atyanta zuddhAtmabhAvakI prApti hoya usakA nimitta pAkara jIvake sarvathA prakAra karmoMkA chUTajAnA so mokSa hai| Age jIvapadArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai jisameM jIvakA svarUpa nAma mAtrakara dikhAyA jAtA hai| jIvA saMsAratthA NivvAdA cedaNappagA duvidhaa| uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIcArA // 109 // saMskRtachAyA. jIvAH saMsArasthA nirvRttAzca cetanAtmakA dvividhAH / upayogalakSaNA api ca dehAdehapravIcArAH // 109 // padArtha-[jIvAH] AtmapadArtha haiM te [dvividhAH] do prakArake haiN| eka to [saMsArasthAH] saMsarameM rahanevAle azuddha haiM dUsare [nirvRttAH] mokSAvasthAko prApta hokara zuddhahuye siddha haiM / ve jIva kaise haiM? [cetanAtmakAH] caitanyasvarUpa haiM [ upayogalakSaNAH] jJAnadarzanasvarUpa upayoga (pariNAma) vAle haiN| [api] nizcayase [ca] phira kaise haiM ve do prakArake jIva? [dehAdehapravIcArAH] eka tau dehakarake saMyukta so to saMsArI haiN| eka deharahita haiM te mukta haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 shriipnycaastikaaysmysaarH| - AgeM pRthivIkAyAdi pAMca thAvarake bheda dikhAte haiM. puDhavI ya udagamagaNI vAuvaNapphadijIvasaMsidA kaayaa(?)| deti khalu mohabahulaM phAsaM bahugA vi te tesiM // 11 // saMskRtachAyA. pRthivI codakamagnirvAyuvanaspatI jIvasaMzritAH kaayaaH| dadati khalu mohabahulaM sparza bahukA api te teSAM // 110 // padArtha-[pRthivI] pRthivIkAya [ca] aura [udakam] jalakAya [agniH] amikAya [vAyuvanaspatI] vAyu aura vanaspatikAya [kAyAH] ye pAMca sthAvarakAyake bheda jAnane [te] ve [jIvasaMzritAH] ekendriyajIva karake sahita haiM. [bahukAH api] yadyapi aneka 2 avAntara bhedoMse bahuta jAta haiM aise jo kAyA so zarIrabhedase [khalu] nizcayase [teSAM] una jIvoMko [mohabahulaM] mohagarbhita bahuta paradravyoMmeM rAgabhAva upajAte haiM [sparza ] sparzanendriyake viSayako [dadati ] dete haiN| bhAvArtha-ye pAMca prakAra thAvarakAya karmake sambandhase jIvoMke Azrita haiN| inameM garbhita aneka jAtibheda haiM. ye saba eka sparzanendriyakarake mohakarmake udayase karmaphala cetanArUpa sukhadukharUpa phalako bhogate haiM / eka kAyake AdhIna hokara jIva aneka avasthAko prApta hotA hai| - AgeM pRthivIkAyAdi pAMca thAvaroMko ekeMdriyajAtikA niyama karate haiM. ti sthAvarataNujogA aNilANalakAiyA ya tesu tasA / maNapariNAmavirahidA jIvA eiMdiyA NeyA // 111 // saMskRtachAyA. trayaH sthAvaratanuyogAdanilAnalakAyikAzca teSu trasAH / manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA jJeyAH // 111 // padArtha-[sthAvaratanuyogAt] sthAvaranAma karmake udayase [trayaH jIvAH] pRthivI jala vanaspati ye tIna prakArake jIva [ekendriyAH] ekendriya [jJeyAH] jAnane [ca] aura teSu] una pAMca sthAvaroMmeM [anilAnilakAyikAH] vAyukAya aura anikAya ye do prakArake jIva yadyapi [trasAH] calate haiM tathApi sthAvara nAmakarmake udayase sthAvara ekendriya hI kahe jAte haiM. kaise haiM ye ekendriya ? [manaHpariNAmavirahitAH] manoyogarahita haiM / ___ede jIvaNikAyA paMcavihA puddhvikaaiyaadiiyaa| .. maNapariNAmavirahidA jIvA egeMdiyA bhaNiyA // 112 // saMskRtachAyA. ete jIvanikAyAH paJcavidhAH pRthiviikaayikaadyaaH| manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitAH // 112 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha - [ ete ] ye [pRthivIkAyikAyAH ] pRthivI Adika [paJcavidhAH ] pAMca prakArake [jIvanikAyAH] jIvoMke jo bheda haiM so [ manaHpariNAmavirahitAH ] manoyogake vikalpoMseM rahita [ ekendriyA jIvAH ] siddhAntameM ekendriya jIva [ bhaNitAH ] kahe gaye haiM / 84 bhAvArtha - pRthivIkAyAdika jo pAMca prakArake - sthAvara jIva haiM te sparzendriyAvaraNake kSayopazamamAtra se anya cAra indriyoMke AvaraNake udayase aura manaAvaraNake udayase ekendriya jIva aura amanaska manarahita haiM / AgeM koI aisA jAne ki ekendriya jIvoMke caitanyatAkA astitva nahIM rahatA hogA usako dRSTAntapUrvaka cetanA dikhAte haiM / aMDesu pavaItA ganbhatthA mANusA ya mucchagayA / jArisayA tArisayA jIvA egeMdiyA NeyAH // 113 // saMskRtachAyA. aNDeSu pravarddhamAnA garbhasthA mAnuSAzca mUcchI gatAH / yAdRzAstAdRzA jIvA ekendriyA jJeyAH // 113 // padArtha - [ yAdRzAH ] jisaprakAra [ aNDeSu ] pakSiyoMke aMDoM meM [ pravarddhamAnAH ] baDhate - huye jo jIva haiM [ tAdRzAH] usIprakAra [ ekendriyAH] ekendriyajAtike [jIvAH] jIva [jJeyAH] jAnane / bhAvArtha-jaiseM aMDemeM jIva baDhatA hai parantu uparise usake ukhAsAdika vA jIva mAlUma nahiM hotA usIprakAra ekendriya jIva pragaTa nahiM jAnA jAtA parantu antara gupta jAnalenA--jaiseM vanaspati apanI haritAdi avasthAvoMse jIvatva bhAvakA anumAna janAtI hai| taiseM saba sthAvara apane jIvanaguNagarbhita haiM [ca] tathA [ yAdRzAH] jaiseM [garbhasthAH ] garbha meM rahatehuye jIva uparise mAlUma nahiM hote. jaiseM jaiseM garbha baDhatA hai taiseM taiseM usameM jIvakA anumAna kiyA jAtA hai. tathA [ mUrcchAgatAH ] mUrcchAko prApta huye [mAnuSAH ] manuSya jaiseM mRtakasadRza dIkhate haiM parantu antaraviSai jIva garbhita haiM / usIprakAra pAMca prakArake sthAvaroMmeM bhI uparise jIvakI ceSTA mAlUma nahIM hotI. parantu Agamase tathA una jIvoMkI praphullAdi avasthAvoMse caitanya mAlUma hotA hai / AgeM dviindriya jIvoMke bheda dikhAte haiM / saMvukkamAduvAhA saMkhA sappI apAdagA ya kimI / jANaMti rasaM phAsaM je te ve iMdiyA jIvAH // 114 // saMskRtachAyA. saMvUkamAtRvAhAH zaGkhAH sutayo'pAdakAH kRmayaH jAnanti rasaM sparza ye te dvIndriyAH jIvAH // 114 // padArtha - [ ye] jo [ saMvRkamAtRvAhAH ] saMvUka kahiye kSudrazaMkha ara mAtRvAha tathA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| [zakSAH suktayaH] saMkha sIpiyeM [apAdakAH kumayaH] pAMvarahita giMDor3A kRmi laTa Adika aneka jAtike jIva haiM te [rasaM sparza ] rasa aura sparzamAtrako arthAt jIbhase khAda aura sparzendriyase zItoSNAdikako [jAnanti] jAnate haiM, isakAraNa [te] ve [jIvAH] jIva [dvIndriyAH] do indriya saMyukta jAnane / bhAvArtha-sparza rasanA indriyoMke AvaraNakA jaba kSayopazama hoya aura bAkI indriyoM aura manaAvaraNake udayase sparza rasanAindriyasaMyukta do indriyoMke jJAnase sukhaduHkhake anubhavI manarahita beindriya jAnane / aba teindriya jIvake bheda dikhAte haiM. jUgAguMbhImakuNapipIlayA vicchiyAdiyA kiiddaa| jANaMti rasaM phAsaM gaMdhaM te iMdiyA jIvA // 115 // saMskRtachAyA. yUkAkumbhImatkuNapipIlikA vRzcikAdayaH kITAH / jAnanti rasaM sparza gandhaM trIMdriyAH jIvAH // 115 // padArtha-[yUkAkumbhImatkuNapipIlikA vRzcikAdayaH] jU kuMbhI khaTamala cIMTA vRzcika Adika jo [kITAH] jIva haiM te [rasaM sparza ] rasa aura sparza tathA [gandhaM] gandha ina tIna viSayoMko [jAnanti] jAnate haiM, isakAraNa ye saba jIva [trIMdriyAH] siddhAntameM tendriya kahe gaye haiN| bhAvArtha-jaba ina saMsArI jIvoMke sparzana rasanA nAsikA ina tIna indriyoMke AvaraNakA kSayopazama hoya aura anya indriyoMke AvaraNakA udaya hoya taba teindriya jIva kahe jAte haiN| AgeM cauindriyake bheda kahate haiM. uddasamasayamakkhiyamadhukarabhamarA ptNgmaadiiyaa| rUpaM rasaM ca gandhaM phAsaM puNa te vi jANaMti // 116 // saMskRtachAyA. uddezamazakamakSikA madhukarI bhramarAH pataGgAdyAH / rUpaM rasaM ca gandhaM sparza punaste'pi jAnanti // 116 // - padArtha-[uiMsamazakamakSikAmadhukarIbhramarApatagAdyAH] DAMsa macchara makkhI madhumakkhI bha~varA pataMgaAdika jIva [rUpaM] rUpa [rasaM] khAda [gandhaM ] gandha [punaH] aura [sparza ] sparzako [jAnanti] jAnate haiM isa kAraNa [te api] ve nizcaya karakeM cauindriya jIva jAnane / bhAvArtha-jaba ina saMsArI jIvoMke sparzana jIbha nAsikA netra'ina cAroM indriyoMke AvaraNakA kSayopazama aura karNaiMdriya aura manake AvaraNakA udaya hoya taba sparza rasa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 raaycndrjainshaastrmaalaayaam| gandha varNa ina cAra viSayoMke jJAtA cAra indriyasahita karNa aura manase rahita cauindriya jIva hote haiN| .. aba paMcendriya jIvoMke bheda kahate haiM. suraNaraNArayatiriyA vaNNarasapphAsagaMdhasaddaNha / jalacarathalacarakhacarA valiyA paMceMdiyA jIvA // 117 // saMskRtachAyA. suranaranArakatiryaJco varNarasasparzagandhazabdajJAH / jalacarasthalacarakhacarA balinaH paJcendriyA jIvAH // 117 // padArtha-[suranaranArakatiryaJcaH] deva manuSya nArakI aura tiryazca gatike jIva haiM te [paJcendriyAH] paJcendriya [jIvAH] jIva haiM jo ki [jalacarasthalacarakhacarAH] jalacara bhUmicara va AkAzagAmI haiM aura [varNarasasparzagandhazabdajJAH] varNa rasa gandha sparza zabda ina pAMcoM viSayoMke jJAtA haiM. tathA [balinaH] apanI kSayopazama zaktise balavAn haiN| bhAvArtha-jaba saMsArI jIvoMke paMcendriyoMke AvarNakA kSayopazama hoya taba pAMcoM viSayake jAnanahAre hote haiM / paMcendriya jIva do prakArake haiM eka saMjJI, eka asaMjJI, jina paMcendriya jIvoMke manaAvaraNakA udaya hoya ve to manarahita asaMjJI haiM / aura jinake manaAvaraNakA kSayopazama hoya ve manasahita saMjJI paMcendriya jIva hote haiM. arthAta tiryaJca gatimeM manasahita aura manarahita bhI hote haiM / isaprakAra indriyoMkI apekSA jIvoMkI jAtikA bheda khaa| aba inahI pAMca jAtike jIvoMko cAra gatisaMbaMdhase saMkSepa kathana kiyA jAtA hai / devA cauNNikAyA maNuyA puNa kmmbhogbhuumiiyaa| tiriyA bahuppayArA NeraDyA puDhavibheyagadA // 118 // saMskRtachAyA. devAzcaturnikAyAH manujAH punaH karmabhogabhUmijAH / tiryaJcaH bahuprakArAH nArakAH pRthivIbhedgatAH // 118 // padArtha-devAH ] deva devagatinAmA karmake udayase jo devazarIra pAte haiM sabase utkRSTa bhoga bhogate haiM te deva haiM so [caturnikAyAH] cAra prakArake haiN| eka bhavanavAsI dUsare vyantara tIsare jyotiSI cauthe vaimAnika hote haiM / [punaH] phira [manujAH] manuSya haiM te [karmabhogabhUmijAH] eka karmabhUmimeM upajate haiM dUsare bhogabhUmimeM upajanevAle isaprakAra do tarahake manuSya hote haiM aura [ tiryaJcaH bahuprakArAH ] tiryaJcagatike jIva ekendriyase lagAkara sainI paMcendriyaparyanta bahuta prakArake hote. haiM tathA [nArakAH pRthivIbhedagatAH] nArakI jIva haiM te jitane naraka pRthivIke bheda haiM utane hI haiM. narakakI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| pRthivI sAta haiM so sAta prakArake hI nArakI jIva haiM / deva nArakI manuSya ye tIna prakArake jIva to paMcendriya hI haiM aura tiryaJcagatimeM ekendriyAdika bheda haiN| AgeM gatiAyunAmakarmake udayase ye devAdika paryAya hote haiM isakAraNa ina paryAyoMkA anAtmakhabhAva dikhAte haiN| . . khINe puvvaNibahe gadiNAme Ause ca te vi khlu| pApuNNaMti ya aNNaM gadimAussaM salesavasA // 119 // saMskRtachAyA. kSINe pUrvanibaddhe gatinAmni AyuSi ca te'pi khlu| prApnuvanti cAnyAM gatimAyuSkaM svalezyAvazAt // 119 // padArtha-[pUrvanibaddhe] pUrvakAlameM bAMdhA huvA [gatinAmni] gatinAmakA karma [ca] aura [AyuSi] AyunAmA karmake [kSINe] apanA rasadekara khira jAnepara [khalu te api] nizcaya karake ve hI jIva [svalezyAvazAt ] apanI kaSAyagarbhita yogoMkI pravRttirUpa lezyAke prabhAvase [anyAM gatiM] anyagatiko [ca] aura [AyuSkaM ] Ayuko [prA. muvanti ] pAte haiN| bhAvArtha-jIvoMke gati aura Ayu jo baMdhatI hai so kaSAya aura yogoMkI pariNatise baMdhatI hai. yaha zRMkhalAvat niyama sadaiva calA jAtA hai arthAt eka gati aura Ayu karma khiratA hai aura dUsarA gati aura Ayukarma baMdhatA hai isIkAraNa saMsAramArga kama nahiM hotA-ajJAnI jIva isIprakAra anAdi kAlase bhramate rahate haiN| ... AgeM phira bhI inakA vizeSa dikhAte haiM / ede jIvanikAyA dehappavicAramassidA bhnnidaa| dehavihUNA siddhA bhavvA saMsAriNo abhavvA ya // 120 // saMskRtachAyA. ete jIvanikAyA dehapravicAramAzritAH bhaNitAH / dehavihInAH siddhAH bhavyAH saMsAriNo'bhavyAzca // 120 // padArtha-[ete] pUrvokta [jIvanikAyAH ] caturgatisaMbandhI jIva [dehavicAraM] dehake palaTanabhAvako [AzritAH] prAptahuye haiM aisA vItarAga bhagavAnne [bhaNitAH ] kahA hai| aura jo [dehavihInAH] deharahita haiM ve [siddhAH] siddha jIva kahAte haiM / tathA [saMsAriNaH] saMsArI jIva haiM te [ bhavyAH ] mokSaavasthA hone yogya [ca] aura [abhavyAH] muktabhAvakI prAptike ayogya haiM / bhAvArtha-lokameM jIva do prakArake haiM / eka dehadhArI aura eka deharahita / dehadhArI to saMsArI haiM deharahita siddhaparyAyake anubhavI haiM / saMsArI jIvoMmeM phira do bheda haiN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm eka bhavya aura dUsare abhavya. jo jIva zuddhasvarUpako prApta hoMyage unako bhavya kahate haiN| aura jinake zuddhasvabhAvake prApta honekI zakti hI nahIM unako abhavya kahate haiM. jaiseM eka mUMgakA dAnA to aisA hotA hai ki vaha sijAnese sIja jAtA hai arthAt paka jAtA hai aura koI 2 mUMga aisA hotA hai ki usake nIceM kitanI hI lakar3iye jalAvo vaha sIjatA hI nahIM, usako koraDU kahate haiN| ___AgeM sarvathA prakAra vyavahAranayAzrita hI jIvoMko nahiM kahe jAte kathaMcit anya prakAra. bhI haiM so dikhAte haiN| Na hi iMdiyANi jIvA kAyA puNa chappayAra pnnnnttaa| jaM havadi tesu NANaM jIvo tti ya taM parUvaMti // 121 // saMskRtachAyA. nahIndriyANi jIvAH kAyAH punaH SaTprakArAH prajJaptAH / yadbhavati teSu jJAnaM jIva iti ca tatprarUpayanti // 121 // padArtha-[indriyANi] sparzAdi indriyeM [jIvAH] jIvadravya [na hi] nizcaya karake nahIM hai / [punaH] phira [SaTpakArAH] chahaprakAra [kAyAH] pRthivIAdika kAya [prajJaptAH] kahe haiM ve bhI nizcaya karakeM jIva nahIM hai / taba jIva kauna hai? [yat] jo [teSu] tina indriya aura zarIroMmeM [jJAnaM] caitanyabhAva [bhavati] hai [tat ] usako hI [jIva iti] jIva isa nAmakA dravya [prarUpayaMti] mahApuruSa kahate haiM / bhAvArtha-jo ekendriyAdika aura pRthivIkAyAdika vyavahAranayakI apekSA jIvake mukhya kathanase jIva kahe jAte haiM. ve anAdi pudgala jIvake sambandhase paryAya hote haiM / nizcayanayase vicArA jAya to sparzanAdi indriya, pRthivIkAyAdika kAyA caitanyalakSaNI jIvake svabhAvase bhinna haiM jIva nahIM haiM. una hI pAMca indriya SaTkAyoMmeM jo khaparakA jAnanahArA hai apane jJAna guNase yadyapi guNaguNIbhedasaMyukta hai tathApi kathaMcit abhedasaMyukta hai| baha abinAzI acala nirmala caitanyasvarUpa jIva padArtha jaannaa| anAdi avidyAse dehadhArI hokara paMca iMdriya viSayoMkA bhoktA hai / mohI hokara matta puruSakI samAna paradravyameM mamatvabhAva karatA hai mokSake sukhase parAGmukha hai. aisA jo saMsArI jIva hai usakA jo svAbhAvika bhAvase vicAra kiyA jAya to nirmala caitanyavilAsI AtmArAma hai| AgeM anya acetanadravyoMmeM na pAyI jAya aisI kauna 2 karatUta hai aisA kathana karate haiM / jANadi passadi savvaM icchadi sukkhaM vibhedi dukkhaado| kuvvadi hidamahidaM vA bhuMjadi jIvo phalaM tesiM // 122 // saMskRtachAyA. jAnAti pazyati sarvamicchati saukhyaM bibheti duHkhAt / karoti hitamahitaM vA bhute jIvaH phalaM tayoH // 122 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / padArtha-[jIvaH] AtmA [ sarvaM] samasta hI [jAnAti] jAnatA hai [pazyati] sabako dekhatA hai [ saukhyaM] sukhako [icchati ] cAhatA hai aura [duHkhAt ] duHkhase [bibheti] DaratA hai [hitaM] zubhAcArako [vA] athavA [ahitaM] azubhAcArako [karoti] karatA hai aura [tayoH] una zubha azubha kriyAvoMke [ phalaM ] phalako [ bhuGkte ] bhogatA hai / bhAvArtha-jJAnadarzanakriyAkA kartA jIva hI hai / jIvakA caitanya svabhAva hai isa kAraNa yaha jJAnadarzanakriyAse .tanmaya hai. usahIkA saMbandhI jo yaha pudgala hai so caitanya kriyAkA kartA nahIM hai. jaiseM AkAzAdi cAri acetanadravya bhI kartA nahIM hai / sukhakI abhilASA duHkhase DaranA zubhAzubha pravartana ityAdi kriyAvoMmeM saMkalpa vikalpakA kartA jIva hI hai / iSTa aniSTa padArthoMkI bhogakriyAkA, apane sukhaduHkharUpa pariNAmakriyAkA kartA eka jIva padArthako hI jAnanA. inakA kartA aura koI nahIM hai / ye jo kriyAyeM kahIM haiM, ve saba zuddha azuddha caitanyabhAvamayI haiM isakAraNa ye kriyAyeM pudgalakI nahIM haiM AtmAkI hI haiM / Age jIvaajIvakA vyAkhyAna saMkSepatAse dikhAte haiM / evamabhigamma jIvaM aNNehiM vi pajaehiM bahugehiM / abhigacchadu ajjIvaM NANaMtaridehiM liMgehiM // 123 // saMskRtachAyA. evamabhigamya jIvamanyairapi paryAyairbahukaiH / abhigacchatvajIvaM jJAnAntaritailiGgaiH // 123 // padArtha-[evaM] isaprakAra [anyaiH api] anya bhI [bahukaiH paryAyaiH] aneka paryAyoMse [jIvaM] AtmAko [abhigamya] jAnakarake [ jJAnAntaritailiGgaiH] jJAnase bhinna spazarasagandhavarNAdi cinhoMse [ajIvaM] pudgalAdika pAMca ajIva dravyoMko [abhigacchatu] jaano| bhAvArtha--jaiseM pUrvameM jIvakI karatUteM dikhAI taiseM hI vyavahAranayase karmapaddhatike vicArameM jIvasamAsa guNasthAna mArgaNAsthAna ityAdi anekaprakAra paryAyavilAsakI vicitratAmeM jIvapadArtha jAna lenaa| aura azuddha nizcayanayase kadAcit moharAgadveSapariNatise utpanna anekaprakAra azuddha paryAyoMse jIva padArtha jAnA jAtA hai / aura kadAcit mohajanita azuddha paraNatike vinAza honese zuddha cetanAmayI aneka paryAyoMse jIva padArtha jAnA jAtA hai-ityAdi aneka bhagavatpraNIta Agamake anusAra nayavilAsoMse jIva padArthako jAnai aura ajIvapadArthoMkA svarUpa jAnaiM so ajIvadravya jar3akhabhAvoMkedvArA jAne jAte haiM. arthAt jJAnase bhinna anya sparzarasagandhavarNAdika cinhoMse jIvase baMdhehuye karma nokarmAdirUpa tathA nahiM bandhehuye paramANu Adika saba hI ajIva haiM / jIva ajIva padArthoMke lakSaNakA jo bheda kiyA jAtA hai so ekamAtra bhedavijJAnakI siddhike nimitta hai| isaprakAra yaha jIvapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM ajIva padArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / AgAsakAlapuggaladhammAdhammesu Natthi jiivgunnaa| tesiM acedaNattaM bhaNidaM jIvassa cedaNadA // 124 // saMskRtachAyA. AkAzakAlapudgaladharmAdharmeSu na santi jIvaguNAH / teSAmacetanatvaM bhaNitaM jIvasya cetanatA // 124 // padArtha-[AkAzakAlapudgaladharmAdharmeSu] AkAzadravya kAladravya pudgaladravya dharmadravya adharmadravya ina pAMcoM dravyoMmeM [jIvaguNAH] sukhasattA bodha caitanyAdi jIvake guNa [na] nahIM [ santi] haiM, [teSAM] una AkAzAdi paMcadravyoMke [acetanatvaM] cetanArahita jar3abhAva [ bhaNitaM] vItarAga bhagavAnane kahA hai [cetanatA] caitanyabhAva [jIvasya ] jIvadravyake hI kahA gayA hai| bhAvArtha-AkAzAdi pAMca dravya acetana jAnane kyoMki unameM eka jar3a hI dharma hai / jIvadravyamAtra eka cetana hai| Age AkAzAdikameM nizcaya karake caitanya hai hI nahIM aisA anumAna dikhAte haiM, suhadukkhajANaNA vA hidapariyammaM ca ahidabhIrattaM / jassa Na vijadi NicaM taM samaNA viMti ajjIvaM // 125 // saMskRtachAyA. sukhaduHkhajJAnaM vA hitaparikarma cAhitabhIrutvaM / yasya na vidyate nityaM taM zramaNA viMdaMtyajIvaM // 125 // padArtha- [yasya ] jisa dravyake [ sukhaduHkhajJAnaM ] sukhaduHkhako jAnanA [vA] athavA [hitaparikarma] uttama kAryoMmeM pravRtti [ca] aura [ahitabhIrutvaM] duHkhadAyaka kAryase bhaya [na vidyate ] nahIM hai [zramaNAH] gaNadharAdika [taM nityaM] sadaiva usa dravyako [ajIvaM] ajIva aisA nAma [viMdati ] jAnate haiN| bhAvArtha-jina dravyoMmeM sukhaduHkhakA jAnanA nahIM hai aura jina dravyoMmeM iSTa aniSTa kArya karanekI zakti nahIM hai, una dravyoMke viSayameM aisA anumAna hotA hai ki ve cetanA guNase rahita haiM, so ve AkAzAdika hI pAMca dravya haiM / AgeM yadyapi jIvapudgalakA saMyoga hai tathApi ApasameM lakSaNabheda hai aisA bheda dikhAte haiN| saMThANA saMghAdA vaNNarasapphAsagaMdhasadA ya / poggalavvappabhavA hoti guNA pajjayA ya vahU // 126 // arasamarUvamagaMdhamavvattaM cedaNAguNamasaI / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTThasaMhANaM // 127 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. saMsthAnAni saMghAtAH varNarasasparzagandhazabdAzca / pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNAH paryAyAzca bahavaH // 126 / / arasamarUpamagandhamavyaktaM cetanAguNamazabdaM / jAnIhyaliGgagrahaNaM jIvamanirdiSTasaMsthAnaM // 127 // padArtha-[saMsthAnAni ] jIvapudgalake saMyogameM jo samacaturasrAdi SaT saMsthAna haiM aura [saMghAtAH] vajravRSabha nArAca Adi saMhanana haiM [ca] aura [varNarasasparzagandhazabdAH ] varNa 5 rasa 5 sparza 8 gandha 2 aura zabdAdi [ pudgaladravyaprabhavAH] pudgaladravyase utpanna [bahavaH ] bahuta jAtike [guNAH] sahabhU varNAdi guNa [ca] aura [paryAyAH] saMsthAnAdi paryAya [bhavanti] hote haiM. aura [jIvaM] jIvadravyako [arasaM] rasaguNarahita, [arUpaM] varNarahita [agandhaM] gandharahita [avyaktaM] apragaTa [cetanAguNaM] jJAnadarzana guNavAlA [azabdaM] zabdaparyAyarahita [aliGgagrahaNaM] indriyAdi cihnoMse grahaNa karane meM nahiM Avai aisA [anirdiSTasaMsthAnaM] nirAkAra [jAnIhi] jAna / __bhAvArtha-anAdi mithyAvAsanAse yaha Atmadravya pudgalake saMbaMdhase vibhAvake kAraNa aurakA aura pratibhAsA hai usa cit aura jar3agranthike bheda dikhAnekeliye vItarAga sarvajJane pudgala jIvakA lakSaNabheda kahA hai usa bhedako jo jIva jAna karake bhedavijJAnI anubhavI hote haiM ve mokSamArgako sAdha nirAkula sukhake bhoktA hote haiM. isa kAraNa jIvapudgalakA lakSaNabheda dikhAyA jAtA hai ki jo AtmazarIra ina donoMke saMbandha sparza rasa gandha varNa guNAtmaka hai zabda saMsthAna saMhananAdi mUrtaparyAyarUpase pariNata hai aura indriyagrahaNayogya hai so saba pudgaladravya hai / aura jisameM sparzarasagandhavarNa guNa nahIM, zabdaH atIta AkArarahita haiM, antargupta atIndriya jo indriyoMse grAhya nahIM, cetanAguNamayI, mUrtIka amUrtIka ajIva padArthoMse bhinna amUrta vastu mAtra hai vaha hI jIva padArtha jAnanA / isaprakAra jIva ajIva padArthoM meM lakSaNabheda hai / AgeM ina hI jIvaajIva padArthoMke saMyogase utpanna jo sapta padArtha haiM tinake kathananimitta paribhramaNarUpa karmacakrakA svarUpa kahA jAtA hai / jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gadisu gadI // 128 // gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyaMte / tehiM du visayaggahaNaM tatto rAgo ca doso vA // 129 // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / idi jiNavarehiM bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vaa||130|| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. yaH khalu saMsArastho jIvastatastu bhavati pariNAmaH / pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiSu gatiH // 128 / / gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAyante / taistu viSayagrahaNaM tato rAgo vA dveSo vA // 129 // jAyate jIvasyaivaM bhAvaH saMsAracakravAle / iti jiNavarairbhaNito'nAdinidhanaH sanidhano vA // 130 // padArtha-[ya] jo [khala] nizcaya karake [ saMsArasthaH] saMsArameM rahanevAlA [jIvaH] azuddha AtmA [tataH tu] usase to [pariNAmaH] azuddhabhAva aura [pariNAmAt ] usa rAgadveSamohajanita azuddhapariNAmoMse [karma] AThaprakArakA karma [bhavati] hotA haiN| [karmaNaH] usa pudgalamayI karmase [gatiSu] cAra gatiyoMmeM [gatiH] nArakAdi gatiyoMmeM jAnA [bhavati] hotA hai [gati] gatiko [adhigatasya] prApta honevAle jIvake [dehaH] zarIra aura [dehAt] zarIrase [indriyANi] indriyeM [jAyante] hotI haiM [tu] aura [taiH] una indriyoMse [viSayagrahaNaM] sparzanAdi pAMcaprakArake viSayoMkA rAga buddhise grahaNa [vA] athavA [ tataH] usa iSTa aniSTa padArthase [rAgo] rAga [vA] athavA [ dveSo] dveSabhAva upajatA hai| phira unase pUrvakramAnusAra karmAdika upajate haiM yahI paripATI jabataka kAlalabdhi nahiM hotI tabataka isIprakAra calI jAtI hai [saMsAracakravAle ] saMsArarUpI cakrake paribhramaNameM [jIvasya] rAga dveSabhAvoMse malIna AtmAke [evaM bhAvaH] isI prakArakA azuddhabhAva [jAyate] upajatA hai [sa bhAvaH] vaha azuddhabhAva [anAdinidhanaH] abhavya jIvakI apekSA anAdi ananta hai [vA] athavA [ sanidhanaH] bhavya jIvakI apekSA antakarake sahita hai / [iti] isaprakAra [jinavaraiH] jinendra bhagavAn karakai [ bhaNitaH] kahA gayA hai. bhAvArtha-isa saMsArI jIvake anAdi baMdhaparyAyake vazase sarAgapariNAma hote haiM unake nimittase dravyakarmakI utpatti hai, usase caturgatimeM gamana hotA hai, caturgatigamanase deha, dehase indriyeM, indriyoMse iSTAniSTa padArthoMkA jJAna hotA hai, usase rAgadveSabuddhi aura usase snigdhapariNAma hote haiM unase phira karmAdika hote haiM / isIprakAra paraspara kAryakAraNarUpa jIva pudgala pariNAmamayI karmasamUharUpa saMsAracakrameM jIvake anAdianaMta anAdisAnta kumhArake cAkakI samAna paribhramaNa hotA hai. isase yaha bAta siddha huI ki pudgalapariNAmakA nimitta pAkara jIvake azuddha pariNAma hote haiM, aura una azuddha pariNAmoMke nimittase pudgalapariNAma hote haiM / Age puNyapApapadArthakA vyAkhyAna karate haiM so prathama hI puNyapApapadArthoMke yogya pariNAmoMkA svarUpa dikhAte haiM. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / moho rAgo doso cittapasAdo ya jassa bhAvammi / vijjadi tassa suho vA asuho vA hodi pariNAmo // 131 // saMskRtachAyA. moho rAgo dveSazcittaprasAdazca yasya bhAve / * vidyate tasya zubho vA azubho vA bhavati pariNAmaH // 131 // padArtha - [ yasya ] jisake [ bhAve ] bhAvoM meM [ mohaH ] gahalarUpa ajJAnapariNAma [rAgaH] paradravyoM meM prItirUpa pariNAma [ dveSaH ] aprItirUpa pariNAma [ca] aura [cittaprasAdaH ] cittakI prasannatA [ vidyate ] pravartai hai [ tasya ] usa jIvake [ zubhaH ] zubha [vA] athavA [azubhaH ] azubha aisA [ pariNAmaH ] pariNamana [bhavati ] hotA hai / bhAvArtha -- isa lokameM jIvake nizcayase jaba darzanamohanIya karmakA udaya hotA hai taba usake rasavipAkase jo azuddha tattvake azraddhAnarUpa pariNAma hoya usakA nAma moha hai | aura cAritramohanIya karma ke udayase jo isake rasavipAkakA kAraNa pAya iSTa aniSTa padArthoMmeM jo prIti aprItirUpa pariNAma hoya usakA nAma rAga dveSa hai / usahI cAritra - moha karmakA jaba maMda udaya ho aura usake rasavipAkase jo kucha vizuddha pariNAma hoya tisakA nAma cittaprasAda hai / isaprakAra jisa jIvake ye bhAva hoMhi tisake avazyameva zubhaazubha pariNAma hote haiM / jahAM devadharmAdikameM prasasta rAga aura cittaprasAdakA honA ye donoM hI zubhapariNAma kahAte haiM / aura jahAM mohadveSa hoMhi aura jahAM indriyoM ke viSayoMmeM tathA dhanadhAnyAdikoMmeM aprasasta rAga hoya so azubharAga kahAtA hai / 1 AgeM puNyapApakA svarUpa kahate haiM / suhapariNAmo puNNaM asuho pAvaMti havadi jIvassa / donhaM poggalamatto bhAvo kammattaNaM patto // 132 // saMskRtachAyA. zubhapariNAmaH puNyamazubhaH pApamiti bhavati jIvasya / dvayoH pudgalamAtro bhAvaH karmatvaM prAptaH / / 132 / / padArtha - [ jIvasya ] jIvake [ zubhapariNAmaH ] satkriyArUpa pariNAma [ puNyaM ] puNyanAmA padArtha hai [azubhaH ] viSayakaSAyAdikameM pravRtti hai so [ pApaM iti ] pApa aisA padArtha [bhavati] hotA hai [ dvayoH ] ina donoM zubhAzubha pariNAmoMkA [ pudgalamAtraH bhAvaH ] dravyapiNDarUpa jJAnAvaraNAdi pariNAma jo hai so [ karmatvaM] zubhAzubha karmAvasthAko [ prAptaH ] prApta huvA hai / bhAvArtha - saMsArI jIvake zubhaazubha ke bhedase do prakArake pariNAma hote haiM / una pariNAmoMkA azuddhanizcayanayakI apekSA jIva karttA hai zubhapariNAma karma hai vahI zubha pariNAma dravyapuNyakA nimittatvase kAraNa hai / puNyaprakRtike yogya vargaNA taba hotI hai jabaki zubhapariNAmakA nimitta milatA hai / isakAraNa prathama hI bhAvapuNya hotA hai tatpazcAt Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dravya puNya hotA hai / isIprakAra azuddha nizcayanayakI apekSA jIva kartA hai azubha pariNAma karma hai usakA nimitta pAkara dravyapApa hotA hai isaliye prathama hI bhAvapApa hotA hai tatpazcAt dravyapApa hotA hai / aura nizcayanayakI apekSA pudgala kartA hai zubhaprakRti pariNamanarUpa dravyapuNyakarma hai / so jIvake zubhapariNAmakA nimitta pAkara upajatA hai| aura nizcayanayase pudgaladravya kartA hai / azubhaprakRti pariNamanarUpa dravyapApakarma hai so AtmAke hI azubha pariNAmoMkA nimitta pAkara utpanna hotA hai / bhAvita puNyapApakA upAdAna kAraNa AtmA hai, dravya pApapuNyavargaNA nimittamAtra hai / dravyata puNyapApakA upAdAna kAraNa pudgala hai. jIvake zubhAzubha pariNAma nimittamAtra haiM / isaprakAra AtmAke nizcaya nayase bhAvitapuNyapApa amUrtIka karma haiM aura vyavahAranayase dravyapuNyapApa mUrtIka karma haiN| AgeM mUrtIka karmakA svarUpa dikhAte haiM jahmA kammassa phalaM visayaM phAsehiM bhuMjade niyadaM / jIveNa suhaM dukkhaM tamA kammANi muttANi // 133 // saMskRtachAyA. yasmAtkarmaNaH phalaM viSayaH sparzerbhujyate niyataM / jIvena sukhaM duHkhaM tasmAtkarmANi mUrttAni // 133 / / ...... padArtha-[yasmAt ] jisa kAraNase [karmaNaH] jJAnAvaraNAdi aSTa karmoMkA [sukhaM duHkhaM] sukhadukharUpa [phalaM] rasa so hI huvA [viSayaH] sukhaduHkhakA upajAnehArA iSTaaniSTarUpa mUrtapadArtha so [sparzaH] mUrtIka indriyoMse [niyataM] nizcayakarakeM [jIvena] AtmAdvArA [bhujyate] bhogA jAtA hai [tasmAt ] tisakAraNase [karmANi ] jJAnAvaraNA dikarma [mUrtAni] mUrtIka haiN| bhAvArtha-karmoMkA phala iSTa aniSTa padArtha hai so mUrtIka hai isIse mUrtIka sparzAdi indriyoMse jIva bhogatA hai| isakAraNa yaha bAta siddha bhaI ki karma mUrtIka haiM arthAt aisA anumAna hotA hai kyoMki jisakA phala mUrtIka hotA hai usakA kAraNa bhI mUrtIka hotA hai so karma mUrtIka haiM. mUrtIka karmake sambandhase hI mUrtaphala anubhavana kiyA jAtA hai / jaise cUhekA viSa mUrtIka hai so mUrtIka zarIrase hI anubhavana kiyA jAtA hai / __ AgeM mUrtIka karmakA aura amUrtIka jIvakA baMdha kisaprakAra hotA hai so sUcanAmAtra kathana karate haiN| mutti phAsadi muttaM mutto mutteNa vNdhmnnuhvdi| jIvo muttivirahido gAhadi te tehiM uggahadi // 134 // . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. mUrttaH spRzati mUrtta mUrtto mUrttena bandhamanubhavati / jIvo mUrttivirahito gAhati tAni tairavagAhyate / / 134 // padArtha - [ mUrttaH] baMdhaparyAyakI apekSA mUrttIika saMsArI jIvake karmapuMja [ mUrtta ] mUrttIka karmako [spRzati] sparzana karatA hai isakAraNa [ mUrtaH ] mUrttIka karmapiNDa jo hai so [ mUrttena] mUrtIka karmapiNDase [ bandhaM ] paraspara bandhAvasthAko [ anubhavati ] prApta hotA hai / [mUrttivirahitaH] mUrtibhAvase rahita [ jIvaH ] jIva [tAni] una karmoMke sAtha bandhAvasthAvoMko [gAhati] prApta hotA hai / [taiH ] una hI karmoMse [jIvaH ] AtmA jo so [ avagAhyate] eka kSetrAvagAha kara baMdhatA hai / 95 bhAvArtha -- isa saMsArI jIvake anAdi kAla se lekara mUrtIka karmoMse sambandha hai. ve karma sparzarasagandhavarNamayI haiM / isase AgAmI mUrttakarmoM se apane snigdharUkhe guNoMke dvArA bandhatA hai, isakAraNa mUrtIka karmase mUrttIkakA bandha hotA hai / phira nizcayanayakI apekSA jIva amUrttIka hai. anAdikarmasaMyoga se rAgadveSAdika bhAvoMse snigdharUkSabhAvapariNayA huvA navIna karmapuMjakA Asrava karatA hai. usa karmase pUrvavaddhakarmakI apekSA bandha avasthAko prApta hotA hai / yaha ApasameM jIvakarmakA bandha dikhAyA - isahIprakAra amUrttIka AtmAko mUrttIkapuNyapApase kathaMcitprakAra bandhakA virodha nahIM hai / isaprakAra puNyapApakA kathana pUrNa huvA | aba Asrava padArthakA vyAkhyAna karate haiM. rAgo jassa pattho aNukaMpAsaMsido ya pariNAmo / citte Natthi kalussaM puNNaM jIvassa Asavadi // 135 // saMskRtachAyA. rAgo yasya prazasto'nukampAsaMzritazca pariNAmaH / citte nAsti kAluSyaM puNyaM jIvasyAsravati // 135 // padArtha - [ yasya ] jisa jIvake [ rAgaH ] prItibhAva [prazastaH ] bhalA hai [ca] aura [anukampAsaMzritaH] anukampAke Azrita arthAt dayArUpa [pariNAmaH] bhAva hai tathA [citte ] cittameM [ kAluSyaM] malInabhAva [ nAsti ] nahIM hai [ tasya jIvasya ] usa jIvake [puNyaM ] puNya [ Asravati ] AtA hai- I bhAvArtha- zubha pariNAma tIna prakArake haiM arthAt - prazastarAga 1 anukampA 2 aura cittaprasAda 3 ye tInoM prakArake zubhapariNAma dravyapuNyaprakRtiyoMko nimitta mAtra hai isakAraNa jo zubhabhAva haiM ve to bhAvAsrava haiM. tatpazcAt una bhAvoMke nimittase zubhayo - gadvArakara jo zubha vargaNAyeM AtIM haiM ve dravyapuNyAkhava haiM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age prazasta rAgakA svarUpa dikhAte haiM. arahaMtasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu cetttthaa| aNugamaNaM pi gurUNaM pasattharAgo tti vucaMti // 136 // saMskRtachAyA. arahatsiddhasAdhuSu bhaktirddharme yA ca khalu ceSTA / __ anugamanamapi gurUNAM prazastarAga iti bruvanti (?) // 136 // padArtha- [arahatsiddhasAdhuSu] arahaMta siddha aura sAdhu ina tIna padoMmeM jo [bhaktiH] stuti vaMdanAdika [ca] aura [yA] jo [dharme] arahaMta praNIta dharmameM [khalu] nizcaya karakeM [ceSTA] pravRtti, [gurUNAM] dharmAcaraNake upadeSTA AcAryAdikoMkA [anugamanaM api] bhakti bhAvasahita unake pIche hokara calanA arthAt unakI AjJAnusAra calanA bhI [iti] isaprakAra mahApuruSa [prazastarAgaH] bhalA rAgako [bruvaMti] kahate haiM / bhAvArtha-arahaMtasiddhasAdhuvoMmeM bhaktivyavahAra cAritrakA AcaraNa aura AcAryAdika mahanta puruSoM ke caraNoMmeM rasika honA isakA nAma prazasta rAga hai / kyoMki zubha rAgase hI pUrvokta pravRtti hotI haiM / yaha prazastarAga sthUlatAkara akelA bhaktihIke karanevAle ajJAnI jIvoMke jAnanA aura kisI kAla jJAnIke bhI hotA hai / kaise jJAnIke hotA hai ? ki jo jJAnI uparike guNasthAnoMmeM sthira honeko asamartha haiM unake yaha prazasta rAga hotA hai so bhI kudaivAdikoMmeM rAga niSedhArtha athavA tIvra viSayAnurAgarUpa jvarake dUra karanekeliye hotA hai| AgeM aNukampA arthAt dayAkA svarUpa kahate haiN| tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daTThaNa jo du duhidmnno| . paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukaMpA // 137 // saMskRtachAyA. tRSitaM bubhukSitaM vA duHkhitaM dRSTvA yastu duHkhitamanAH / pratipadyate taM kRpayA tasyaiSA bhavatyanukampA / / 137 // padArtha- tRSitaM ) jo koI jIva tRSAvaMta ho [vA] athavA [bubhukSitaM] kSudhAtura hoya vA [duHkhitaM] rogAdikari duHkhita hoya [taM] usako [dRSTvA ] dekhakara [yatu] jo puruSa [duHkhitamanAH] usakI pIr3Ase Apa duHkhI hotA huvA [kRpayA] dayAbhAva karakeM [pratipadyate] usa duHkhake dUra karanekI kriyAko prApta hotA hai [tasya] usa puruSake [eSA] yaha [anukampA] dayA [bhavati ] hotI hai| bhAvArtha- dayAbhAva ajJAnIke bhI hotA hai aura jJAnIke bhI hotA hai parantu itanA vizeSa hai ki ajJAnIke jo dayAbhAva hai so kisa hI puruSako duHkhita dekhakara to usake duHkha dUra karaneke upAyameM ahaMbuddhise Akulacitta hokara pravarte hai aura jo jJAnI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / nIceMke guNasthAnoMmeM pravRtta hai, usake dayAbhAva jo hotA hai so jaba duHkhasamudrameM magna saMsArIjIvoMko. jAnatA hai taba aisA jAnakara kisI kAlameM manako kheda upajAtA hai| Age cittakI kaluSatAkA svarUpa dikhAte haiM / kodho va jadA mANo mAyA lobho va cittamAseja / jIvassa kuNadi khohaM kaluso tti ya taM budhA veMti // 138 // ____saMskRtachAyA. krodho vA yadA mAno mAyA lobho vA cittamAsAdya / jIvasya karoti kSobhaM kAluSyamiti ca taM budhA vadanti // 138 // padArtha-[yadA] jisa samaya [krodhaH] krodha [vA] athavA [mAnaH] abhimAna [vA] athavA [mAyA] kuTilabhAva athavA [lobhaH] iSTameM prItibhAva [cittaM] manako [AsAdya ] prApta hokara [jIvasya ] AtmAke [kSobhaM] atiAkulatArUpa bhAva [karoti ] karatA hai [taM] usako [budhAH] jo baDe mahanta jJAnI haiM te [kAluSyaMiti] kaluSabhAva aisA nAma [vadanti ] kahate haiM / bhAvArtha-jaba krodha mAna mAyA lobhakA tIvra udaya hotA hai taba cittako jo kucha kSobha hoya usako kaluSabhAva kahate haiM / unahI kaSAyoMkA jaba maMda udaya hotA hai taba cittakI prasannatA hotI hai usako vizuddhabhAva kahate haiM so vaha vizuddha cittaprasAda kisI kAlameM vizeSa kaSAyoMkI maMdatA honepara ajJAnI jIvake hotA hai| aura jisa jIvake kaSAyakA udaya sarvathA nivRtta nahIM hoya, upayogabhUmikA sarvathA nirmala nahiM huI hoya, antarabhUmikAke guNasthAnoMmeM pravatrta hai usa jJAnI jIvake bhI kisIkAlameM cittaprasAdarUpa nirmalabhAva pAye jAte haiM / isaprakAra jJAnI ajJAnIke cittaprasAda jAnanA / Age pApAsravakA svarUpa kahate haiM. cariyA pamAdabahulA kAlussaM loladA ya visayesu / paraparitAvApavAdo pAvassa ya AsavaM kuNadi // 139 // saMskRtachAyA. caryA pramAdabahulA kAluSyaM lolatA ca viSayeSu / paraparitApApavAdaH pApasya cAsravaM karoti // 139 // padArtha-[pramAdabahulA caryA ] bahuta pramAdasahita kriyA [kAluSyaM] cittakI malInatA [ca] aura [viSayeSu] indriyoMke viSayoMmeM lolatA] prItipUrvaka capalatA [ca] aura [paraparitApApavAdaH] anyajIvoMko dukha denA anyakI niMdA karanI burA bolanA ityAdi AcaraNoMse azubhI jIva [pApasya ] pApakA [AsravaM] Asrava [karoti ] karatA hai| bhAvArtha-viSaya kaSAyAdika azubhakriyAvoMse jIvake azubhapariNati hotI hai, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm usako bhAvapApAsrava kahate haiM. usI bhAvapApAsravakA nimitta pAkara pudgalavargaNArUpa jo dravyakarma haiM so yogoMke dvArase Ate haiM usakA nAma dravyapApAsrava hai| Age pApAsravake kAraNabhUta bhAva vistArase dikhAte haiN| saNNAo ya tilessA iMdiyavasadA ya attaradANi / NANaM ca duppauttaM moho pAvappadA hoMti // 14 // saMskRtachAyA. saMjJAzca trilezyA indriyavazatA cArttaraudre / jJAnaM ca duHprayuktaM mohaH pApapradA bhavanti // 140 // padArtha-[saMjJAH] cAra saMjJA [ca] aura [trilezyAH ] tIna lezyA [ca] aura [indriyavazatA] indriyoMke AdhIna honA [ca] tathA [Attaraudre] Arta aura raudradhyAna aura [duHprayuktaM jJAnaM ] satkriyAke atirikta asatkriyAvoMmeM jJAnakA lagAnA tathA [mohaH] darzanamohanIya cAritramohanIya karmake samastabhAva haiM te [pApapadAH] pAparUpa Avasravake kAraNa [bhavanti ] hote haiN| bhAvArtha-tIvramohake udayase AhAra bhaya maithuna parigraha ye cAra saMjJAyeM hotI haiM aura tIvra kaSAyake udayase raMjita yogoMkI pravRttirUpa kRSNa nIla kApota ye tIna lezyAyeM hotI haiM / rAgadveSake utkRSTa udayase indriyAdhInatA hotI hai / rAgadveSake ati vipAkase iSTaviyoga aniSTasaMyoga pIr3Acintavana aura nidAnabaMdha ye cAra prakArake Arta dhyAna hote haiN| tIvra kaSAyoMke udayase jaba atizaya krUracitta hotA hai taba hiMsAnaMdI mRSAnaMdI steyAnaMdI viSayasaMrakSaNAnaMdIrUpa cAra prakArake raudradhyAna hote haiM / duSTa bhAvoMse dharmakriyAMse atirikta anyatra upayogI honA so khoTA jJAna hai / mithyAdarzanajJAnacAritrake udayase avivekakA honA so moha (ajJAnabhAva) hai ityAdi pariNAmoMkA honA so bhAva pApAsrava kahAtA hai / isI pApapariNatikA nimitta pAkara dravyapApAsravakA vistAra hotA hai / yaha AsravapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvaa| AgeM saMvara padArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| iMdiyakasAyasaNNA NiggahidA jehiM suTThamaggammi / jAvattAvattehiM pihiyaM pAvAsavaM chidaM // 141 // saMskRtachAyA. ___ indriyakaSAyasaMjJA nigRhItA yaiH susstthumaarge| yAvattAvatteSAM pihitaM pApAsravaM chidraM // 141 // padArtha-[yaiH] jina puruSoMne [indriyakaSAyasaMjJAH] manasahita pAMca indriya, cAra 1. 'aTTaruhANi' ityapi pAThaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 shriipnycaastikaaysmysaarH| kaSAya aura cAra saMjJArUpa pApapariNati [yAvat ] jisa samaya [muSThumArge ] saMvara mArgameM [nigrahItAH] rokIM haiM [tAvat ] taba [teSAM] unake [pApAsravaM chidraM] pApAsavarUpI chidra [pihitaM] AcchAdita huvA / bhAvArtha-mokSakA mArga eka saMvara hai so saMvara jitanA indriya kaSAya saMjJAvoMkA nirodha hoya utanA hI hotA hai / arthAt jitane aMza AsravakA nirodha hotA hai utane hI aMza saMvara hotA hai / indriya kaSAya saMjJA ye bhAvapApAsrava haiM / inakA nirodha karanA bhAva pApasaMvara hai ye hI bhAvapApasaMvara dravyapApasaMvarakA kAraNa hai / arthAt jaba isa jIvake azuddha bhAva nahiM hote taba paudgalIka vargaNAvoMkA Asrava bhI nahiM hotA / AgeM sAmAnya saMvarakA svarUpa kahate haiN| jassa Na vijjadi rAgo doso moho va savvavvesu / NAsavadi suhaM asuhaM samasuhadukkhassa bhikkhussa // 142 // saMskRtachAyA. - yasya na vidyate rAgo dveSo moho vA sarvadravyeSu / nAsravati zubhamazubhaM samasukhaduHkhasya bhikSoH // 142 // padArtha- [yasya] jisa puruSake [ sarvadravyeSu] samasta paradravyoMmeM [rAgaH] prItibhAva [dveSaH] dveSabhAva [vA] athavA [mohaH] tattvoMkI azraddhArUpa moha [na vidyate] nahIM hai [tasya] usa [samasukhaduHkhasya] samAna hai sukhaduHkha jisake aise [bhikSoH] mahAmunike [zubhaM] zubharUpa [azubhaM] pAparUpa pudgaladravya [na Asravati ] AsravabhAvako prApta nahiM hotaa| bhAvArtha-jisa jIvake rAgadveSa moharUpa bhAva paradravyoMmeM nahIM hai usa hI samarasIke zubhAzubha karmAsrava nahiM hotA. usake saMvara hI hotA hai isakAraNa rAgadveSamohapariNAmoMkA nirodha so bhAvasaMvara kahAtA hai. usa bhAvasaMvarake nimittase yogadvAroMse zubhAzubharUpa karma vargaNAvoMkA nirodha honA so dravyasaMvara hai / Age saMvarakA vizeSa svarUpa kahate haiN| jassa jadA khalu puNNaM joge pAvaM ca Natthi viradassa / saMvaraNaM tassa tadA suhAsuhakadassa kammassa // 143 // saMskRtachAyA. yasya yadA khalu puNyaM yoge pApaM ca nAsti viratasya / saMvaraNaM tasya tadA zubhAzubhakRtasya karmaNaH // 143 // padArtha-[yadA] [khalu] nizcaya karakeM jisa samaya [yasya ] jisa [viratasya] paradravyatyAgIke [yoge] manavacanakAyarUpa yogoMmeM [pApaM] azubhapariNAma [ca] aura [puNyaM] zubhapariNAma [nAsti ] nahIM hai [tadA] usa samaya [tasya ] usa munike Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [zubhAzubhakRtasya karmaNaH] zubhAzubha bhAvoMse utpanna kiyehuye dravyakarmAsravoMkA [saMvaraNaM] nirodhaka saMvarabhAva hote haiN| ___ bhAvArtha-jaba isa mahAmunike sarvathAprakAra zubhAzubha yogoMkI pravRttise nivRtti hotI hai taba usake AgAmI karmoMkA nirodha hotA hai / mUlakAraNa bhAvakarma haiM jaba bhAvakarma hI cale jAya taba dravyakarma kahAMse hoya? isakAraNa yaha bAta siddha huI ki zubhAzubha bhAvoMkA nirodha honA bhAvapuNyapApasaMvara hotA hai / yaha hI bhAvasaMvara dravyapuNyapApakA nirodhaka pradhAna hetu hai / isaprakAra saMvarapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA / aba nirjarApadArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / saMvarajogehiM judo tavehiM jo ciTThade vahuvihehiM / kammANaM NijaraNaM bahugANaM kuNadi so NiyadaM // 144 // saMskRtachAyA. saMvarayogAbhyAM yuktastapobhiryazceSTate bahuvidhaiH / karmaNAM nirjaraNaM bahukAnAM karoti sa niyataM / / 144 // padArtha-[yaH] jo bheda vijJAnI [saMvarayogAbhyAM] zubhAzubhAsravanirodharUpa saMvara aura zuddhopayogarUpa yogoMkara [yuktaH] saMyukta [bahuvidhaiH] nAnA prakArake [tapobhiH] antaraMga bahiraMga tapoMke dvArA [ceSTate] upAya karatA hai [saH] vaha puruSa [niyataM] nizcayakarake [bahukAnAM] bahutase [karmaNAM] karmokI [nirjaraNaM] nirjarA [karoti ] karatA hai / bhAvArtha-jo puruSa saMvara aura zuddhopayogase saMyukta, tathA anasana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ina chahaprakArake bahiraMga tapa tathA prAyazcitta, vinaya vaiyAvRtya khAdhyAya vyutsarga aura dhyAna ina chaHprakArake aMtaraMga tapakara sahita haiM vaha bahutase karmoMkI nirjarA karatA hai / isase yaha bhI siddha huvA ki aneka karmoMkI zaktiyoMke gAlaneko samartha dvAdaza prakArake tapoMse baDhA huvA hai jo zuddhopayoga vahI bhAvanirjarA hai aura bhAvanirjarAke anusAra nIrasa hokara pUrvameM baMdhe huye karmokA ekadeza khira jAnA so dravyanirjarA hai| Age nirjarAkA kAraNa vizeSatAke sAtha dikhAte haiM / jo saMvareNa jutto appaTTaprasAdhago hi appANaM / muNiUNa jhAdi NiyadaM NANaM so saMdhuNodi kammarayaM // 14 // saMskRtachAyA. yaH saMvareNa yuktaH AtmArthaprasAdhako yAtmAnaM / jJAtvA dhyAyati niyataM jJAnaM sa saMdhunoti karmarajaH // 145 / / 1 karma apanA rasadekara khira jAveM usako nirjarA kahate haiM / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 101 padArtha-[yaH] jo puruSa saMvareNa yuktaH] saMvarabhAvoMkara saMyukta hai tathA [AtmArthaprasAdhakaH] AtmIka svabhAvakA sAdhanahArA hai [saH] vaha puruSa [hi ] nizcaya karake [AtmAnaM] zuddha cinmAtra AtmasvarUpako [jJAtvA] jAna karakeM [niyataM] sadaiva [jJAnaM] AtmAke sarvasvako [dhyAyati ] dhyAvai hai vahI puruSa [karmarajaH ] karmarUpI dhUliko [saMdhunoti] uDA detA hai| bhAvArtha-jo puruSa karmoMke nirodhakara saMyukta hai, AtmasvarUpakA jAnanahArA hai, so parakAryoMse nivRtta hokara AtmakAryakA udyamI hotA hai, tathA apane svarUpako pAkara guNaguNIke abheda kathanakara apane jJAnaguNako Apase abheda nizcala anubhavai hai, vaha puruSa sarvathAprakAra vItarAga bhAvoMkedvArA pUrvakAlameM bandhehuye karmarUpI dhUliko uDA detA hai arthAt karmoMko khapA detA hai / jaiseM cikanAIrahita zuddhaphaTikakA thaMbha nirmala hotA hai usIprakAra nirjarAkA mukhya hetu dhyAna hai arthAt nirmalatAkA kAraNa hai| aba dhyAnakA svarUpa kahate haiN| jassa Na vijjadi rAgo doso moho va jogaparikammo / tassa suhAsuhaDahaNo jjhANamao jAyae agaNI // 146 // saMskRtachAyA. .. yasya na vidyate rAgo dveSo moho vA yogaparikarma / tasya zubhAzubhadahano dhyAnamayo jAyate agniH // 146 // padArtha-[yasya] jisa jIvake [rAgaH dveSaH mohaH ] rAga dveSa moha [vA] athavA [yogaparikarma] tIna yogoMkA pariNamana [na vidyate] nahIM hai [tasya] tisa jIvake [zubhAzubhadahanaH] zubhaazubha bhAvoMko jalAnevAlI [dhyAnamayaH] dhyAnasvarUpI [agniH] Aga [jAyate ] utpanna hotI hai / bhAvArtha-paramAtmasvarUpameM aDola caitanyabhAva jisa jIvake hoya, vaha hI dhyAna karanevArA hai isa dhyAtA puruSake svarUpakI prApti kisa prakAra hotI hai so kahate haiM,__ jaba nizcaya karake yogIzvara anAdi mithyAvAsanAke prabhAvase darzana cAritra mohanIya karmake vipAkase anekaprakArake karmoM meM pravarttanevAle upayogako kAlalabdhi pAkara vahAMse saMkocakara apane svarUpameM lAvai taba nirmoha vItarAga dveSarahita atyanta zuddha svarUpako zuddhAtma svarUpameM niSkaMpa ThaharA sakai aura taba hI isa bhedavijJAnI dhyAnIke svarUpa sAdhaka puruSArthasiddhikA paramaupAya dhyAna utpanna hotA hai / vaha dhyAna karanahArA puruSa niHkriya caitanyasvarUpameM sthiratAke sAtha magna ho rahA hai, manavacanakAyakI bhAvanA nahiM bhAtA hai, karmakAMDameM bhI nahiM pravarttatA, samasta zubhAzubha karmaindhanako jalAneke artha agnivat jJAnakAMDa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 rAyacandrajainazAstramAlAyAm garbhita dhyAnakA anubhavI hai, isakAraNa paramAtmapadako pAtA hai| isaprakAra nirjarA padArthakA vyAkhyAna pUrA huvA. aba bandha padArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / jaM suhamasuhamudiNNaM bhAvaM ratto karedi jadi appaa| so teNa havadi vaMdho poggalakammeNa viviheNa // 147 // saMskRtachAyA. yaM zubhAzubhamudIrNa bhAvaM raktaH karoti ydyaatmaa| sa tena bhavati baddhaH pudgalakarmaNA vividhena // 147 // padArtha- [yadi] jo [raktaH] ajJAnabhAvameM rAgI hokara [AtmA ] yaha jIvadravya [1] jisa [zubhaM azubhaM] zubhAzubharUpa [udIrNa] prakaTa huye [bhAvaM] bhAvako [karoti] karatA hai [saH] vaha jIva [tena] tisa bhAvase [vividhena pudgalakarmaNA] aneka prakArake paudgalIka karmoMse [baddhaH bhavati ] baMdha jAtA hai / bhAvArtha-jo yaha AtmA parake sambandhase anAdi avidyAse mohita hokara karmake udayase jisa zubhAzubha bhAvako karatA hai taba yaha AtmA usahI kAla usa azuddha upayogarUpa bhAvakA nimitta pAkarake paugalika karmoMse baMdhatA hai| isase yaha bAta bhI siddha huI ki isa AtmAke jo rAgadveSamoharUpa snigdha zubhaazubha pariNAma haiM unakA nAma to bhAvabandha hai usa bhAvabandhakA nimitta pAkara zubhaazubharUpa dravyavagaNAmayI pudgaloMkA jIvake pradezoMse paraspara baMdha honA tisakA nAma dravyabandha hai| AgeM baMdhake bahiraMga antaraMga kAraNoMkA svarUpa dikhAte haiM / joganimittaM gahaNaM jogo maNavayaNakAyasaMbhUdo / bhAvaNimitto vaMdho bhAvo radirAgadosamohajudo // 148 // saMskRtachAyA. yoganimittaM grahaNaM yogo mnovcnkaaysNbhuutH| bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadveSamohayutaH // 148 // padArtha-yoganimittaM grahaNaM] yogoMkA nimitta pAkara karmapudgaloMkA jIvake pradezoM meM paraspara eka kSetrAvagAhakara grahaNa hotA hai [yogaH manovacanakAyasaMbhUtaH] yoga jo hai 1 jo koI kahai ki isa vartamAna kAlameM dhyAna nahiM hotA unako nIce likhI do gAthAvoMse apanA samAdhAna karanA cAhiye " ajavi tirayaNasuddhA appA jhAye vi lahai iMdattaM / loyaMti ya devattaM tattha cuyA Nivvudi jaMti // 1 // aMto Natthi suINaM kAlo thoo vayaM ca dummehA / taNNavari sikkhiyavvaM jaMjaramaraNaM khaI kuNaI // 2 // " Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 103 1 so manavacanakAyakI kriyAse utpanna hotA hai / [ bandhaH bhAvanimittaH ] grahaNa to yogoM se hotA hai aura bandha eka azuddhopayogarUpa bhAvoMke nimittase hotA hai. aura [ bhAvaH ] vaha bhAva jo hai so kaisA hai ki [ ratirAgamohayutaH ] iSTa aniSTa padArthoM meM rati rAgadveSamoha karakeM saMyukta hotA hai / 1 bhAvArtha -- jIvoMke pradezoM meM karmoMkA Agamana to yogapariNati se hotA hai. pUrvakI bandhIhuI karmavargaNAvoMkA avalaMbana pAkara AtmapradezoMkA prakaMpana honA usakA nAma yogapariNati hai / aura vizeSatayA nija zaktike pariNAmase jIvake pradezoM meM pudgalakarmapiMDoM kA rahanA usakA nAma bandha hai / vaha bandha mohanIyakarmasaMjanita azuddhopayogarUpa bhAvake vinA jIvake kadAcit nahiM hotA / yadyapi yogoMke dvArA bhI bandha hotA hai tathApi sthiti anubhAgake vinA usakA nAmamAtra hI grahaNa hotA hai. kyoMki bandha usahIkA nAma hai jo sthiti anubhAgakI vizeSatAliye ho, isakAraNa yaha bAta siddha huI ki bandhako bahiraMga kAraNa to yoga hai aura antaraMga kAraNa jIvake rAgAdika bhAva haiM / Age dravyamithyAtvAdika bandhake bahiraMga kAraNa haiM aisA kathana karate haiM / hedra caduvviyappo aTThaviyapparasa kAraNaM bhaNidaM / siM piya rAgAdI tesimabhAve Na vajjhati // 149 // saMskRtachAyA. hetuzcaturvikalpo'STavikalpasya kAraNaM bhaNitam / teSAmapi ca rAgAdayasteSAmabhAve na badhyante // 149 // padArtha - [ caturvikalpaH ] cAra prakArakA dravyapratyaya rUpa jo [ hetuH ] kAraNa hai so [ aSTavikalpasya ] AThaprakArake karmoMkA [ kAraNaM ] nimitta [ bhaNitaM ] kahA gayA hai [ca] aura [teSAM api ] una cAra prakArake dravyapratyayoMkA bhI kAraNa [ rAgAdayaH ] rAgAdika visAva bhAva haiM [teSAM ] una rAgAdika vibhAvarUpabhAvoMke [ abhAve ] vinAza honepara [ na badhyante] karma nahiM baMdhate haiM / bhAvArtha -- AThaprakAra karmabandhake kAraNa mithyAtva asaMyama kaSAya aura yoga ye cAra prakAra ke dravyapratyaya haiM / una dravyapratyayoMke kAraNa rAgAdika bhAva haiM ataeva bandhake kAraNa ke kAraNa rAgAdika bhAva haiM kyoMki rAgAdika bhAvoMke abhAva honese dravya mithyAtva asaMyama kaSAya aura yoga ina cAra pratyayoMke hote saMte bhI jIvake bandha nahiM hotA. isa kAraNa rAgAdika bhAva hI bandhake antaraMga mukhyakAraNa haiM gauNakAraNa cAritrapratyaya hai isaprakAra bandhapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA | aba mokSapadArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai so prathama hI dravyamokSakA kAraNa paramasaMvararUpa mokSakA svarUpa kahate haiM / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 104 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hedumabhAve NiyamA jAyadi NANissa aasvnnirodho| AsavabhAveNa viNA jAyadi kammassa duNirodho // 150 // kammassAbhAveNa ya saMvvaNhU savvalogadarasI ya / pAvadi iMdiyarahidaM avvAvAhaM suhamaNaMtaM // 151 // saMskRtachAyA. hetvabhAve niyamAjjAyate jJAninaH AsravanirodhaH / AsravabhAvena vinA jAyate karmaNastu nirodhaH // 150 / / karmaNAmabhAvena ca sarvajJaH sarvalokadarzI ca / prApnotIndriyarahitamavyAbAdhaM sukhamanantaM // 151 // padArtha-hetvabhAve] rAgAdikAraNoMke abhAvase [niyamAt ] nizcayase [jJAninaH] bhedavijJAnIke [AsravanirodhaH] AsravabhAvakA abhAva [jAyate] hotA hai [tu] aura [AsravabhAvena vinA] karmakA Agamana na honese [karmaNaH] jJAnAvaraNAdi karmabandhakA [nirodhaH] abhAva [jAyate] hotA hai / [ca] aura [karmaNAM] jJAnAvaraNAdi karmoMke [abhAvena] vinAza karake [sarvajJaH] sarvakA jAnanahArA [ca ] aura [ sarvalokadarzI] sabakA dekhanahArA hotA hai taba vaha [indriyarahitaM] indriyAdhIna nahI aura [avyAbAdhaM] bAdhArahita [anantaM ] apAra aise [sukhaM ] AtmIka sukhako [prApnoti ] prApta hotA hai / bhAvArtha-jIvake AsravakA kAraNa moharAgadveSarUpa pariNAma haiM jaba ina tIna azuddha bhAvoMkA vinAza hoya taba jJAnI jIvake avazya hI AsravabhAvoMkA abhAva hotA hai / jaba jJAnIke AsravabhAvakA abhAva hotA hai taba karmakA nAza hotA hai karmoMke nAza honepara nirAvaraNa sarvajJapada tathA sarvadarzIpada pragaTa hotA hai| aura akhaMDita atIndriya ananta sukhakA anubhavana hotA hai isa padakA nAma jIvanmukta bhAvamokSa kahA jAtA hai dehadhArI jIte rahate hI bhAvakarmarahita sarvathA zuddhabhAvasaMyukta mukta haiM isakAraNa jIvanmukta kahAte haiN| jo koI pUche ki kisaprakAra jIvanmukta hote haiM so kahate haiM ki karmakara AcchAdita AtmAke kramase pravarte hai jo jJAna kriyArUpa bhAva, so saMsArI jIvake anAdi mohanIyakarmake vazase azuddha hai. dravyakarmake AsravakA kAraNa hai so bhAvajJAnI jIvake moharAgadveSakI pravRttise kamI hotA hai ataeva isa bhedavijJAnIke AstravabhAvakA nirodha hotA hai / jaba isake mohakarmakA kSaya hotA hai taba isake atyanta nirvikAra vItarAga cAritra pragaTa hotA hai. anAdikAlase Asrava AvaraNadvArA ananta caitanyazakti isa AtmAkI mudrita ( DhakIhuI ) hai vahI isa jJAnIke zuddhakSAyopazamika nirmohajJAnakriyAke hotesaMte antaramuhUrtaparyanta rahatI hai tatpazcAt eka hI samayameM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAya karmake kSaya honese kathaMcitprakAra kUTastha acala kevalajJAna avasthAko prApta hotA hai. usasamaya jJAnakriyAkI pravRtti kramase nahIM hotI kyoMki bhAvakarmakA abhAva hai so aisI avasthAke honese vaha bhagavAn Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 105 sarvajJa sarvadarzI indriyavyApArarahita avyAvAdha ananta sukhasaMyukta sadAkAla sthirasvabhAvase svarUpagupta rahate haiM / yaha bhAvakarmase muktakA svarUpa dikhAyA aura ye hI dravyakarma se mukta honekA kAraNa parama saMvarakA svarUpa hai / jaba yaha jIva kevalajJAnadazAko prApta hotA hai taba isake cAra aghAtiyA karma jalI huI jevar3IkI taraha dravyakarma rahate haiM / una dravyakarmoMke nAzako ananta catuSTaya parama saMvara kahate haiM / AgeM dravyakarmamokSakA kAraNa aura parama nirjarAkA kAraNa dhyAnakA svarUpa dikhAte haiM / daMsaNaNANasamaggaM jjhANaM No aNNadavvasaMjuttaM / jAyadi Nijjarahed sabhAvasahidassa sAdhussa // 152 // saMskRtachAyA. darzanajJAnasamagraM dhyAnaM no anyadravyasaMyuktaM / jAyate nirjarAhetuH svabhAvasahitasya sAdhoH // 152 // padArtha - [ darzanajJAnasamagraM ] yathArtha vastuko sAmAnya dekhane aura vizeSatA kara jAnanese paripUrNa [ dhyAnaM ] paradravyacintAkA nirodharUpa dhyAna so [ nirjarAhetuH ] karmabandhasthitikI anukrama paripATIse khiranA usakA kAraNa [ jAyate ] hotA hai / yaha dhyAna kisake hotA hai ? [ svabhAvasahitasya sAdhoH ] AtmIka svabhAvasaMyukta sAdhu mahAmunike hotA hai | kaisA hai yaha dhyAna ? [ no anyadravyasaMyuktaM ] paradravya saMbandhase rahita hai / 1 bhAvArtha - jaba yaha bhagavAn bhAvakarmamukta kevala avasthAko prApta hotA hai taba nija svarUpameM AtmIka sukhase tRpta hotA hai. isaliye karmajanita sukhaduHkha vipAkakriyAke vedanase rahita hotA hai| jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmake jAnepara anantajJAna ananta darzana se zuddhacetanAmayI hotA hai. isakAraNa atIndriya rasakA AsvAdI hokara bAhya padArthoMke rasako nahiM bhogatA / aura vahI paramezvara apane zuddha svarUpameM akhaMDita caitanyasvarUpameM pravartte hai / isakAraNa kathaMcitprakAra apane svarUpakA dhyAnI bhI hai arthAt paradravyasaMyogase rahita AtmasvarUpadhyAna nAmako pAtA hai. isakAraNa kevalIke bhI upacAramAtra svarUpa anubhavanakI apekSA dhyAna kahA jAtA hai / pUrvabaMdhe karma apanI zaktikI kamI se samaya samaya khirate rahate haiM, isakAraNa bahI dhyAna nirjarAkA kAraNa hai / yaha bhAvamokSakA svarUpa jAnanA / Age dravyamokSakA svarUpa kahate haiM / jo saMvareNa jutto NijjaramANodha savvakammANi / bagadavedAsso muyadi bhavaM teNa so mokkho // 153 // 14 saMskRtachAyA. yaH saMvareNa yukto nirjarannathasarvakarmANi / vyapagatavedyAyuSko muJcati bhavaM tena sa mokSaH // 153 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha-[yaH] jo puruSa [saMvareNa yuktaH] AtmAnubhavarUpa paramasaMvarase saMyukta hai [atha] athavA [sarvakarmANi] apane samasta pUrvabandhe karmoMko [nirjaran ] anukramase khapAtA huvA pravatrte hai| aura jo puruSa [vyapagatavedyAyuSkaH] dUra gayA hai vedanIya nAma gotra Ayu jisase aisA hai [saH] vaha bhagavAn paramezvara [bhavaM] aghAtikarma sanbandhI saMsArako [muzcati ] choDa detA hai naSTa kara detA hai [tena mokSaH] tisakAraNase dravya mokSa kahA jAtA hai| bhAvArtha-isa kevalI bhagavAnake bhAvamokSa honepara paramasaMvara bhAva hote haiM unase AgAmI kAlasaMbandhinI karmakI paraMparAkA nirodha hotA hai / aura pUrvabaMdhe karmoMkI nirjarAkA kAraNa dhyAna hotA hai usase pUrvakarma saMtatikA kisI kAlameM to svabhAvahIse apanA rasa dekara khiranA hotA hai aura kisa hI kAla samudghAtavidhAnase karmoMkI nirjarA hotI hai| aura kisa hI kAla yadi vedanI nAma gotra ina tIna karmoMkI sthiti AyukarmakI sthitikI barAbara hoya taba to saba cAra aghAtiyA karmokI sthiti barAbara hI khirake mokSa avasthA hotI hai aura jo AyuHkarmakI sthiti alpa hoya aura vedinI nAma gotrakI bahuta hoya to samuddhAta karake sthiti khirake mokSa avasthA hotI hai. isa prakAra jIvase atyaMta sarvathAprakAra karmapudgaloMkA viyoga honA, usIkA nAma dravyamokSa hai / isaprakAra dravyamokSakA vyAkhyAna pUrNa huvA aura mokSamArgIke aMga samyagdarzana samyagjJAnake nimittabhUta navapadArthoMkA vyAkhyAna bhI pUrA huvaa| Age mokSamArgakA prapaMca sUcanAmAtra kahA jAtA hai so prathama hI mokSamArgakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| jIvasahAvaM NANaM appaDihadadaMsaNaM aNaNNamayaM / cariyaM ca tesu NiyadaM atthittamaNidiyaM bhaNiyaM // 154 // saMskRtachAyA. jIvasvabhAvaM jJAnamapratihatadarzanamananyamayaM / cAritraM ca tayorniyatamastitvamaninditaM bhaNitaM // 154 // padArtha-[jJAnaM] yathArtha vastuparicchedana [apratihatadarzanaM ] yathArtha vastukA akhaMDita sAmAnyAvalokana ye donoM guNa [ananyamayaM] caitanyasvabhAvase eka hI hai [jIvakhabhAvaM] jIvakA asAdhAraNalakSaNa hai. [ca tayoH] aura una jJAna tathA darzanakA [niyataM] nizcita sthirarUpa [astitvaM] astibhAva jo hai so [aninditaM] nirmala [cAritraM] AcaraNarUpa cAritraguNa [bhaNitaM] sarvajJa vItarAgadevane kahA hai| bhAvArtha-jIvake svabhAva bhAvoMkI jo thiratA hai, usakA nAma cAritra kahA jAtA hai vahI cAritra mokSamArga hai / ve jIvake svAbhAvika bhAva jJAna darzana hai aura ve AtmAse abheda Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 107 aura bhedasvarUpa hai / eka caitanyabhAvakI apekSA abheda hai. aura vaha hI eka caitanyabhAva sAmAnyavizeSakI apekSA do prakArakA hai. darzana sAmAnya hai jJAnakA svarUpa vizeSa hai. cetanAkI apekSA ye donoM eka haiM. ye jJAnadarzana jIvake svarUpa haiM, inakA jo nizcala thira honA apanI utpAdavyayadhauvya avasthAse aura rAgAdika pariNatike abhAva se nirmala honA usakA nAma cAritra hai vahI mokSakA mArga hai / isa saMsAra meM cAritra do prakArakA hai / eka svacAritra aura dUsarA paracAritra hai / svacAritrako svasamaya aura paracAritrako parasamaya kahate haiM / jo paramAtmAmeM sthirabhAva so to svacAritra hai aura jo AtmAkA paradravyameM laganarUpa thirabhAva so paracAritra hai / inameM se jo AtmA bhAvoM meM thiratAkara lIna hai, parabhAva se parAnmukha haiM, svasamayarUpa hai so sAkSAt mokSamArga jAnanA AgeM svasamayakA grahaNa parasamayakA tyAga hoya taba karmakSayakA dvAra hotA hai usase jIvasvabhAvakI nizcala thiratAkA mokSamArgasvarUpa dikhAte haiM. jIvo sahAvaNiyado aNiyadaguNapajjaodha parasamao / jadi kuNadi sagaM samayaM pavbhassadi kammavaMdhAdo // 155 // saMskRtachAyA. jIvaH svabhAvaniyataH aniyataguNaparyAyo'tha parasamayaH / yadi kurute svakaM samayaM prabhrasyati karmabandhAt // 155 // padArtha - [ jIvaH ] yadyapi yaha AtmA [ svabhAvaniyataH ] nizcayakarake apane zuddha AtmIka bhAvoMmeM nizcala hai tathApi vyavahAranayase anAdi avidyAkI vAsanAse [ aniyataguparyAyaH ] paradravyameM upayoga hone se paradravyakI guNaparyAyoMmeM rata hai apane guNaparyAyoM meM nizcala nahIM hai aisA yaha jIva [ parasamayaH ] paracAritrakA AcaraNavAlA kahA jAtA hai / [ atha ] phira vahI saMsArI jIva kAlalabdhipAkara [ yadi ] jo [ svakaM samayaM ] AtmIka svarUpake AcaraNako [kurute ] karatA hai [ tadA] taba [karmabandhAt] dravyakarmake bandha honese [prabhrasyati ] rahita hotA hai / bhAvArtha -- yadyapi yaha saMsArI jIva apane nizcita svabhAvase jJAnadarzana meM ti hai tathApi anAdi mohanIya karmake vazIbhUta honese azuddhopayogI hokara aneka parabhAvoM koM dhAraNa karatA hai / isakAraNa nijaguNaparyAyarUpa nahiM pariNamatA parasamayarUpa pravartte hai / isIliye paracAritrake AcaranevAlA kahA jAtA hai / aura vaha hI jIva yadi kAlapAkara anAdimohinIyakarmakI pravRttiko dUrakarakeM atyanta zuddhopayogI hotA hai aura apane eka nijarUpako hI dhArai hai, apane hI guNaparyAyoMmeM pariNamatA hai, svasamayarUpa pravartte hai taba AtmIka cAritrakA dhAraka kahA jAtA hai| jo yaha AtmA kisIprakAra nisarga athavA adhigamase pragaTa ho samyagjJAna jyotirmayI hotA hai, parasamayako tyAga kara svasamayako Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm aMgIkAra karatA hai taba yaha AtmA avazya hI karmabandhase rahita hotA hai kyoMki nizcala bhAvoMke AcaraNase hI mokSa sadhatA hai / AgeM paracAritrarUpa parasamayakA svarUpa kahA jAtA hai| jo paravammi suhaM asuhaM rAgeNa kuNadi jadi bhAvaM / so sagacarittabhaTTho paracariyacaro havadi jIvo // 156 // saMskRtachAyA. yaH paradravye zubhamazubhaM rAgeNa karoti yadi bhaavN| sa svakacaritrabhraSTaH paracaritacaro bhavati jIvaH / / 156 // padArtha-- [yaH] jo avidyA pizAcIgrahIta jIva [paradravye ] AtmIka vastuse viparIta paradravyameM [rAgeNa] madirApAnavat moharUpabhAvase [yadi] jo [zubhaM] vrata bhakti saMyamAdi bhAva athavA [azubhaM bhAvaM] viSayakaSAyAdi asata bhAvako [karoti] karatA hai [saH jIvaH] vaha jIva [vakacaritrabhraSTaH] AtmIka zuddhAcaraNase rahita [paracaritacaraH] parasamayakA AcaraNavAlA [bhavati] hotA hai| . bhAvArtha-jo koI puruSa mohakarmake vipAkake vazIbhUta honese rAgarUpa pariNAmoMse azuddhopayogI hotA hai vikalpI hokara parameM zubhAzubha bhAvoMko karatA hai so svarUpAcaraNase bhraSTa hokara paravastukA AcaraNa karatA huvA parasamayI hai aisA mahanta puruSoMne . kahA hai / AgamameM prasiddha hai ki AtmIkabhAvoMmeM zuddhopayogakI pravRtti honA so svasamaya hai aura paradravyameM azuddhopayoga pravRtti honA so parasamaya hai| yaha adhyAtmarasake AsvAdI puruSoMkA vilAsa hai| ___ AgeM jo puruSa parasamayameM pravarte hai usake bandhakA kAraNa hai aura mokSamArgakA niSedha hai aisA kathana karate haiN| Asavadi jeNa puNNaM pAvaM vA appaNodha bhAveNa / so teNa paracaritto havaditti jiNA parUvaMti // 157 // saMskRtachAyA. Asravati yena puNyaM pApaM vAtmano'tha bhAvena / sa tena paracaritraH bhavatIti jinAH prarUpayanti // 157 // padArtha-[yena] jisa [bhAvena] azuddhopayogarUpa pariNAmase [AtmanaH] kahiye saMsArI jIvake [ puNyaM] zubha [atha vA] tathA [pApaM] azubharUpa karmavargaNA [Astravati] AkarSaNa hotI hai [saH] vaha AtmA [tena] tisa azuddhabhAvase [paracaritraH] parasamayakA AcaraNa karanevAlA [bhavati ] hotA hai [iti] isaprakAra [jinAH] sarvajJadeva je haiM te [prarUpayaMti] kahate haiN| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAvArtha-nizcayakarake isa lokameM zubhopayogarUpa bhAvapuNyake AsravakA kAraNa hai aura azubhopayogarUpa bhAvapApAsravakA kAraNa hai so jina bhAvoMse puNyarUpa vA pAparUpa karma AkarSaNa hote haiM unakA nAma bhAva Asrava hai / jisa jIvake jisasamaya ye azuddhopayoga bhAva hote haiM usakAla vaha jIva una azuddhopayoga bhAvoMse paradravyakA AcaraNavAlA hotA hai. isakAraNa yaha bAta siddha huI ki paradravyake AcaraNakI pravRttirUpa parasamaya baMdhakA mArga hai mokSamArga nahIM hai / yaha arhaddevakathita vyAkhyAna jAnanA / AgeM svasamayameM vicaranevAle puruSakA svarUpa vizeSatAse dikhAyA jAtA hai| jo savvasaMgamukko NaNNamaNo appaNaM sahAveNa / jANadi passadi NiyadaM so sagacariyaM caradi jIvo // 158 // saMskRtachAyA. yaH sarvasaGgamuktaH ananyamanAH AtmAnaM svabhAvena / jAnAti pazyati niyataM saH svakacaritaM carati jIvaH // 158 // padArtha-[ya] jo samyagdRSTI jIva [svabhAvena] apane zuddhabhAvase [AtmAnaM] zuddha jIvako [ niyataM] nizcayakarake [jAnAti] jAnatA hai aura [pazyati ] dekhatA hai [saH] vaha [jIvaH] jIva [ sarvasaGgamuktaH] antaraMga bahiraMga parigrahase rahita [ananyamanAH san ] ekAgratAse cittake nirodhapUrvaka svarUpameM magana hotA huvA [svakacaritaM] svasamayake AcaraNako [carati] AcaraNa karatA hai / bhAvArtha-AtmasvarUpameM nijaguNaparyAyake nizcalasvarUpameM anubhavana karanekA nAma svasamaya hai aura usakA hI nAma svacAritra hai| Age zuddha svacAritrameM pravRtti hai usakA mArga dikhAte haiM / cariyaM caradi sagaM so jo paravappabhAvarahidappA / dasaNaNANavipayappaM aviyappaM caradi appAdo // 159 // saMskRtachAyA. caritaM carati svakaM sa yaH paradravyAtmabhAvarahitAtmA / darzanajJAnavikalpamavikalpaM caratyAtmanaH / / 159 // padArtha-[yaH] jo puruSa [svakaM caritaM] apane AcaraNako [carati] AcaratA hai [saH] vaha puruSa [AtmanaH] AtmAke [darzanajJAnavikalpaM] darzana aura jJAnake nirAkAra sAkAra avasthArUpa bhedako [avikalpaM] bhedarahita [carati ] Acarai hai / kaisA hai vaha bheda vijJAnI ? [paradravyAtmabhAvarahitAtmA] paradravyameM ahaMbhAvarahita hai svarUpa jisakA aisA hai| bhAvArtha-jo vItarAga svasaMvedana jJAnI samasta mohacakrase rahita hai aura parabhAvoMkA tyAgI hokara AtmabhAvoMmeM sanmukha huvA adhikatAse pravatrte hai / AtmadravyameM svAbhAvika jo Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAyacandra jainazAstramAlAyAm darzana jJAnakA guNabheda tinako AtmAse abhedarUpa jAnakara AcaraNa kare hai / aisA jo koI jIva hai usIko svasamayakA anubhavI kahA jAtA hai / vItarAgasarvajJane nizcayavyavahArake do bhedase mokSamArga dikhAyA hai. una donoM meM nizcaya nayake avalaMbanase zuddhaguNaguNIkA Azraya lekara abhedabhAvarUpa sAdhyasAdhanakI jo pravRtti hai vahI nizcaya mokSamArga prarUpaNA kahI jAtI hai / aura vyavahAranayAzrita jo mokSamArgaprarUpaNA hai so pahile hI do gAthAvoM meM dikhAI gaI haiM ve do gAthAyeM ye haiM 1 "samattaNANajuttaM cArittaM rAgadosaparihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laddhasuddhINaM // 1 // sammattaM saddahaNaM bhAvANAM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 2 // " ina gAthAvoMmeM jo vyavahAra mokSamArgakA svarUpa kahA gayA hai so svadravya paradravyakA kAraNa pAkara jo azuddhaparyAya upajA hai usakI adhInatA se bhinna sAdhyasAdhanarUpa hai so yaha vyavahAra mokSamArga sarvathA niSedharUpa nahIM hai kathaMcit mahApuruSoMne grahaNa kiyA hai nizcaya aura vyavahArameM paraspara sAdhyasAdhanabhAva hai / nizcaya sAdhya hai vyavahAra sAdhana hai. jaiseM sonA sAdhya hai aura jisa pASANameMse sonA nikalatA hai vaha pASANa sAdhana hai / isa suvarNapASANavat vyavahAra hai / jIva pudgalAzrita hai kevalasuvarNavat nizcaya hai eka jIva dravyahIkA Azraya hai / anekAMtavAdI zraddhAnI jIva ina donoM nizcayavyavahArarUpa mokSamArgakA grahaNa karate haiM / kyoMki ina donoM nayoMke hI AdhIna sarvajJa vItarAgake dharmatIrthakI pravRtti jAnI gaI hai AgeM nizcaya mokSamArgakA sAdhanarUpa vyavahAra mokSamArgakA svarUpa dikhAte haiM, - dhammAdI sahahaNaM sammattaM NANamaMgapubvagadaM / ciTThA tavaMhi cariyA vavahAro mokkhamaggotti // 160 // saMskRtachAyA. dharmAdizraddhAnaM samyaktvaM jJAnamaGgapUrvagataM / ceSTA tapasi caryA vyavahAro mokSamArga iti // 160 // 1 padArtha - [ dharmAdizraddhAnaM] dharma adharma AkAza kAlAdika samasta dravya vA padArthoMkA zraddhAna arthAt pratIti so to vyavahAra samyaktva hai [ aGgapUrvagataM ] jJAraha aMga cavadaha pUrvameM pravarttanevAlA jo jJAna hai so [ jJAnaM ] vyavahArarUpa samyagjJAna hai / aura [ tapasi ] bAraha prakArake tapa vA teraha prakArake cAritrameM [ ceSTA ] AcaraNa karanA so [ caryA ] vyavahArarUpa cAritra hai [iti] isaprakAra [ vyavahAraH ] vyavahArAtmaka [ mokSamArgaH ] mokSakA mArga kahA gayA hai / 1 'jIvAdI saddahaNaM' aisA pATha bhI hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAvArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMkI ekatA so mokSamArga hai| Sadravya paMcAstikAya sapta tattva nava padArtha inakA jo zraddhAna karanA so samyaktva vA samyagdarzana hai / dvAdazAMgake arthakA jAnanA so samyagjJAna hai AcArAdi granthakathita yatikA AcaraNa so samyakcAritra hai / yaha vyavahAramokSamArga jIvapudgalake sambandhakA kAraNa pAkara jo paryAya utpanna huvA hai usIke AdhIna hai| aura sAdhya bhinna hai sAdhana bhinna hai / sAdhya nizcaya mokSamArga hai sAdhana vyavahAra mokSamArga hai / jaiseM varNamaya pASANameM dIpyamAna agni jo hai so pASANa aura soneko bhinna 2 karatI hai taiseM hI jIvapudgalakI ekatAke bhedakA kAraNa vyavahAra mokSamArga hai / jo jIva samyagdarzanAdikase antaraMgameM sAvadhAna hai usa jIvake saba jagaha~ uparike zuddha guNasthAnoMmeM zuddhakharUpakI vRddhise atizaya manojJatA hai. una guNasthAnoMmeM thiratAko dhAraNa karai hai aisA vyavahAra mokSamArga hai / zuddha jIvako kisI eka bhinna sAdhyasAdhanabhAvakI siddhi hai kyoMki apane hI upAdAna kAraNase svayameva nizcaya mokSamArgakI apekSA zuddha bhAvoMse pariNamatA hai vahAM yaha vyavahAra nimittakAraNakI apekSA sAdhana kahA gayA hai / jaiseM sonA yadyapi apane zuddha pItAdi guNoMse pratyeka AMcameM zuddha cokhI avasthAko dharai hai tathApi bahiraMga nimitta kAraNa agni Adika vastukA prayatna hai taiseM hI vyavahAramokSamArga hai| Age vyavahAramokSamArgase sAdhiye aisA jo nizcaya mokSamArga, tisakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| NiccayaNayeNa bhaNido tihi tehiM samAhido hu jo| appA Na kuNadi kiMcivi aNNaM Na muyadi so mokkhmggotti||16|| saMskRtachAyA. nizcayanayenabhaNitanibhistaiH samAhitaH khalu yaH / AtmA na karoti kiMcidapyanyan na muJcati sa mokSamArga iti // 161 // padArtha-[nizcayanayena] nizcayanayase [taiH tribhiH] una tIna nizcaya samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrakara [samAhitaH] paramarasIbhAvasaMyukta [yaH] AtmA jo yaha AtmA [khalu] nizcayakara [bhaNitaH] kahA gayA hai so yaha AtmA [anyat ] anya paradravyako [kizcidapi] kucha bhI na karoti] nahiM karatA hai [na muzcati] aura na AtmIka svabhAvako choDatA hai [saH AtmA] vaha AtmA [mokSamArgaH iti] mokSakA mArgarUpa hI hai isaprakAra sarvajJa vItarAgane kahA hai| bhAvArtha-samyagdarzana jJAna cAritrase AtmIkasvarUpameM sAvadhAna hokara jaba AtmIka svabhAvameM hI nizcita vicaraNa karatA hai taba isake nizcaya mokSamArga kahA jAtA hai jo ApahIse nizcaya mokSamArga hoya to vyavahArasAdhana kisaliye kahA ? aisI zaMkApara Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAyacandrajainazAstramAlAyAm samAdhAna hai ki yaha AtmA asadbhUtavyavahArakI vivakSAse anAdi avidyAse yukta hai. jaba kAlalabdhipAnese usakA nAza hoya usa samaya vyavahAra mokSamArgakI pravRtti nahIM hai mithyAjJAna mithyAdarzana mithyAcAritra isa ajJAnaratnatrayake nAzakA upAya yathArtha tattvoMkA zraddhAna dvAdazAMgakA jJAna yathArtha cAritrakA AcaraNa isa samyak ratnatrayake grahaNa karanekA vicAra hotA hai isa vicArake honepara jo anAdikA grahaNa thA usakA to tyAga hotA hai aura jisakA tyAga thA usakA grahaNa hotA hai. tatpazcAt kamI AcaraNameM doSa hoya to daMDazodhanAdikara use dUra karate haiM aura jisa kAlameM vizeSa zuddhAtmatattvakA udaya hotA hai taba svAbhAvika nizcaya darzana jJAna cAritra inase guNa guNIke bhAvakI pariNatidvArA aDola (acala) hotA hai / taba grahaNatyajanakI buddhi miTa jAtI hai paramazAntise vikalparahita hotA hai usa samaya atinizcala bhAvase yaha AtmA svarUpagupta hotA hai / jisakAla yaha AtmA svarUpakA AcaraNa karatA hai taba yaha jIva nizcaya mokSamArgI kahAtA hai. isIkAraNa hI nizcayavyavahArarUpamokSamArgako sAdhyasAdhanabhAvakI siddhi hotI hai| aba AtmAke cAritra jJAna darzanakA udyota kara dikhAte haiN| jo caradi NAdi picchadi appANaM appaNA aNaNNamayaM / so cArittaM gANaM daMsaNamidi Niccido hodi // 162 // saMskRtachAyA. yazcarati jAnAti pazyati AtmAnamAtmanAnanyamayaM / sa cAritraM jJAnaM darzanamiti nizcito bhavati // 162 // padArtha-[yaH] jo puruSa [AtmanA] apane nijasvarUpase [AtmAnaM] Apako [ananyamayaM] jJAnAdi guNaparyAyoMse abhedarUpa [carati] AcaraNa karatA hai [jAnAti] jAnatA hai [pazyati] zraddhAna karatA hai [saH] so puruSa [cAritraM] AcaraNa guNa [jJAnaM] jAnanA [darzanaM ] dekhanA [iti ] isaprakAra dravyase nAmase abhedarUpa [nizcitaH] nizcaya karake svayaM darzanajJAnacAritrarUpa [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha-nizcayakarake jo puruSa ApakedvArA Apako abhedarUpa AcaraNa karai hai kyoMki abhedanayase AtmA guNaguNIbhAvase eka hai. apane zarIrakI nizcalatAI astirUpa pravarte hai aura anyakAraNake vinA Apa hI Apako jAnatA hai svaparaprakAza caitanyazaktike' dvArA anubhavI hotA hai aura ApahIkedvArA yathArtha dekhai hai so AtmaniSTha bhedavijJAnI puruSa Apa hI cAritra hai Apa hI jJAna hai Apa hI darzana hai. isaprakAra guNaguNIbhedase AtmA kartA hai jJAnAdi karma haiM. zakti karaNa hai inakA ApasameM niyamakara abheda hai. isakAraNa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 113 yaha bAta siddha huI ki cAritra jJAnadarzanarUpa AtmA hai. jo yaha AtmA jIvasvabhAvameM nizcala hokara AtmIkabhAvako AcaraNa kare to nizcaya mokSamArga sarvathAprakAra siddha hai| AgeM samasta hI saMsArI jIvoMke mokSamArgakI yogyatAkA niSedha dikhAte haiM / jeNa vijANadi savvaM pecchadi so teNa sokkhamaNuhavadi / idi taM jANadi bhavio abhavvasatto Na saddahadi // 163 // saMskRtachAyA. yena vijAnAti sarvaM pazyati sa tena saukhyamanubhavati / iti tajjAnAti bhavyo'bhavyasattvo na zraddhate // 163 // padArtha - [ yena ] jisa kAraNa se [ sarve ] samastajJeya mAtra vastuko [vijAnAti ] jAne hai [ 'sarva' ] samasta vastuvoMko [ pazyati ] dekhe hai arthAt jJAnadarzanakara saMyukta hai [sa] vaha puruSa [tena ] tisa kAraNa se [ saukhyaM ] anAkula ananta mokSasukhako [ anubhavati ] anubhavai hai / [ iti ] isaprakAra [ bhavyaH ] nikaTa bhavyajIva [ tat ] usa anAkula pAramArthika sukhako [jAnAti ] upAdeyarUpa zraddhAna kare hai. aura apane 2 guNasthAnAnusAra jAnai bhI hai / bhAvArtha- jo svAbhAvika bhAvoMke AvaraNa ke vinAza honese AtmIka zAntarasa utpanna hotA hai use sukha kahate haiM / AtmAke svabhAva jJAna darzana haiM. inake AvaraNase AtmAko duHkha hai. jaiseM puruSake nakhasikha baDhane se duHkha hotA hai usI prakAra AvaraNake honese duHkha hotA hai. mokSaavasthAmeM usa AvaraNakA abhAva hotA hai, isakAraNa muktajIva sabakA dekhanehArA jAnanehArA hai aura yaha bAta bhI siddha huI ki nirAkula paramArtha AtmIka sukhakA anubhavana mokSameM hI nizcala hai aura jagaha nahIM hai. aisA parama bhAvakA zraddhAna bhI bhavya samyagdRSTI jIvameM hI hotA hai / isakAraNa bhavya hI mokSamArgI hone yogya hai [abhavya sattvaH ] traikAlika AtmIkabhAvakI pratIti karane ke yogya nahIM aisA jIva AtmIka sukhako [na zraddhate ] nahiM sarada hai hai jAne bhI nahIM hai / bhAvArtha-usa AtmIka sukhakA zraddhAna karanahArA abhavya nahIM hai kyoMki mokSamArgake sAdhanekI abhavya mithyAdRSTI yogyatA nahiM rakhatA / isakAraNa yaha bAta siddha huI ki keI saMsArI bhavyajIva arthAt mokSamArgake yogya haiM keI nahIM bhI haiM / AgeM samyagdarzana jJAnacAritrako kisIprakAra sarAgaavasthAmeM AcAryane bandhakA bhI prakAra dikhAyA hai isakAraNa jIvasvabhAva meM nizcita jo AcaraNa hai usako mokSakA kAraNa dikhAte haiM. daMsaNaNANacaritANi mokkhamaggo'tti sevidavvANi / sAdhUhi idaM bhaNidaM tehiM du vaMdhoM va mokkho vA // 164 // 15 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. darzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti sevitavyAni / sAdhUbhiriti bhaNitaM taistu bandho vA mokSo vA // 164 // padArtha-darzanajJAnacAritrANi] darzana jJAna aura cAritra ye tIna ratnatraya [mokSamArgaH] mokSamArga hai [iti] isakAraNa- [sevitavyAni] sevane yogya hai| [sAdhubhiH] mahApuruSoMdvArA [iti] isaprakAra [bhaNitaM ] kahA gayA hai [taiH tu] una jJAnadarzana cAritrakedvArA to [bandhaH vA] bandha bhI hotA hai [ mokSaH vA] mokSa bhI hotA hai / bhAvArtha-darzana jJAnacAritra do prakArake haiM eka sarAga hai eka vItarAga hai / jo darzanajJAnacAritra rAgaliye hote haiM unako to sarAga ratnatraya kahate haiM aura jo AtmaniSTha vItarAgatAliye hoMya ve vItarAga ratnatraya kahAte haiM / kyoMki rAgabhAva AtmIka bhAvarahita parabhAva hai parasamayarUpa hai, isaliye jo ratnatraya kiMcinmAtra bhI parasamayapravRttise mile hoMya to ve bandhake kAraNa hote haiM kyoMki inameM kathaMcitprakAra viruddhakAraNakI rUDhi hotI hai ratnatraya to mokSakA hI kAraNa hai parantu rAgake saMyogase bandhakA kAraNa bhI hotA hai aisI rUDhi hai / jaiseM anike saMyogase ghRta dAhakA kAraNa hokara viruddha kArya karatA hai svabhAvase to ghRta zItala hI hai, isIprakAra rAgake saMyogase ratnatraya baMdhakA kAraNa hai / jisa kAla samasta parasamayakI nivRtti hokara svasamayarUpa svarUpameM pravRtti hoya usa samaya agnisaMyogarahita ghRta, dAhAdi viruddha kAryoMkA kAraNa nahiM hotA. taiseM hI ratnatraya sarAgatAke abhAvase sAkSAt mokSakA kAraNa hotA hai / isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki jaba yaha AtmA svasamayameM pravatai nijasvAbhAvika bhAvako Acarai usa hI samaya mokSamArgakI siddhi hotI hai| Age sUkSma parasamayakA svarUpa kahA jAtA hai| aNNANAdo NANI jadi maNNadi suddhsNpogaado| havaditti dukkhamokkhaM parasamayarado havadi jIvo // 165 // saMskRtachAyA. ajJAnAt jJAnI yadi manyate zuddhasaMprayogAt / bhavatIti duHkhamokSaH parasamayarato bhavati jIvaH // 165 // padArtha-[jJAnI] sarAgasamyagdRSTI jIva [ajJAnAt ] ajJAnabhAvase [yadi] jo [iti ] aisA [manyate] mAnai ki-[zuddhasaMprayogAt ] zuddha jo arahaMtAdika tinameM lagana ati dharmarAgaprItirUpa zubhopayogase [duHkhamokSaH] sAMsArika duHkhase mukti [bhavati] hotI hai [ tadA] usa samaya [jIvaH] yaha AtmA [parasamayarataH] parasamayameM anurakta [bhavati] hotA hai| bhAvArtha-arahantAdika jo mokSake kAraNa haiM una bhagavaMta parameSThImeM bhaktirUpa rAga aMzakara jo rAgaliye cittakI vRtti hoya, usakA nAma zuddhasamprayoga kahA jAtA hai parantu Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 shriipnycaastikaaysmysaarH| bhagavanta vItarAgadevakI anAdi vANImeM isako bhI zubharAgAMzarUpa ajJAnabhAva kahA hai. isa ajJAnabhAvake hote saMte jitane kAlatAI yadyapi yaha AtmA jJAnavaMta bhI hai tathApi zuddha samprayogase mokSa hotI hai aise parabhAvoMse mukta mAnaneke abhiprAyase kheda khinna huvA pravatrte hai taba titane kAla vaha hI rAga aMzake astitvake parasamayameM rata hai, aisA kahA jAtA hai aura jisa jIvake viSayAdikake rAga aMzakara kalaMkita antaraMgavRtti hotI hai, vaha to parasamayarata hai hI usakI to bAta hI nyArI hai kyoMki jisa mokSamArgameM dharmarAga niSedha hai vahAM nirargala rAgakA niSedha sahajameM hI hotA hai| ___ Age ukta zubhopayogatAko kathaMcit bandhakA kAraNa kahA isakAraNa mokSamArga nahIM hai aisA kathana karate haiN| arhntsiddhcediypvynngnnnnaannbhttisNpnnnno| vaMdhadi puNNaM bahuso Na du so kammakkhayaM kuNadi // 166 // saMskRtachAyA. arhatsiddhacaityapravacanagaNajJAnabhaktisampannaH / vadhnAti puNyaM bahuzo na tu sa karmakSayaM karoti // 166 // -padArtha-[arhatsiddhacaityapravacanagaNajJAnabhaktisampannaH] arahaMta siddha caityAlaya pratimA pravacana kahiye siddhAnta munisamUha bhedavijJAnAdi jJAna inakI jo bhakti stuti sevAdikase paripUrNa pravINa hai jo puruSa so [bahuzaH] bahutaprakAra vA bahuta bAra [puNyaM] anekaprakArake zubhakarmako [vadhnAti] bAMdhai hai [tu saH] kiMtu vaha puruSa [karmakSayaM] karmakSayako [na] nahiM [karoti ] karai hai| bhAvArtha-jIsa jIvake cittameM arahantAdikakI bhakti hoya usa puruSake kathaMcit mokSamArga bhI hai parantu bhaktike rAgAMzakara zubhopayoga bhAvoMko choDatA nahIM, bandhapaddhatikA sarvathA abhAva nahIM hai. isakAraNa usa bhaktike rAgAMzakarake hI bahutaprakAra puNya karmoMko bAMdhatA hai kintu sakalakarmakSayako nahiM karai hai. isakAraNa mokSamArgiyoMko cAhiye ki bhaktirAgakI kaNikA bhI choDai kyoMki yaha parasamayakA kAraNa hai paraMparAya mokSako kAraNa hai sAkSAt mokSamArgako ghAtai hai isakAraNa isakA niSedha hai| AgeM isa jIvake svasamayakI jA prApti nahiM hotI usakA rAga hI eka kAraNa hai aisA kathana karate haiN| jassa hidayeNumattaM vA paradavvaM hi vijade raago| so Na vijANadi samayaM sagassa savvAgamadharo vi // 167 // ___ saMskRtachAyA. yasya hRdaye'NumAtro vA paradravye vidyate raagH| sa na vijAnAti samayaM svakasya sarvAgamadharo'pi // 167 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha-[vA] athavA [yasya] jisa puruSake [hRdaye] cittameM [aNumAtraH] " paramANu mAtra bhI [paradravye] pudgalAdi paradravyoMmeM [rAgaH] prItibhAva ( vidyate] pravate hai [saH] vaha puruSa [sarvAgamadharaH api] yadyapi samasta zrutakA pAThI hai tathApi [svakasya] AtmAke [ samayaM] yathArtharUpako [na] nahIM [vijAnAti ] jAne hai| bhAvArtha-jisa puruSake cittameM AtmIkabhAvarahita - parabhAvoMmeM rAgakI kaNikA bhI vidhamAna hai vaha puruSa samasta siddhAntazAstroMko jAnatA huvA bhI sarvAMga vItarAga zuddhasvarUpa svasamayako nahiM vedai hai. isakAraNa yathArtha zuddhasvarUpakI siddhinimitta arahaMtAdikameM bhI kramase rAga choDanA yogya hai| Age rAga aMzakA kAraNa pAya aneka doSoMkI paraMparAya hotI hai aisA kathana karate haiN| dhariduM jassa Na sakaM cittubbhAmaM viNA du appANaM / rodho tassa Na vijjhadi suhAsuhakadassa kammassa // 168 // saMskRtachAyA. dhatu yasya na zakyazcittodbhAmaM vinAtvAtmAnaM / rodhastasya na vidyate zubhAzubhakRtasya karmasya / / 168 // - padArtha-[tu] aura[yasya] jisa puruSakA [cittoddhAmaM ) manakA saMkalparUpa bhrAmakatva jo hai so [AtmAnaM vinA] AtmAke vinA [dhartu] nirodha karaneko [zakyaH na] samartha nahIM hotA ( tasya ] usa puruSake [zubhAzubhakRtasya] zubhAzubhabhAvoMse kiyehuye [karmaNaH] karmakA [rodhaH) saMvara [na vidyate] nahIM hai| bhAvArtha-arahantAdikakI bhakti bhI prazasta rAgake vinA nahiM hotI aura jo rAgAdika bhAvakI pravRtti hotI hai aura jo buddhikA vistAra nahiM hoya to yaha AtmA usa bhaktiko kisIprakAra dhAraNa karanemeM samartha nahIM hai kyoMki buddhike vinA bhakti nahIM hai tathA rAgabhAvake vinA bhI bhakti nahIM hai isakAraNa isa jIvake rAgAdigarbhita buddhikA vistAra hotA hai. taba isake azuddhopayoga hotA hai. usa azuddhopayogake kAraNase zubhAzubhakA Asrava hotA hai isIkAraNa bandhapaddhati hai. aura isIse yaha bAta siddha huI ki zubhaazubha gatirUpa saMsArake vilAsakA kAraNa ekamAtra rAgAdi saMklezarUpa vibhAva pariNAma hI haiN| Age saMklezakA samasta nAza karanekA kArya (upAya) vatAte haiN| tamA NivvudikAmo NissaMgo Nimmamo ya haviya punnnno| siDesu kuNadi bhattiM NivvANaM teNa pappodi // 169 // saMskRtachAyA. tasmAnnivRttikAmo nisaGgo nirmamatvazca bhUtvA punaH / siddheSu karoti bhaktiM nirvANaM tena prApnoti // 169 // padArtha-[tasmAt ] jisse rAgakA niSedha hai usa kAraNase [nivRttikAmaH] jo Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 117 mokSakA abhilASI jIva hai so [ punaH ] phira [ siddheSu ] vibhAva bhAvase rahita paramAtmA bhAvoMmeM [bhaktiM] paramArthabhUta anurAgatAko [ karoti ] karatA hai. kyA karakeM svarUpameM gupta hotA hai [niHsaGgaH] parigrahaserahita [ca] aura [ nirmamaH ] paradravyameM mamatA bhAvase rahita [bhUtvA ] ho karakeM [tena ] usa kAraNase [ nirvANaM] mokSako [ prApnoti ] pAtA hai / bhAvArtha - saMsAra meM isa jIvake jaba rAgAdika bhAvoMkI pravRtti hotI hai taba avazya hI saMkalpa vikalpoMse cittakI bhrAmakatA ho jAtI hai. jahAM cittakI bhrAmakatA hotI hai tahAM avazyameva jJAnAvaraNAdika karmoM kA bandha hotA hai, isase mokSAbhilASI puruSako cAhiye ki karmabandhakA jo mUlakAraNa saMkalpa vikalparUpa cittakI bhrAmakatA hai usake mUlakAraNa rAgA dika bhAvoMkI pravRttiko sarvathA dUra karai / jaba isa AtmA ke sarvathA rAgAdikakI pravRtti naSTa ho jAtI hai taba yaha hI AtmA sAMsArika parigrahase rahita ho nirmamatvabhAvako dhAraNa karatA hai / tatpazcAt AtmIka zuddhasvarUpa svAbhAvika nijasvarUpameM lIna aisI paramAtmasiddhapadameM bhakti karatA hai taba usa jIvake svasamayakI siddhi kahI jAtI hai. isa hI kAraNa jo sarvathAprakAra karmabandhase rahita hotA hai vahI mokSapadako prApta hotA hai. jabataka rAgabhAvakA aMzamAtra bhI hogA tabataka vItarAgabhAva pragaTa nahiM hotA, isakAraNa sarvathA prakArase rAgabhAva tyAjya hai / AgeM arahantAdika parameSThipadoM meM jo bhaktirUpa parasamaya meM pravRtti hai usase sAkSAt mokSakA abhAva hai tathApi paraMparAyakara mokSakA kAraNa hai aisA kathana karate haiM / sapayatthaM titthayaraM abhigadabuddhissa suttaroissa / dUrataraM NivvANaM saMjamatavasaMpaottassa // 170 // saMskRtachAyA. sapadArtha tIrthakaramabhigatabuddheH sUtrarocinaH / dUrataraM nirvANaM saMyamatapaHsamprayuktasya // 170 // padArtha - [ sapadArtha ] navapadArthasahita [ tIrthakaraM ] arahantAdika pUjya parameSThImeM [ abhigatabuddheH ] ruciliye zraddhArUpa buddhi hai jisakI aisA jo puruSa hai usako [nirvANaM] sakala karmarahita mokSapada [dUrataraM ] atizaya dUra hotA hai / kaisA hai vaha puruSa jo nava padArtha paMcaparameSThImeM bhakti karatA hai ? [ sUtrarocinaH ] sarvajJa vItarAga praNIta siddhAntakA zraddhAnI hai phira kaisA hai ? [ saMyamatapaH saMprayuktasya ] indriyadaMDana aura ghora upasargarUpa tapase saMyukta hai / bhAvArtha - jo puruSa mokSake nimitta udyamI huvA pravartte hai aura manase agocara jinhoMne saMyama tapakA bhAra liyA hai arthAt aMgIkAra kiyA hai tathA paramavairAgyarUpI bhUmikA meM caDhanekI hai utkRSTa zakti jinameM aisA hai, viSayAnurAga bhAvase rahita hai tathApi prazasta rAgarUpa parasamayakara saMyukta hai / usa prazasta rAga ke saMyoga se navapadArtha tathA paMcaparameSThImeM bhaktipUrvaka Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm *pratIti zraddhA upajatI hai, aise parasamayarUpa prazasta rAgako choDa nahiM zaktA / jaiseM rUI dhunane hArA puruSa (dhuniyA) ruI dhunate dhunate pIjanImeM jo lagI huI rUI hai usako dUrakaraneke bhaya saMyukta hai. taiseM rAga dUra nahiM hotA. isakAraNa hI sAkSAt mokSapadako nahiM pAtA / jaba aisA hai to usakI gati kisaprakAra hotI hai ? prathama hI to devAdi gatiyoMmeM saMkleza prAptikI paraMparAya hotI hai, tatpazcAt mokSapadako prApta hotA hai kyoMki paraMparAya isa sUkSmapara samayase bhI mokSa sadhatI hai| AgeM phira bhI arahantAdika paMcaparameSThImeM bhaktisvarUpa jo prazasta rAga hai usase mokSakA antarAya dikhAte haiN| . arahaMtasiddhacediyapavayaNabhatto pareNa NiyameNa / jo kuNadi tavo kammaM so suralogaM samAdiyadi // 171 // . saMskRtachAyA. arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH pareNa niyamena / __ yaH karoti tapaHkarma sa suralokaM samAdatte // 171 // padArtha-[yaH] jo puruSa [arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH] arahanta siddha jina biMba aura zAstroMmeM jo bhaktibhAvasaMyukta [pareNa niyamena] utkRSTa saMyamake sAtha [tapaHkarma] tapasyArUpa karatUtiko [karoti ] karatA hai [saH] vaha puruSa [suralokaM ] vargalokako hI [samAdatte] aMgIkAra karatA hai| bhAvArtha-jo puruSa nizcayakarakeM arahantAdikakI bhaktimeM sAvadhAnabuddhi karatA hai aura utkRSTa indriyadamanase zobhAyamAna paramapradhAna atizaya tIvratapasyA karatA hai so puruSa utanA hI arahantAdika taparUpa prazastarAgamAtra klezakalaMkita antaraMgabhAvoMse bhAvitacitta hokara sAkSAt mokSako nahiM pAtA kintu mokSakA antarAya karana hAre svargalokako prApta hote haiM. usa vargameM vahI jIva sarvathA adhyAtma rasake abhAvase indriyaviSayarUpa viSavRkSakI vAsanAse mohita cittavRttiko dharatA huvA bahuta kAlaparyanta sarAgabhAvarUpa aMgAroMse dahyamAna huvA bahuta hI khedakhinna hotA hai| AgeM sAkSAt mokSamArgakA sAra dikhAnekeliye isa zAstrakA tAtparyya saMkSepatAme dikhAte haiN| tamA NivvudikAmo rAgaM savattha kuNadi mA kiMci / so teNa vIdarAgo bhavio bhavasAyaraM taradi // 172 // saMskRtachAyA. tasmAnivRttikAmo rAgaM sarvatra karotu mA kiJcit / sa tena vItarAgo bhavyo bhavasAgaraM tarati // 172 // padArtha-[tasmAt ] jisse ki rAga bhAvoM kara svargAdi sAMsArika sukha utpanna hote hai tisakAraNase [nivRttikAmaH ] mukta honekA icchuka [sarvatra] saba jagaha~ arthAt Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| zubhAzubha avasthAvoMmeM [kizcit ] kucha bhI [rAgaM] rAgabhAva [mA karotu] mata kro| [tena] jisase [saH] vaha jIva [vItarAgaH] sarAgabhAvoMse rahita hotA saMtA [bhavyaH] mokSAvasthAke nikaTavartI hokara [bhavasAgaraM] saMsArarUpI samudrako [tarati] tara jAtA hai arthAt saMsArasamudrase pAra ho jAtA hai| bhAvArtha-jo sAkSAt mokSamArgakA kAraNa hoya so vItarAga bhAva hai so arahantAdikameM jo bhakti hai vA rAga hai vaha svarga lokAdikake klezakI prApti karake antaraMgameM atizaya dAhako utpanna karai hai kaise haiM ye dharma rAga jaiseM caMdanavRkSameM lagI agni puruSako jalAtI hai. yadyapi caMdana zItala hai agnike dAhakA dUra karanevAlA hai, tathApi caMdanameM praviSTahuI ami AtApa ko upajAtI hai. isIprakAra dharmarAga bhI kathaMcit duHkhakA utpAdaka hai. isakAraNa dharmarAga bhI heya (tyAgane yogya) jAnanA / jo koI mokSakA abhilASI mahAjana hai so prathama hI viSayarAgakA tyAgI ho hu. atyanta vItarAga hoyakara saMsArasamudrake pAra jAvahu / jo saMsArasamudra nAnAprakArake sukhadukharUpI kalloloMkedvArA Akula vyAkula hai. karmarUpa bADavAgnikara bahuta hI bhayako upajAtA ati dustara hai. aise saMsArake pAra jAkara paramamukta avasthArUpa amRtasamudrameM magna hoya kara tatkAla hI mokSapadako pAte haiM. bahuta vistAra kahAMtaka kiyA jAya, jo sAkSAt mokSamArgakA pradhAna kAraNa hai samasta zAstroMkA tAtparya hai aisA jo vItarAgabhAva so hI jayavanta hohu / siddhAntoMmeM do prakArakA tAtparya dikhAyA hai. eka sUtratAtparya eka zAstratAtparya jo paraMparAya sUtrarUpase calA AyA hoya so to sUtratAtparya hai aura samastazAstroMkA tAtparya vItarAgabhAva haiM. kyoMki usa jinendrapraNIta zAstrakI uttamatA yaha hai ki cAra puruSArthoMmeMse mokSa puruSArthapradhAna hai. usa mokSakI siddhikA kAraNa ekamAtra vItarAgapraNIta zAstra hI haiM kyoMki SaDdravya paMcAstikAyake svarUpake kathanase jaba yathArtha vastukA svabhAva dikhAyA jAtA hai taba sahajahI mokSanAmApadArtha sadhatA hai. yaha saba kathana zAstrameM hI hai. nava padArthoMke kathana kara pragaTa kiye haiM / baMdhamokSakA sambandha pAkara bandhamokSake ThikAne aura bandhamokSake bheda, svarUpa saba zAstroMmeM hI dikhAye gaye haiM aura zAstroMmeM hI nizcaya vyavahArarUpa mokSamArgako bhale prakAra dikhAyA gayA hai aura jinazAstroM meM varNana kiyehuye mokSake kAraNa jo parama vItarAga bhAva haiM, unase zAntacitta hotA hai. isakAraNa usa paramAgamakA tAtparya vItarAgabhAva hI jAnanA. so yaha vItarAgabhAva vyavahAranizcayanayake avirodhakara jaba bhale prakAra jAnA jAtA hai taba hI pragaTa hotA hai aura bAMchita siddhikA kAraNa hotA hai. anyaprakArase nhiiN| - Age nizcaya aura vyavahAranayakA avirodha dikhAte haiM. jo jIva anAdi kAlase lekara bhedabhAvakaravAsitabuddhi haiM. ve vyavahAra nayAvalaMbI hokara bhinna sAdhyasAdhanabhAvako aMgIkAra karate haiM taba sukhaseM pAragAmI hote haiM. prathama hI je jIva jJAnaavasthAmeM rahane Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vAle haiM ve tIrtha kahAte haiM. tIrthasAdhanabhAva jahAM hai tIrthaphala zuddha siddhaavasthA sAdhyabhAva hai. tIrtha kyA hai so dikhAte haiM, jina jIvoMke aise vikalpa hoMhi ki yaha vastu zraddhA karane yogya hai, yaha vastu zraddhA karane yogya nahIM hai, zraddhA karanevAlA puruSa aisA hai, yaha zraddhAna hai, isakA nAma azraddhAna hai, yaha vastu jAnane yogya hai, yaha nahiM jAnane yogya hai, yaha svarUpa jJAtAkA hai, yaha jJAna hai, yaha ajJAna hai, yaha Acarane yogya hai yaha vastu Acarane yogya nahIM hai, yaha AcAramayI bhAva haiM, yaha AcaraNa karanevAlA hai; yaha cAritra hai, aise anekaprakArake karane na karaneke kartAkarmake bheda upajate haiM, una vikalpoMke hotehuye una puruSa tIrthoMko sudRSTike baDhAvase vAraMvAra una pUrvokta guNoMke dekhanese pragaTa ullAsaliye utsAha baDhe hai / jaiseM dvitIyAke caMdramAkI kalA baDhatI jAtI hai, taiseM hI jJAnadarzanacAritrarUpa amRtacaMdramAkI kalAvoMkA kartavyAkarttavya bhedoMse una jIvoMke baDhavArI hotI hai / phira una hI jIvoMke zanaiH zanaiH (hole holai) moharUpa mahAmallakA mUla sattAse vinAza hotA hai / kisa hI eka kAlameM ajJAnatAke AvezamaiM pramAdakI AdhInatAse unahI jIvoMke AtmadharmakI sithilatA hai. phira AtmAko nyAyamArgameM calAnekeliye Apako pracaNDa daMDa dete haiM / zAstranyAyase phira ye hI jinamArgI vAraMvAra jaisA kucha ratnatrayameM doSa lagA hoya usIprakAra prAyazcitta karate haiM. phira nirantara udyamI rahakara apanI AtmAko jo AtmasvarUpase bhinnasvarUpa zraddhAnajJAnacAritrarUpa vyavahAraratnatrayase zuddhatA karate haiM. jaiseM malIna vastrako dhovI bhinna sAdhyasAdhanabhAvakara silAke upari sAbana Adi sAmagriyoM se ujvala karatA hai taiseM hI vyavahAranayakA avalamba pAya bhinna sAdhyasAdhanabhAvakedvArA guNasthAna caDhanekI parapATIke kramase vizuddhatAko prApta hotA hai / phira una hI mokSamArga sAdhaka jIvoMke nizcayanayakI mukhyatAse bhedasvarUpa paraavalaMbI vyavahAramayI bhinna sAdhyasAdhanabhAvakA abhAva hai. isakAraNa apane darzanajJAnacAritrasvarUpaviSa sAvadhAna hokara antaraMga gupta avasthAko dhAraNa karatA hai / aura jo samasta bahiraMga yogoMse utpanna hai kriyAkAMDakA ADambara, tinase rahita niraMtara saMkalpa vikalpoMse rahita parama caitanya bhAvoMke dvArA suMdara paripUrNa AnaMdavaMta bhagavAn parabrahma AtmAmeM sthiratAko karai hai aise je puruSa haiM, ve hI nizcayAvalambI jIva haiM. vyavahAranayase a. virodhI kramase parama samarasIbhAvake bhoktA hote haiM. tatpazcAt parama vItarAgapadako prApta hoyakara sAkSAt mokSAvasthAke anubhavI hote haiM / yaha to mokSamArga dikhAyA. aba je ekAntavAdI haiM mokSamArgase parAGmukha haiM unakA svarUpa dikhAyA jAtA hai.-jo jIva kevalamAtra vyavahAranayakA hI avalaMbana karate haiM una jIvoMke paradravyarUpa bhinna sAdhyasAdhanabhAvakI dRSTi hai svadravyarUpa nizcayanayAtmaka abhedasAdhyasAdhanabhAva nahIM hai. akele vyavahArase khedakhinna haiM. vAraMvAra paradravyasvarUpa dharmAdika padArthoM meM zraddhAnAdika aneka Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 12.1 prakArakI buddhi karatA hai bahuta dravyazrutake paThanapAThanAdi saMskArase nAnAprakArake vikalpa jAloMse kalaMkita antaraMgavRttiko dhAraNa karate haiM. anekaprakAra yatikA dravyaliMga, jina bahiraMgavrata tapasyAdika karmakAMDoMke dvArA hotA hai unakA hI avalaMbana kara kharUpase bhraSTa huvA hai darzanamohake udayase vyavahAra dharmarAgake aMzakara kisa hI kAla puNyakriyAmeM ruci karatA hai kisa hI kAlameM dayAvanta hotA hai kisa hI kAlameM aneka vikalpoMko upajAtA hai kisI kAlameM kucha AcaraNa karatA hai kisahI kAla darzanake AcaraNa nimitta samatAbhAva dharatA hai. kisa hI kAlameM pragaTadazAko dharatA hai / kisahI kAla dharmameM astitvabhAvako dhAraNa karatA hai zubhopayoga pravRttise zaMkA kAMkSA vicikitsA mUDhadRSTi Adika bhAvoMke utthApana nimitta sAvadhAna hokara pravarte hai / kevala vyavahAranaya rUpa hI upabRMhaNa sthitikaraNa vAtsalya prabhAvanAMgAdi aMgoMkI bhAvanA bhAva hai. vAraMvAra utsAhako vaDhAtA hai jJAnabhAvanAke nimitta paThana pAThanakA kAla vicAratA rahai hai. bahuta prakAra vinayameM pravattai hai. zAstrakI bhaktike nimitta bahuta AraMbha bhI karatA hai. bhaleprakAra zAstrakA mAna karatA hai guruAdikameM upakAra pravRttiko mukurate nahIM. artha akSara aura arthaakSarakI eka kAlameM ekatAkI zuddhatAmeM sAvadhAna rahatA hai. cAritrake dhAraNa karanekeliye hiMsA asatya caurI strIsevana parigraha ina pAMca adharmoMkA jo sarvathA tyAgarUpa paMcamahAvrata haiM tinameM thiravRttiko karatA hai| manavacanakAyakA nirodha hai jinameM aisI tIna guptiyoMkara nirantara yogAvalaMbana karatA hai. IryA bhASA eSaNA AdAnanikSepaNa utsarga jo pAMca samiti haiM unameM sarvathA prayatna karatA hai. tapa AcaraNake nimitta anasana avamodarya vRttiparisaMkhyAna rasaparityAga viviktazayyAsana kAyakleza ina chaha prakAra bAhya tapameM nirantara utsAha karai hai. prAyazcitta vinaya vaiyAvRtta vyutsarga svAdhyAya dhyAna ina chaha prakArake antaraMga tapakeliye cittako vaza karai hai. vIryAcArake nimitta karmakAMDameM apanI sarvazaktise pravattai hai / karmacetanAkI pradhAnatAse sarvathA nivArI hai azubhakarmakI pravRtti jinhoMne, ve hI zubhakarmakI pravRttiko aMgIkAra karate haiM. samasta kriyAkAMDake ADaMbarase garbhita aise je jIva haiM te jJAnadarzanacAritrarUpagarbhita jJAna cetanAko kisahI kAlameM bhI nahiM pAte. bahuta puNyAcaraNake bhArase garbhita cittavRttiko dharate haiM aise je kevala vyavahArAvalaMbI mithyAdRSTi jIva svargalokAdika klezoMkI prAptikI paraMparAyako anubhava karate huye paramakalAke abhAvase bahutakAlaparyanta saMsArameM paribhramaNa kareMge / so kahA bhI hai. uktaM ca-gAthA"caraNakaraNappahANA susamayaparamattha mukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM NiccayasuddhaM Na yANaMti" // 1 // aura jo jIva kevala nizcayanayake hI avalaMbI haiM ve vyavahArarUpa svasamayamayI kriyA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAyacandrajainazAstramAlAyAm karmakAMDako ADaMbara jAna vratAdikameM virAgI hoya rahe haiM. arddha unmIlita locanase UrdhvamukhI hokara svacchaMdavRttiko dhAraNa karate haiM. koI 2 apanI buddhise aisA mAnate haiM ki hama svarUpako anubhavate haiM aisI samajhase sukharUpa pravatrte hai. bhinna sAdhyasAdhanabhAvarUpa vyavahArako to mAnate nahIM, nizcayarUpa abhinna sAdhyasAdhanako apanemeM mAnate huye yoM hI bahaka rahe haiM. vastuko pAte nahIM, na nizcayapadako pAte haiM, na vyavahAra padako pAte haiM. 'itobhraSTa utobhraSTa' hokara bIcameM hI pramAdarUpI madirAke prabhAvase cittameM matavAle huye mUrchitase ho rahe haiM. jaiseM koI bahuta ghI, mizrI dugdha ityAdi gariSTa vastuke pAna bhojanase suthira AlasI ho rahe haiM. arthAt apanI utkRSTa dehake balase jar3a ho rahe haiM. mahA bhayAnaka bhAvase jAnoM ki manakI bhraSTatAse mohita vikSipta ho gaye haiM. caitanya bhAvakara rahita jAno ki banaspatI hI haiM / munipadavI karanehArI karmacetanAko puNyabaMdhake bhayase avalambana nahiM karate aura parama niHkarmadazArUpa jJAnacetanAko aMgIkAra karI hI nahIM, isakAraNa atizaya caMcalabhAvoMke dhArI haiM. pragaTa apragaTarUpa jo pramAda haiM unake AdhIna ho rahe haiM / mahA azuddhopayogase AgAmI kAlameM karmaphala cetanAse pradhAna hote huye vanaspatIkI samAna jar3a haiM. kevala mAtra pApahIke bAMdhanevAle haiM / so kahA bhI hai / uktaM ca gAthA"NiJcayamAlaMvaMtA Niccayado NiccayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM vAharicaraNAlasA keI" // 2 // aura jo koI puruSa mokSake nimitta sadAkAla udyamI ho rahe haiM ve mahA bhAgyavAna haiM nizcaya vyavahAra ina donoM nayoMmeM kisI ekakA pakSa nahiM karate, sarvathA madhyastha bhAva rahate haiM. zuddha caitanyasvarUpa AtmatattvameM sthiratA karanekeliye sAvadhAna rahate haiM / jaba pramAdabhAvakI pravRtti hotI hai taba usako dUra karanekeliye zAstrAjJAnusAra kriyAkAMDa pariNatirUpa prAyazcitta karake atyanta udAsIna bhAva dhAraNa karate haiM phira yathA zakti Apako ApakedvArA ApameM hI vedai hai / sadA nijasvarUpake upayogI hote haiM jo aise anekAnta vAdI sAdhaka avasthAke dharanahAre jIva haiM ve apane tattvakI thiratAke anusAra kramakamase karmoMkA nAza karate haiM. atyanta hI pramAdase rahita hote aDola avasthAko dharate haiM / aisA jAno ki banameM vanaspatI hai dUra kInA hai karmaphala cetanAkA anubhava jinhoMne aise, tathA karma cetanAkI anubhUtimeM utsAha rahita haiM. kevala mAtra jJAna cetanAkI anubhUtise AtmIka sukhase bharapUra haiM. zIghra hI saMsAra samudrase pAra hokara samasta siddhAntoMke mUla zAsvata padake bhoktA hote haiN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 123 aba granthakarttAne pratijJA kI thI ki maiM paJcAstikAya grantha kahUMgA so usako saMkSepameM hI karake samApta karate hai| maggappabhAvaNaTuM pavayaNabhattippacodideNa myaa| bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttaM // 173 // saMskRtachAyA. mArgaprabhAvanArtha pravacanabhaktipracoditena myaa| bhaNitaM pravacanasAraM paJcAstikAyasaMgrahaM sUtraM // 173 // padArtha-[mayA mujha kundakudAcAryane [paJcAstikAyasaGgrahaM] kAlake vinA paMcAstikAyarUpa jo pAMca dravya unake kathanakA saMgraha hai jisameM aisA jo yaha [sUtraM] zabda artha garmita saMkSepa akSara pada vAkya racanA so [bhaNitaM] pUrvAcAryoMkI paraMparAya zabda brahmAnusAra kahA hai / kaisA hai yaha paJcAstikAya graMtha ? [pravacanasAraM] dvAdazAMgarUpa jinavANIkA rahasya hai. kaisA hUM maiM? [pravacanabhaktipracoditena] siddhAnta kahaneke anurAgakara prerita kiyA huvA, kisaliye yaha grantha racanA kiyI? [mArgaprabhAvanArtha] jinendra bhagavanta praNIta jinazAsanakI vRddhikeliye| - bhAvArtha-saMsAraviSayabhogase parama vairAgyatAkI karanehArI bhagavantakI AjJAkA nAma mokSamArga hai. usakI prabhAvanAke artha yaha grantha maine kiyA hai athavA usa hI mokSamArgakA udyota kiyA hai siddhAntAnusAra saMkSepatAse bhaktipUrvaka paJcAstikAya nAmA mUlasUtra grantha kahA hai| isaprakAra granthakartA zrIkuMdakuMdAcArya mahArAjane yaha grantha prAraMbha kiyA thA so usake pArako prApta huye. apanI kRtyakRtya avasthA mAnI, karmarahita zuddhasvarUpameM sthirabhAva kiyA, aisI hamAremeM bhI zraddhA upajI hai / ___ iti zrIsamayavyAkhyAyAM navapadArthapuraHsaramokSamArgaprapaJcavarNano nAma dvitIyazrutaskandhaH samAptaH / yaha bhASAbAlAvabodha kuchayaka amRtacandrasUrIkRta TIkAke anusAra zrIrUpacandra guruke prasAdathI pAMDe hemarAjane apanI buddhimAphika likhita kInI. usIke anusAra sujAnagaDha jile bIkAnera nivAsI pannAlAla bAkalIvAla digambarI jainane sarala hiMdIbhASAmeM likhI / mitI caitrabadi 5 saM0 1961 bAra ravivAra tA0 6 mArca sana 1904 ke prAtaHkAla hI pUrNa kiyaa| zrIrastu zubhamastu // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH siddhebhyH| atha paJcAstikAyasamayasArasya zrImadamRtacandrAcAryakRtA sNskRtttiikaa| - maGgalAcaraNam / sahajAnandacaitanyaprakAzAya mahIyase / namo'nekAntavizrAntamahimne paramAtmane // 1 // durnivaarnyaaniikvirodhdhvNsnaussdhiH| syAtkArajIvitA jIyAjainI siddhAnta-paddhatiH // 2 // samyagjJAnAmalajyotirjananI dvinyaashryaa| athAtaH samayavyAkhyA saMkSepeNA'bhidhIyate // 3 // paJcAstikAyaSadravyaprakAreNa prarUpaNaM / pUrva mUlapadArthAnAmiha sUtrakRtA kRtam // 4 // jIvAjIvadviparyAyarUpANAM citravartmanAm / tato navapadArthAnAM vyavasthA pratipAditA // 5 // tatastatvapaMrijJAnapUrveNa tritayAtmanA / proktA mArgeNa kalyANI mokSaprAptirapazcimA // 6 // [1] athAtra 'namo jinebhyaH' ityanena jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNaM zAstrasyA''dau maGgalamupAttaM / anAdinA saMtAnena pravarttamAnA anAdinaiva saMtAnena pravarttamAnairindrANAM zatairvanditA ye ityanena sarvadaiva devAdhidevatvAtteSAmevA'sA~dhAraNanamaskArArhatvamuktam / tribhuvanamUrdhvAdhomadhyalokavartI samasta eva jIvalokastasmai nirvyAbAdhavizuddhyAtmatatvopalambhopAyAbhidhAyitvAddhitaM / paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuram / nirastasamastazaMkAdidoSAspadatvAdvizadavAkyam / divyo dhvaniryeSAmityanena samastavastuyAthAtmyopadezitvAtprekSAvatpratIkSyatvamAkhyAtam / antamatItaH kSetrAnavacchinnaH kAlAnavacchinazca paramacaitanyazaktivilAsalakSaNo guNo yeSAmityanena tu paramAdbhutajJAnAtizayaprakAzanAdavApta 1 pUjyAya gariSThAya vA. 2 dravyArthika-paryAyArthika-bhedena vA vyavahAranizcayena. 3 samuccayena. 4 kathyate. 5 tAvat prathamataH paJcAstikAyaSaDdravyapratipAdanarUpeNa prathamo'dhikAraH. 6 iha granthe prathamAdhikAre vA. 7 AcAryeNa, (mUlaka" zrIvardhamAnaH, uttarakartA zrIgautamagaNadharaH, uttarottarakartA zrIkundakundAcAryaH sUtrakAraH) 8 saptatakhanavapadArthavyAkhyAnarUpeNa dvitIyo'dhikAraH 9 paJcAstikAyaSaDdravyanavapadArthAnAM jJAnapUrveNa. 10 uttamA. 11 anekabhavagahanavyasanaprApaNahetUn kArAtIn jayantIti jinAH tebhyaH. 12 namaskAreNa. 13 asadRzam. 14 malaM pApaM gAlayatIti maGgalam, vA maGgaM sukhaM tallAtIti gRhNAtIti maGgalaM. 15 vizeSaNena vAkyena vA. 16 jinAnAm. 17 ananyasadRzam. 18 jIvalokAya tribhuvanAya. 19 vItarAganirvikalpasamAdhisaMjAtasahajApUrvaparamAnandarUpapAramArthikasukharasAvAdasamarasIbhAvarasikajanamanohArikhAt madhuram. 20 prkRssttaashcryjnyaanprtaapprkaashnaatuu| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm jJAnAtizayAnAmapi yogIndrANAM vandyatvamuditam / jito bhava AjavaM javo yairityanena tu kRtakRtyatvaprakaTanAtta evAnyeSAmakRtakRtyAnAM zaraNa mityupadiSTam / iti sarvapadAnAM tAtparyam // [ 2 ] samayo hyAgamaH / tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamaMtra pratijJAtam / pUjyate hi sa praNantu. mabhidhAtuM cAptopadiSTatve sati saphalatvAt / tatrAptopadiSTatvamasya zramaNamukhodgatArthatvAt / zramaNA hi mahAzramaNAH srvjnyviitraagaaH| arthaH punaranekazabdasaMbandhenAbhidhIyamAno vstutyaiko'bhidheyH| saphalatvaM tu catasRNAM nArakatiryagmanuSyadevatvalakSaNAnAM gatInAM nivAraNatvAt, sAkSAt pAratantryanivRttilakSaNasya nirvANasya zuddhAtmatatvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt , svAtantryaprAptilakSaNasya ca phalasya sadbhAvAditi // [ 3 ] atra zabdajJAnArtharUpeNa trividhA'bhidheyatA samayazabdasya lokAlokavibhAgazcAbhihitaH / taMtra ca paJcAnAmastikAyAnAM samo madhyastho rAgadveSAbhyAmanupahato varNapadavAkyasannivezaviziSTaH pATho vAdaH zabdasamayaH zabdAgama iti yAvat / teSAmeva mithyAdarzanodayocchede sati samyagavAyaH paricchedo jJAnasamayo jJAnAgama iti yAvat / teSAmevAbhidhAnapratyayaparicchinnAnAM vasturUpeNa samavAyaH saMghAto'rthasamayaH sarvapadArthasArtha iti yAvat / tadatra jJAnasamayaprasiddhyarthaM zabdasamayasaMbandhanArthasamayo'bhidhAtumabhipretaH / atha tasyaivArthasamayasya dvaividhyaM lokAlokavikalpanAt / sa eva paJcAstikAyasamayo yAvAMstAvAllokastataH paramamito'nanto hyalokaH, sa tu nAbhAvamAtra / kiM tu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakSetra khamAkAzamiti // [ 4 ] atra paJcAstikAyAnAM vizeSasaMjJA sAmAnyavizeSAstitvaM koyatvaM coktaM / tatra jIvAH pudgalIH dhedhimmau Akauzamiti / teSAM vizeSasaMjJA aeNnvarthAH pratyeyAH / sAmAnyavizeSAstitvaJca teSAmutpAdavyayadhrauvyamayyAM sAmAnyavizeSasattIyAM niyatatvadviyavasthitvAvaMseyam / astitve niyetAnAmapi na teSAmanyamayatvam / yataste sarvadaivAnanyamayA autmanirvRttAH / ananyamayatve'pi teSAmastitvaniyatatvaM 1 ghAtikarmApAyAtizayapratipAdanena. 2 kRtakAryatvaprakAzanAtU. 3 akRtakAryANAm. 4 zaraNaM nAnya iti pratipAditamasti. 5 dravyAgamarUpazabdasamayo'bhidhAnavAcakaH 6 Agamasya madhye. 7 pratijJayAvadhAritam. 8 atra samayavyAkhyAyAM samayazabdasya zabdajJAnArthabhedena pUrvoktameva trividhavyAkhyAnaM viviyate paJcAnAM jIvAdyastikAyAnAM pratipAdako varNapadavAkyarUpo vAdaH pAThaH zabdasamayo dravyAgama iti yAvat / teSAM paJcAnAM mithyAtvodayAbhAve sati saMzaya, vimoha, vibhrama, rahitatvena samyag yo bodhanirNayo nizcayo jJAnasamartho'rthaparicchitti vazrutarUpo bhAvAgama iti yAvat tena dravyAgamarUpasamayena vAcyo bhAvabhutarUpajJAnasamayena paricchedyaH paJcAnAmastikAyAnAM samUhaH samaya iti hi manyate / tatra zabdasamayAdhAreNa jJAnasamayaprasiddhyarthaM samayo'tra vyAkhyAtuM prArabdhaH 9 triSu samayeSu. 10 dravyarUpazabdasamayaH. 11 bhAvAgamasamyagjJAnam. 12 jJAtAnAm. 13 atra granthe triSu madhye vA. 14 vAJchitaH prArabdhaH. 15 lokyante dRzyante jIvAdipadArthI yatra sa lokaH. 16 lokAttasmAt bahirbhUtamanantazuddhAkAzamalokaH. 17 kAyAkAyAiva kAyA bahupradezopacayatvAt zarIravatvaM pratipAditaM. 18 yatkimapi cidrUpaM sa jIvAstikAyo bhaNyate. 19 yadRzyamAnaM kimapi paJcendriyayogyaM sa pudgalAstikAyo bhaNyate. 20 tayorjIvapudgalayorgatihetulakSaNo dharmaH. 21 sthitihetulakSaNazcAdharmaH. 22 avagAhanalakSaNaM. 23 astikAyAnAM paJcAnAM. 24 yathArthAH. 25 astitve sAmAnyavizeSasattAyAM niyatAH sthitAH tarhi sattAyAH sakAzAt kuNDe badarANIva bhinnA bhaviSyanti. 26 nizcitakhAt. 27 vizeSarahitaM jJAtavyaM. 28 avinazvarANAm. 29 teSAM paJcAstikAyAnAM. 30 pRthagvatvam. 31 apRthagbhUtAH / yathA ghaTe rUpAdayaH zarIre hastAdayaH / anena vyAkhyAnena AdhArAdheyabhAve'pyabhinnAstitvamU. 32 khataH niSpannAH. 33 niyatatvaM nizcalatvam. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / nayaprayogAt / dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyArthikaH pairyAyArthikazca / tatra na khalvekanayAyattA''dezanoM kintu tadubhayAyattA / tataH paryAyArthAdezAdastitve svataHkathaMcidbhinne'pi vyavasthitAH dravyA dezAtsvayameva santaH saMto'nanyamayoM bhavantIti / kAyatvamapi teSAmaNumahatvAt / aNavo'tra pradezA mUrtA'mUrtAzca nirvibhAgAMzAstaiH mahAnto'NumahAntaH pradezapracayAtmakA iti siddhaM teSAM koyatvaM / aNubhyAM mahAnta iti vyutpattyA dvayaNukapudgalaskandhAnAmapi tathAvidhatvam / aNavazca mahAntazca vyaktizaktirUpAbhyAmiti paramANUnAmekapradezAtmakatve'pi taitsiddhiH / vyaktyapekSayA zaktyapekSayA ca pradezapracayAtmakasya mahatva. syAbhAvAtkAlaughUnAmastitvaniyatatve'pyakAyatvamanenaiva sAdhitam / ataeva teSAmastikAyaprakaraNe satAmapyanupAdAnamiti // [5] aMtra paJcAstikAyAnAmastitvasaMbhavaprakAraH kAyatvasaMbhavaprakArazcoktaH / asti yastikAyAnAM guNaiH paryAyaizca vividhaiH saha svabhAvo AtmabhAvo'nanyatvam / vastuno vizeSAM hi vyatirekiNaH paryAyA guNAstu ta evAnvayinaiH / tata ekena paryAyeNa pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNena dhrauvyaM vibhrANassaikasyA'pi vastunaH samucchedotpAdadhrauvyalakSaNamastitvamupapadyataeva / guNaparyAyaiH saha sarvathAnyatve tvanyo vinazyatyanyaH prAdurbhavatyanyo dhruvatvamAlambata iti sarva viplavate / tataH saadhvstitvsNbhvprkaarkthnN| kAyatvasaMbhavaprakArastvayamupadizyate / avaiyavino hi jIvapudgaladharmA'dhA''kAzapadArthAste mavayavA api pradezAkhyAH parasparavyatirekitvAtparyAyA ucyante / teSAM taiH sahAnanyatve kAyatvasiddhirupaittimatI / niravayavasyApi paramANoH sAvayavatvazaktisabhAvAt kAyatvasiddhirata evAnapavAdA / na caivaM tadA zaGkayam pudgalAdanyeSAmamUrtatvAdavibhAjyAnAM sAvayatvakalpanamanyAyyam / dRzyata evAvibhaujye'pi vihAyasIdaM ghaTAkAzamidamaghaTAkAzamiti vibhAgakalpanam / yadi taMtra vibhAgo na kalpeta tadA yadeva ghaTAkAzaM tadevAghaTAkAzaM syAt / na ca tadiSTaM / tataH kAlANubhyo'nyatra sarveSAM kAyatvAkhyaM sAvayavatvamavaseyaM / tryailokyarUpeNa niSpannatvamapi teSAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam / tathAca-trayANAmUrdhvA'dhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhrauvyavantastaidevizeSAtmakA bhAvA bhavantasteSAM mUlapadArthAnAM guNaparyaya 1 dravyaparyAyAtmake vastuni dravye paryAye vA vastutAdhyavasAyo naya iti yAvat / yadvA syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH. 2 tatra paryAyAbhAvAt dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyArthikaH. 3 dravyAbhAvAt paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH. 4 dvayornayayormadhye. 5 sarvajJAnAmupadezaH. 6 tiSThamAnAH paJcAstikAyAH. 7 vidyamAnAH bhavantaH. 8 astitvataH. 9 apRthagbhUtAH. 10 nirvibhAgairaNubhiH. 11 aNubhiH pradezairmahAntaH aNumahAntaH kSyaNukaskandhApekSayA dvAbhyAmaNubhyAM mahAnta iti kAyavamuktaM / ekapradezANoH kathaM kAyatvamiti cet skandhAnAM kAraNabhUtAyAH snigdharUpatvazakteH sadbhAvAdupacAreNa kAyatvaM bhavati. 12 kAyatvasiddhiH. 13 kAlANUnAM punarbandhakAraNabhUtAyAH snigdharUkSatvazakteH sadabhAvAdupacAreNa kAyatvaM nAsti. 14 kAlANUnAM. 15 vidyamAnAnAm. 16 atha pUrvoktamastivaM kena prakAreNa saMbhavatIti pratijJApayati. 17 sahabhuvo guNAH. 18 vyatirekiNaH paryAyaiH. 19 abhinnatvaM. 20 vastunaH dravyasya. 21 kevalajJAnAdayo guNAH. 22 ekasyApi vastuno bhUtabhAvibhavatparyAyabhedeSu vartamAnasya yadanugatapratyayotpAdakaM so'nvayaH sa eSAmiti te anvayinaH. 23 bhinnatve. 24 vinazyati. 25.pradezAkhyA avayavAH vidyante yeSAM te avayavinaH. 26 teSAM jIvAdipadArthAnAm tribhuvanAkArapariNatAnAM sAvayavatvAt saH pradezAkhyaH. 27 anyonyabhinnatvAt bhinnatvAt pRthagbhAvAdvA. 28 astikAyAnAM. 29 taiH paryAyaiH. 30 abhinnatve. 31 yuktimatI. 32 apavAdarahitA nizcayasiddhirityarthaH. 33 vibhAgarahitAnAM akhaNDAnAM. 34 ayogyamiti zaGkA na kartavyA. 35 vibhAgarahite. 36 AkAze. 37 iSTaM mAnyaM. 38 kAladravyaM vihAya kAyatvaM ca vidyate iti aGgIkartavyam. 39 teSAmUrdhvAdhomadhyalokAnAM. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm yogapUrvakamastitvaM sAdhayanti / anumIyate ca dharmAdharmAkAzAnAmUrdhvA'dhomadhyalokavibhAgarUpeNa pariNamanAtkAyatvAkhyaM sAvayavatvam / jIvAnAmapi pratyeka mUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpe pariNamanatvAlokapUraNAvasthAvyavasthitavyaktessadA sannihitazaktestadanumIyata eva / pudgalAnAmapyUrvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyaktizaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti // [6] atra pazcAstikAyAnAM kAlasya ca dravyatvamuktam / dravyANi hi saMhakaimabhuvA guNaparyAyANAmananyatayA''dhArabhUtAni bhavanti / tato vRttavartamAnavartiSyamANAnAM bhAvAnAM paryAyANAM svarUpeNa pariNatatvAdastikAyAnAM parivartanaliGgasya kAlasya cAsti dravyatvaM / naca teSAM bhUtabhavadbhaviSyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam / yataste bhUtabhavadbhaviSyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgAnnityA eva / atra kAlaH pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvAccAstikAyeSvantarbhAvArtha saparivartanaliGga ityukta iti // [7] atra SaNNAM dravyANAM parasparamatyantasaMkare'pi pratiniyatasvarUpAdapracyavanamuktam / ata eva teSAM pariNAmavatve'pi prAgnityatvamuktam / ata eva ca na teSAmekatvApattirna ca jIvakarmaNorvyavahAranayAdezAdekatve'pi parasparasvarUpopAdAnamiti // [8] atrAstitvasvarUpamuktam / astitvaM hi sattA nAma sato bhAvaH / satvaM na sarvathA nityatayA sarvathA kSaNikatayA bA vidyamAnamAtraM vastu / sarvathA nityasya vastunastatvataH kramabhuvAM bhAvAnAmabhAvAtkuto vikAravatvam / sarvathA kSaNikasya ca tatvataH pratyabhijJAnAbhAvAt kuta ekasaMtAnatvam / tataH pratyabhijJAnahetubhUtena kenacitsvarUpeNa dhrauvyamAlamvyamAnaM kAbhyAMcitkramapravRttAbhyAM svarUpAbhyAM pralIyamAnamupajAyamAnaM caikakAlameva paramArthatastritayImavasthA bibhrANaM vastu sadavabodhyam / ata eva sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikA'vaboddhavyA / bhAvabhAvavatoH kathaMcidekasvarUpatvAt / sA ca trilakSaNasya samastasyApi vastuvistArasya sAdRzyasUcakatvAdekA / sarvapadArthasthitA ca / trilakSaNasya sadityabhidhAnasya saditi pretyayasya ca sarvapadArtheSu tanmUlasyaivopalambhAt / savizvarUpA ca vizvasya samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakSaNaiH svabhAvaiH saha vartamAnatvAt / anantaparyAyA cAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakSaNAbhiH parigamyamAnatvAt / evaMbhUtApi sA na khalu niraGkuzA kiM tu sapratipakSA / pratipakSo hyasattA sattAyAH, atrilakSaNatvaM trilakSaNAyAH, anekatvamekasyAH, ekapadArthasthitatvaM sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatvam sarvavizvarUpAyAH, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA iti / dvividhA hi sattA mahAsattAvAntarasattA ca / tatra sarvapadArthasArthavyApinI sAdRzyAstitvasUcikA mahAsattA proktava / anyA tu pratiniyamavastuvartinI kharUpAstitvasUcikA'vAntarasattA / tatra mahAsattA'vAntarasattArUpeNA'sattA'vAntarasattA 1 zuddhajIvAstikAyasya yA anantajJAnAdiguNasattA siddhiparyAyasattA ca zuddhA saMkhyAtapradezarUpaM kAyatvamupAdeyamiti. 2 dravyasya sahabhuvo guNAH. 3 dravyasya kramabhuvaH paryAyAH. 4 paJcAstikAyAH. 5 atra paJcAstikAyaprakaraNe. 6 parivartanameva pudgalAdipariNamanameva agnedhUmavatkAryabhUtaM liGgaM cihna gamakaM sUcakaM yasya sa bhavati parivartanaliGgakAlANudravyarUpo dravyakAlastena saMyuktaH / nanu kAladravyasaMyukta iti vaktavyaM parivartanaliGgasaMyukta ityavaktavyavacanaM kimarthamiti / naivaM paJcAstikAyaprakaraNe kAlamukhyatA nAstIti padArthAnAM navajIrNapariNatirUpeNa kAyaliGgena jJAyate. 7 svakIyakhakIyasvarUpAt. 8 teSAM dravyANAM. 9 nizcayAt khabhAvAt. 10 paryAyANAm. 11 pUrvAnubhUtadarzanena jAyamAnaM jJAnaM pratyabhijJAnam. 12 paryAyAbhyAm. 13 paryAyadravyayoH pariNAmapariNAminorvA. 14 utpAdadhrauvyavyayayuktasya. 15 arthasya tayorAdhArabhUtasya tadguNasya. 16 vyApakatvAt. 17 avAntarasattA. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / ca mahAsattArUpeNA'sattetyasattA sattAyAH / yena svarUpeNotpAdastattathotpAdaikalakSaNameva yena svarUpeNocchedastattathocchedaikalakSaNameva yena svarUpeNa zrauvyaM tattathA dhrauvyaikalakSaNameva tata utpadyamAnocchidyamAnA'vatiSThamAnAnAM vastunaH svarUpANAM pratyekaM trailakSaNyAbhAvAdavilakSaNatvaM trilkssnnaayaaH| ekasya vastunaH svarUpasattA nAnyasya vastunaH svarUpasattA bhvtiitynektvmeksyaaH| pratiniyatapadArthasthitAbhireva sattAbhiH padArthAnAM pratiniyamo bhavatItyekapadArthasthitatvaM sarvapadArthasthitAyAH / pratiniyataikarUpAbhireva sattAbhiH pratiniyataikarUpatvaM vastUnAM bhavatItyekarUpatvaM savizvarUpAyAH / pratiparyAyaniyatAbhireva sattAbhiH pratiniyataikaparyAyANAmAnantyaM bhvtiityekpryaaytvmnntpryaayyaaH| iti sarvamanavadyam sAmAnyavizeSaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAt taddezanAyAH // [9] atra sattAdravyayorarthAntaratvaM pratyAkhyAtam / dravati gacchati sAmAnyarUpeNa svarUpeNa vyAmoti tAMstAn kramabhuvaH sahabhuvazca sadbhAvaparyAyAn svabhAvavizeSAnityanugatArthayA niruktyA dravyaM vyAkhyAtam / dravyaM ca lakSyalakSaNabhAvAdibhyaH kazcidbhede'pi vastutaH sattAyAH apRthagbhUtameveti mantavyam / tato yatpUrva satvamasatvaM trilakSaNatvamatrilakSaNatvamekatvamanekatvaM sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatvaM vizvarUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatvaM ca pratipAditaM. sattAyAstatsarva tadanantarabhUtasya dravyasyaiva draSTavyaM / tato na kazcidapi teSu sattAvizeSo'vaziSyeta yaH sattAM vastuto dravyAtpRthak vyavasthApayediti // [10] atra tredhA dravyalakSaNamuktam / sadvyalakSaNamuktalakSaNAyAH sattAyA avizeSAdravyasya satsvarUpameva lakSaNam, nacAnekAntAtmakasya dravyasya sanmAtrameva svarUpaM / yato lakSyalakSaNavibhAgAbhAva iti utpAdavyayadhrauvyANi vA dravyalakSaNaM / ekajAtyavirodhini kramabhuvAM bhAvAnAM saMtAne pUrvabhAvavinAzaH samuccheda uttarabhAvaprAdurbhAvazca smutpaadH| pUrvottarabhAvocchedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyaM / tAni sAmAnyAdezAdabhinnAni vizeSAdezAdbhinnAni yugapadAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakSaNaM bhavantIti / guNaparyAyA vA dravyalakSaNaM / anekAntAtmakasya vastuno'nvayino vizeSA guNAH vyatirekiNaH paryAyAste dravye yaugapadyena krameNa ca pravartamAnAH kathaJcidvinnAH svabhAvabhUtAH dravyalakSaNatAmopadyante / trayANAmapyamISAM dravyalakSaNAnAmekasminnabhihite'nyadubhayamarthIdevApadyate / saccedutpAdavyayadhrauvyavacca guNaparyAyavacca / utpAdavyayadhrauvyavaJcetsacca guNaparyAyavacca / gunnpryaayvccetscotpaadvyydhrauvyvcceti| saddhi nityAnityasvabhAvatvAivatvamutpAdavyayAtmakatAJca prathayati / dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAdavyayAtmakaiH paryAyaizca sahaikatvazcAsyA~ti / utpAdavyayauvyANi tu nityAnityasvarUpaM paramArtha sadAvedayanti / guNaparyAyAMzcAtmalAbhanibandhanabhUtAn prathayanti / guNaparyAyAstvanvayavyatirekitvAdrauvyotpattivinAzAn sUcayanti, nityAnityasvabhAvaM paramArtha saccopelekSayanti // [11] atrobhayanayAbhyAM dravyalakSaNaM pravibhaktam / dravyasya hi sahakramapravRttaguNapayAyasadbhAvarUpasya trikAlAvasthAyino'nAdinidhanasya - na samucchedasamudayau yuktau / atha tasyaiva paryAyANAM sahapravRttibhAjAM keSAMcit dhrauvyasaMbhave'pyapareSAM kramapravRttibhAjAM vinAzasaMbhavasaMbhAvanamupapannam / tato -- 1 ekamekakharUpaM prati vilakSaNatvAbhAvAt. 2 nizcayaH. 3 atra sattAdezanAyA dvinayAdhInatvAt. 4 pratyAkhyAtaM nirAkRtaM / "pratyAkhyAto nirAkRtaH" iti vacanAt. 5 kharUpabhedAn. 6 saMjJAlakSaNaprayojanena. 7 paramArthataH. 8 jJAtavyaM avaboddhavyaM vA. 9 dravyam. 10 guNaparyAyAH- 11 dravyasya lakSaNabhUtAH- 12 prApnuvanti. 13 sattA, utpAdavyayadhrauvyavaM, guNaparyAyatvaM ceti trayANAm. 14 lakSaNe. 15 kathyate. 16 arthAnusArAt. 17 kathayati. 18 kartRNi. 19 vistArayanti. 20 darzayanti avabodhayanti vA. 21 dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAm. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dravyArthArpaNAyAmanutpAdamanucchedaM satsvabhAvameva dravyaM / tadeva paryAyArthArpaNAyAM sotpAdaM socchedaM cAvaboddhavyam / sarvamidamanavadyazca dravyapAryAyANAmabhedAt // [12] atra dravyaparyAyANAmabhedo nirdiSTaH / dugdhadadhinavanItaghRtAdiviyutagorasavatparyAyaviyutaM dravyaM nAsti / gorasaviyuktadugdhadadhinavanItaghRtAdivadravyaviyuktAH pAyA na santi / tato dravyasya paryAyANAzcAdezavazAtkathaMcid bhede'pyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRttInAm vastutvenAbheda iti // [13 ] atra dravyaguNAnAmabhedo nirdiSTaH / pudgalabhUtasparzarasagandhavarNavadravyeNa vinA na guNAH saMbhavanti / sparzarasagandhavarNapRthagbhUtapudgalavadguNairvinA dravyaM na saMbhavati / tato dravyaguNAnAmapyAdezAt kathaMcibhede'pyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvattInAM vastutvenAbheda iti // [14] atra dravyasyAdezavazenoktA saptabhaGgI / syAdasti dravyaM syAnnAsti dravyaM syAdasti ca nAsti ca dravyaM syAdavaktavyaM dravyaM syAdasti cAvaktavyaM svAnnAsti cAvaktavyaM ca dravyaM syAdasti ca nAsti cAvaktavyamiti / atraM sarvathAtvaniSedhako'naikAntiko dyotakaH kathaMcidarthe sthAcchabdo nipAtaH / tatra * svadravyakSetrakAlabhAvairAdiSTamasti dravyaM / paradravyakSetrakAlabhAvairAdiSTaM nAsti dravyaM / khadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca krameNAdiSTamasti ca nAsti ca dravyaM vadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapadAdiSTamavaktavyaM dravyaM / svadravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTamasti cAvaktavyazca dravyaM / paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTaM nAsti cAvaktavyaM dravyaM / svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyamiti / ncaitdnuppnnm| sarvasya vastunaH svarUpAdinA aMzUnyatvAtpararUpAdinA zUnyatvAt / ubhAbhyAmazUnyazUnyatvAt sahAvIcyatvAt bhaiGgasaMyogArpaNAyAmazUnyAvAcyatvAt zUnyAvAcyatvAt azUnyazUnyAvAcyatvAceti // 14 // [15] atrAsatprAdurbhAvamutpAdasya saducchedatvaM vigamarsa niSiddha / bhavisya sato hi dravyassa na dravyatvena vinAzaH / abhAvasyAsato'nyadravyasya na drvytvenotpaadH| kiM tu bhAvAH santi dravyANi saducchedamasadutpAdaM cAntareNaiva guNaparyAyeSu vinAzamutpAdaM cArabhante / yathA hi ghRtotpattau gorasasya sato na vinAzaH na cApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsataH utpAdaH kiMtu gorasasyaiva saducchedamasadutpAdazcAnupalabhyamAnasya sparzarasagandhavarNAdiSu pariNAmiSu guNeSu pUrvAvasthayA vinazyatsUttarAvasthayA prAdurbhavatsu nazyati ca navanItaparyAyo ghRtaparyAya utpadyate tathA sarvabhAvAnAmapIti // 15 // [16] atra bhAvaguNaparyAyAH prjnyaapitaaH| bhAvA hi jIvAdayaH SaTU pdaarthaaH| teSAm guNAH paryAyAzca 1 zuddhadravyArthikanayena naranArakAdivibhAvapariNAmotpattivinAzarahitam. . 2 nizcayanayena. 3 rahitam. 4 dravyarahitAH. 5 dravyaguNayorabhinnasattAniSpannatvenAbhinnadravyatvAt abhinnapradezaniSpannatvenAbhinnakSetrakhAt. 6 nizcayanayena. 7 saptabhaGgayAM. 8 syAdvAdakharUpe'stinAstikathane. 9 tacca khadravyacatuSTayaM zuddhajIvaviSaye kathyate, zuddhaparyAyAdhArabhUtaM dravyaM bhaNyate, lokAkAzapramitazuddhAsaMkhyeyapradezAH kSetraM, bhaNyate vartamAnazuddhaparyAtharUpapariNato vartamAnasamayakAlo, bhaNyate zuddhacaitanyabhAvazcetyuktalakSaNadravyAdicatuSTayaH. 10 ayuktam.11 astitvAt. 12 nAstitvAt. 13 astinAstirUpeNa saha ekasminsamAvezazUnyatvAt. 14 dvAbhyAM astinAstibhyAM astinAstitvAt. 15 astinAstyAdibhaGgayAM yojyamAnAyAm. 16 vyayasya vinAzasya vA. 17 bhAvasyeti padasya ko'rthaH / tadyathA-sato hi dravyasyetyanena vidyamAnasya dravyatvena na vinAza ityarthaH. 18 aprApyamANasya. 19 dravyaguNapAyAH, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / prasiddhAH / tathApi jIvasya vkssymaannodaahrnnprsiddhyrthmbhidhiiynte| guNA hi jIvasya jJAnAnubhUtilakSaNA zuddhacetanA, kAryAnubhUtilakSaNA karmaphalAnubhUtilakSaNA cAzuddhacetanA, caitanyAnuvidhAyipariNAmalakSaNaH sevikalpanirvikalparUpaH zuddhAzuddhatayA sakalavikalatAM dadhAno dvaidhopayogazca / paryAyAstvagurulaghuguNahAnivRddhinirvRttAH zuddhAH / sUtropAttAstu suranArakatiryaGmanuSyalakSaNAH paradravyasaMbandhanirvRttatvAdazuddhAzceti // [17] idaM bhAvanAzAbhAvotpAdaniSedhodAharaNam / pratisamayasaMbhavadagurulaghuguNahAnivRddhinivRttasvabhAvaparyAyasaMtatyavicchedakenaikena sopodhinA manuSyatvalakSaNena paryAyeNa vinazyati jIvaH / tathAvidhena devatvalakSaNena nArakatiryaktvalakSaNena vAnyema paryAyeNotpadyate / na ca manuSyatvena nAze jIvatvenA'pi nazyati / devatvAdinotpAde jiivtvenaapyuppdyte| kiM tu saducchedamasadutpAdamantareNaiva tathA vivartata iti // [18] atra kathaMcidvayayotpAdavatve'pi dravyasya sadA vinaSTAnutpannatvaM khyApitaM / yadeva pUrvottaraparyAyavivekasaMparkApAditAmubhayImavasthAmAtmasAt kurvANamucchidyamAnamutpadyamAnaM ca drvymaalkssyte| tadeva tathAvidhobhayAvasthAvyApinA pratiniyataikavastutvanibandhanabhUtena . svabhAvenAvinaSTamanutpannaM vA vedyate / paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmopamardottarottarapariNAmotpAdarUpAH praNAzasaMbhavadharmANo'bhidhIyante / te ca vastutvena dravyAdapRthagbhUtA evoktAH / tataH paryAyaiH sahaikavastutvAjjAyamAnaM mriyamANamapi jIvadravyaM sarvadAnutpannAvinaSTaM draSTavyam / devamanuSyAdipayAyAstu kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinazyanti ceti // [19] atra sadasatoravinAzAnutpAdau sthitipakSatvenopanyastau / yadi hi jIvo ya eva mriyate sa eva jAyate ya eva jAyate sa eva mriyate tadevaM sato vinAzo'sata utpAdazca nAstIti vyavatiSThate / yattu devo jAyate manuSyo mriyate iti vyapadizyate tadevadhRtakAladevamanuSyatvaparyAyanirvartakasya devamanuSyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddhaM / yathA hi mahato veNudaNDasyaikasya kramavRttInyanekAni parvANyAtmIyAtmIyapramANAvacchinnatvAt parlAntaramagacchanti svasthAneSu bhAvabhAji parasthAneSvabhAvabhAJji bhavanti / veNudaNDastu sarveSvapi parvasthAneSu bhAvabhAgapi parvAntarasaMbandhena pAntarasaMbandhAbhAvAt abhAvabhAgbhavati / tathA niravadhitrikAlAvasthAyino jIvadravyasyaikasya kramavRttayo'neke manuSyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANAvacchinnatvAt paryAyAntaramagacchantaH svasthAneSu bhauvabhAjaH parasthAneSvabhAvabhAjo bhavanti / jIvadravyaM tu sarvaparyAyasthAneSu bhAvabhAgapi paryAyAntarasaMbandhena paryAyAntarasaMbandhAbhAvAbhAvabhAgbhavati // [20] atrAtyantAsadutpAdatvaM siddhasya niSiddham / yathA stokakAlAnvayiSu nAmakarmavizeSodaya 1 karmaNAM phalAni sukhAdIni karmaphalAni teSAmanubhUtiH anubhavanaM bhuktiH saiva lakSaNaM yasyAH seti. 2 jJAnadarzanopayogaH. 3 niSpanna-. 4 savikAreNa. 5 pUrvottaraparyyAyau vivekasaMpakauM pUrvaparyAyasya manuSyatvalakSaNasya vivekaH vivecanaM vinAza iti yAvat , uttaraparyyAyasya devatvalakSaNasya saMparkaH saMbandhaH saMyogaH utpAda ityarthaH, iti pUrvottarapAyavivekasaMpauM, tAbhyAM niSpAditA yA sA tAm. 6 utpAdavyayasamAm. 7 upamardo vinAzaH. 8 paryAyAH. 9 paramArthena. 10 kathyate. 11 AyuHpramANam. 12 utpAdavyayamAnatvAt. 13 khakIyapramANaparicchedyAt. 14 utpattibhoktAraH. 15 vinAzabhAjaH bhavanti. 16 devalakSaNottaraparyAya. saMbandhena. 17 manuSyalakSaNapUrvaparyAyasaMbandhAbhAvAt. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm nivRtteSu jIvasya devAdiparyAyeSvekaeNsmin svakAraNanivRttau nirvRtte'bhUtapUrva eva cAnyasminnutpanne nausadutpattiH / tathA dIrghakAlAnvayini jJAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvRttisaMsAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivRttau nivRtta samutpanne cAbhUtapUrva siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti / kiMca yathA drAdhIyasi veNudaNDe vyavahitAvyavahitavicitrakirmIratAkhacitAdhastanArddhabhAge ekAntavyavahitasuvizuddhorvArddhabhAge'vetAritA dRSTiH samantato vicitracitrakimmIratAvyAptiM pazyantI samarnuminoti tasya sarvatrIvizuddhatvam / tathA kvacidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitajJAnAvaraNAdikarmakiritAkhacitabahuta rAdhastanArddhabhAge ekAntavyavahitasuvizuddhabahutaroca'bhAge'vatAritA buddhiH samantato jJAnAvaraNAdikamakiritAvyAptiM vyavasya'ntI samanuminoti tasya sarvatraoNvizuddhatvam / yathA ca tatra veNudaNDe vyAptijJAnAbhAsanibandhanavicitrakiritAnvayaH / tathA ca kvacijIvadravye jJAnAvaraNAdikarmakimIratAnvayaH / yathaiva ca tatra veNudaNDe vicitracitrakirbhIratAbhAvAtsuvizuddhatvaM / tathaiva ca kvacijjIvadravye jJAnAvaraNAdikarmakirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriyajJAnaparicchinnAtsiddhatvamiti // [21] jIvasyotpAdavyayasaducchedAsadutpAdakartRtvopapattyupasaMhIro'yaM / dravyaM hi sarvadA'vinaSTAnutpannamAnAtaM / tato jIvadravyasya dravyarUpeNa nityatvamupanyastaM / tasyaiva devAdiparyAyarUpeNa prAdurbhavato bhauvakartRtvamuktaM / tasyaiva ca manuSyAdiparyAyarUpeNa vyayato bhAvakartRtvamAkhyAtaM / tasyaiva ca sato devAdiparyAyasyocchedamArabhamANasya bhaavaabhaavkrtRtvmuppaaditN| tasyaiva cAsataH punarmanuSyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartRtvamabhihitaM / sarvamidamanavayaM dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatvena vyAkhyAnAt / tathA hi yadA jIvaH paryAyeMguNatvena dravyamukhyatvena vivakSyate tadA notpadyate na vinazyati na ca kramavRttyA vartamAnatvAt satparyyAyajAtamucchinatti nAsadutpAdayati / yadA tu dravyaguNatvena paryyAyamukhyatvena vivazyate tadA prAdurbhavati vinazyati satparyyAyajAtamativAhitasvakAlaacchinatti asadupasthita svakAlamutpAdayati ceti / sa khalvayaM prasAdo'nekAntavAdasya yadIdRzo'pi virodho na virodhaH / iti SaDvvya sAmAnyaprarUpaNA // [22] atra sAmAnyenoktalakSaNAnAM SaNNAM dravyANAM madhyAt paJcAnAmastikAyatvam vyavasthApitam / akRtatvAt astitvamayatvAt vicitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAcAbhyupagamyamAneSu SaTsu dravyeSu jIvapudgalAkAzadharmAdharmAH pradezapracayAtmakatvAt pnycaastikaayaaH| na khalu kaoNlastadabhAvAdastikAya iti sAmarthyAdevasIyata iti // [23] atrAstikAyatvenAnuktasyApi kAlasyArthApannatvaM dyotitaM / iha hi jIvAnAM pudgalAnAM ca sattAsvabhAvatvAdasti pratikSaNamutpAdavyayadhrauvyaikavRttirUpaH prinnaamH| sa khalu sahakArikAraNa 1 niSpanneSu. 2 paryyAye. 3 avidyamAnotpattirna. 4 bahukAlAnuvartini. 5 atikrAnte. 6 vinAzaM gate savi. 7 pUrvamanutpanne. 8 AcchAditAnAcchAditaH. 9 AropitA. 10 anumAnaM karoti saMkalpayati pramANayati vA. 11 veNudaNDasya. 12 sarvasminnU/dhobhAge. 13 praliptatvam. 14 cintayantI. 15 anumAna karoti. 16 tasya jIvasya. 17 sarvasmin jIvadravyajJAnAvaraNAditvam. 18 citraracanAsaMtAna:. 19 paryAyAbhAvAnvayaH iti pAThAntaram. 20 abhiprAyaH. 21 tasya jIvasya. 22 paryAyotpAdakatvamuktam. 23 avidyamAnasya. 24 gauNatvena. 25 ucchedayati. 26 asadrUpeNAvasthitam. 27 kAlaH khalvastikAya iti balAtkAreNAGgIkriyate na vyavahriyate ityarthaH. 28 pradezapracayAtmakasyAbhAvAt kAyatvAbhAvAt. 29 nizcIyate. 30 sa pariNAmaH. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / sadbhAve dRSTaH / gatisthityavagAhapariNAmavat / yastu sahakArikAraNaM sa kAlastatpariNAmAnyathAnupapattigamyamAnatvAdanukto'pi nizcayakAlo'stIti nizcIyate / yastu nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIvapudgalapariNAmenAbhivyajyamAnatvAttadoyatta evAbhigamyata eveti // [24-25 ] atra vyavahArakAlasya kathaMcitparAyattatvaM dyotitam / paramANupracalanAyattaH samayaH, nayanapuTaghaTanAyatto nimiSaH, tatsaMkhyAvizeSataH kASThA kelA nADI c| gaganamaNigamanAyatto divAstraH / tatsaMkhyAvizeSataH mAsaH, RtuH, ayanaM, saMvatsaraH iti / evaMvidho hi vyavahArakAlaH kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumazakyatvAt parAyatta ityupamIyata iti // [26] atra vyavahArakAlasya kathaMcit parAyattatve sadupapattiruktA / iha hi vyavahArakAle nimipasamayAdau asti tAvat cira iti kSipra iti saMpratyayaH / sa khalu dIrghahrasvakAlanibandhanaM pramANamantareNa na saMbhAvyate / tadapi pramANaM pudgaladravyapariNAmamantareNa nAvadhAryate / tataH pariNAmadyotyamAnatvAyavahArakAlo nizcayenAnanyAzrito'pi pratItyabhAva ityabhidhIyate / tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkSAdanupanyasyamAno'pi jIvapudgalapariNAmAnyathAnupapattyA nizcayarUpastatpariNAmAyattatayA vyavahArarUpaH kAlo'stikAyapaJcakavallokarUpeNa pariNata iti kharataradRSTayAbhyupagamyata iti // iti samayavyAkhyAyAmantIti-SaDvvya-paJcAstikAyasAmAnyavyAkhyAnarUpaH pIThabandhaH samAptaH // athAmISAmeva vizeSavyAkhyAnam / tatra tAvajjIvadravyAstikAyavyAkhyAnaM / bhaTTamatAnusAriziSyaM prati sarvajJasiddhiH / [ 27 ] atra saMsArAvasthasyA''tmanaH sopAdhi nirupAdhi ca svarUpamuktaM / AtmA hi nizcayena bhAvaprANadhAraNAjIva / vyavahAreNa dravyaprANadhAraNAjIvaH / nizcayena cidAtmakatvAd vyavahAreNa cicchaktiyuktatvAJcetayito / nizcayenApRthagbhUtena vyavahAreNa pRthagbhUtena caitanyapariNAmalakSaNenopayogenopalakSitatvAdupayogavizeSitaH / nizcayena bhAvakarmaNAM vyavahAreNa dravyakarmaNAmAsravaNabandhanasaMvaraNanirjaraNamokSaNeSu svayamIzaitvAtprabhuH / nizcayena paugalikakarmanimittAtmapariNAmAnAM vyavahAreNAtmapariNAmanimittapaudgalikakarmaNAM kartRtvAtkartA / nizcayena zubhAzubhakarmanimittasukhaduHkhapariNAmAnAM 1 astitve sati. 2 prakaTIkriyamANatvAt. 3 jIvapudgalapariNAmAdhIna eva gamyate. 4 paJcadazanimiSaiH kASThA. 5 viMzatikASThAbhiH kalA. 6 sAdhikaviMzatikalAbhiH ghaTikA. 7 triMzanmuhUtairahorAtraH: 8 paJcAstikAyAnAM. 9 sattAsukhabodhacaitanyAt. 10 AtmA hi zuddhanizcayena sukhasattAcaitanyabodhAdizuddhaprANairjIvati, tathAcAzuddhanizcayena kSAyopazamikaudayikabhAvaprANaijIvati / tathaivAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyaprANaizca yathAsaMbhavaM jIvati jIviSyati jIvitapUrvazceti jIvo bhavati. 11 zuddhanizcayena zuddhajJAnacetanayA tathaivAzuddhanizcayena karmakarmaphalarUpayA vA'zuddhacetanayA yuktatvAcetayitA bhavati. 12 nizcayena kevalajJAnadarzanarUpazuddhopayogena tathaivAzuddhanizcayena matijJAnAdikSAyopazamikAzuddhopayogena yuktavAdupayogavizeSito bhavati. 13 samarthatvAt. 14 zuddhanizcayena zuddhabhAvAnAM pariNAmAnAM tathaivAzuddhanizcayena paudgalikakarmanimittAtpariNAmAnAM rAgadveSamohAnAM kartRtvAt kartA. 15 nizcayena mokSamokSakAraNarUpazuddhapariNamanasamarthatvAttathaivAzuddhanizcayena saMsArasaMsArakAraNarUpAzuddhapariNamanasamarthatvAt prabhurbhavati / bhAvakarmarUparAgAdibhAvAnAM tathAcAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyakarmaNo dharmAdInAM kartRtvAt kartA bhavati. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vyavahAreNa zubhAzumakarmasaMpAditeSTAniSTaviSayANAM bhoktRtvAnokto / nizcayena lokamAtro'pi viziSTAvagAhapariNAmazaktiyuktatvAt nAmakarmanivRttamaNumahacca zarIramadhitiSThan vyavahAreNa dehamItro vyavahAraNa karmabhiH sahaikatvapariNAmAnmUrto'pi nizcayena nIrUpasvabhAvatvAnnahi mUrtaH / nizcayena pudgalapariNAmAnurUpacaitanyapariNAmAtmAbhivyavahAreNa caitanyapariNAmAnurUpapudgalapariNAmAtmabhiH karmabhiH saMyuktatvAtkarmasaMyukta iti // [28] atra muktAvasthassAtmano nirupAdhi svarUpamuktam / AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkelyena yasminneva kSaNe mucyate tasminnevordhvagamanasvabhAvatvAllokAntamadhigamya parato gatihetorabhAvAdavasthitaH kevalajJAnadarzanAbhyAM svarUpabhUtatvAdamukto'nantamatIndriyaM sukhamanubhavati / / muktasya cAsya bhAvaprANadhAraNalakSaNaM jIvatvaM, cidrUpalakSaNaM cetayitRtvaM, citpariNAmalakSaNaM upayogaH, nivartitasamastAdhikArazaktimAtraM prabhutvaM, samastavastvasAdhAraNasvarUpanirvartanamAtraM kartRtvaM, svarUpabhUtasvAtantryalakSaNasukhopalambharUpaM bhoktRtvaM, atItAnantarazarIraparimANAvagAhapariNAmarUpaM dehamAtratvaM, upAdhisaMbandhaviviktamAtyantikamamUrtatvaM / karmasaMyuktatvaM tu dravyabhAvakarmavipramokSAnna bhavatyeva / dravyakarmANi hi pudgalaskandhAbhAvakANi tu cidvivartAH / "vivartate hi cicchaktiranAdijJAnAvaraNAdikarmasaMparkaNitapracArA paricchedyessa vizvasyaikadezeSu krameNa vyApriyamANA / yadA tu jJAnAvaraNAdikarmasaMparkaH praNazyati tadA paricchedyasya vizvasya * sarvadezeSu yugapadyApRtI kathaMcitkauTasthyamavApya viSayAntaramanAmuvantI na vivartate / sa khalveSa nizcitaH sarvajJasarvadarzitvopalambhaH / ayameva dravyakarmanibandhanabhUtAnAM bhAvakarmaNAM kartRtvocchedaH / ayameva ca vikArapUrvakAnubhavAbhAvAdaupAdhikasukhaduHkhapariNAmAnAM bhoktRtvocchedaH / idameva cAnAdivivartakhedavicchittisusthitAnantacaitanyasyAtmanaH svatantrasvarUpAnubhUtilakSaNasukhasya bhoktRtvamiti // [ 29 ] idaM siddhasya nirupAdhijJAnadarzanasukhasamarthanam / AtmA hi jJAnadarzanasukhasvabhAvaH saMsArAvasthAyAmanAdikarmaklezasaMkocitAtmazaktiH paradravyasaMparkeNa krameNa kiMcitkiMcijjAnAti pazyati parapratyayaM mUrtasaMbandhaM savyAbAdhaM sAntaM sukhamanubhavati ca / yadA tvasya karmaklezAH sAmastyena praNazyanti, tadA'nargalA'saMkucitAtmazaktirasahAyaH svayameva yugapatsamagraM jAnAti, pazyati, svapratyayamamUrtasaMbandhamavyAbAdhamanantasukhamanubhavati ca / tataH siddhasya samastaM svayameva jAnataH, pazyataH, sukhamanubhavatazca, svaM na pareNa prayojanamiti // [30] jIvatvaguNavyAkhyeyam / indriyabalAH purUcchrAsalakSaNA hi praannaaH| tetheM citsAmAnyAnvayino 1 zuddhanizcayena zuddhAtmotthavItarAgaparamAnandarUpasukhasya tathaivAzuddhanizcayenendriyajanitasukhaduHkhAnAM tathAcopacaritAsadbhUtavyavahAreNa sukhaduHkhasAdhakeSTAniSTAzanapAnAdibahiraGgaviSayANAM ca bhoktRtvAt bhoktA bhavati. 2 nizcayena lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezapramito'pi vyavahAreNa zarIranAmakamrmodayajanitA'NumahaccharIrapramANatvAtsvadehamAtro bhavati. 3 asadbhUtavyavahAreNAnAdikarmabandhasahitatvAnmUrto'pi zuddhanizcayena varNAdirahitatvAdamUrto'pi bhavati. 4 zuddhanizcayena karmarahito'pyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyakarmasaMyuktatvAt tathaivAzuddhanizcayena rAgAdirUpabhAvakarmasaMyukto bhavati. 5 dravyabhAvarUpeNa. 6 samaye. 7 sattAsukhabodhacaitanyalakSaNaM. 8 racita- 9 vistAra-. 10 paryAyAH. 11 vyAghuTTanaM karoti. 12 saMkocita-. 13 jJeyasya. 14 cicchaktiH. 15 nizcalatvaM prApya. 16 jJeyarUpaM paradravyaM anApnuvantI. 17 parAdhInaM vA parAzritaM sukhaM. 18 AtmanaH. 19 khAtmotthaM sukham. 20 prANeSu. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| 11 bhAvaprANAH, pudgalasAmAnyAnvayino dravyaprANAH, teSAmubhayeSAmapi triSvapi kAleSvanavacchinnasaMtAnatvena dhAraNAtsaMsAriNo jIvatvaM / muktasya tu kevalAnAmeva bhAvaprANAnAM dhAraNAttadavaseyamiti // [31-32] atra jIvAnAM svAbhAvikaM pramANaM muktAmuktavibhAgazcoktaH / jIvA hyavibhAgaikadravyatvAllokapramANaikapradezAH / agurulaghavo guNAstu teSAmagurulaghutvAbhidhAnasya kharUpapratiSThatvanibandhanasya svabhAvasthAvibhAgaparicchedAH pratisamayasaMbhavatSaTsthAnapatitavRddhihAnayo'nantAH / pradezAstu avibhAgaparamANuparicchinnasUkSmAMzarUpA asNkhyeyaaH| evaMvidheSu teSu kecitkathaMcillokapUraNAvasthAprakAreNa sarvalokavyApinaH / kecittu tadavyApinaH iti / atha ye teSu mithyAdarzanakaSAyayogairanAdisantatipravRttairyuktAste saMsAriNo ye vimuktAste siddhAste ca pratyekaM bahava iti // [33] eSa dehmaatrtvdRssttaantopnyaasH| yathaiva hi padmarAgaratnaM kSIre kSiptaM svato vyatiriktaprabhAskandhena tad vyApnoti kSIraM / tathaiva hi jIvaH anAdikaSAyamalImasatvamUle zarIre'vatiSThamAnaH svapradezaistadabhivyApnoti zarIram / yathaiva ca tatra kSIre'gnisaMyogAdudbalamAne tassa padmarAgaratnasya prabhAskandha udbalate punarnivizamAne nivizate ca / tathaiva ca tatra zarIre viziSTA''hArAdivazAdutsarpati tasya jIvasya pradezAH utsarpanti punarapasarpati apasarpanti ca / yathaiva ca tatpadmarAgaratnamanyatra bhUtakSIre kSiptaM svaprabhAskandhavistAreNa tad vyAmoti prabhUtakSIram / tathaiva hi jIvo'nyatra mahati zarIre'vatiSThamAnaH svapradezavistAreNa tad vyAmoti mahaccharIraM / yathaiva ca tatpadmarAgaratnamanyatra stokakSIre nikSiptaM svaprabhAskandhopasaMhAreNa tad vyAmoti stokakSIraM / tathaiva ca jIvo'nyatrANuzarIre 'vatiSThamAnaH svapradezopasaMhAreNa tad vyApnotyaNuzarIramiti // [34] atra jIvasya dehAdehAntare'stitvaM, dehAtpRthagbhUtatvaM, dehAntarasaMcaraNakAraNaM copanyastam / AtmA hi saMsArAvasthAyAM kramavartinyanavacchinnazarIrasaMtAne yathaikasmin zarIre vRttaH, tathA krameNAnyedhvapi zarIreSu vartata iti tasya sarvatrAstitvam / na caikasmin zarIre nIrakSIramivaikyena sthito'pi bhinnasvabhAvatvAttena sahaika iti / tasya dehAtpRthagbhUtatvaM anAdibandhaMnopAdhivivartitavividhA'dhyavasAyaviziSTatvAttanmUlakarmajAlamalImasatvAcca ceSTamAnasyA''tmanastathAvidhA'dhyavasAyakarmanivartitetarazarIrapravezo bhavatIti tesya dehAntarasaMcaraNakAraNopanyAsa iti // [35] siddhAnAM jIvatvadehamAtratvavyavastheyam / siddhAnAM hi dravyaprANadhAraNAtmako mukhyatvena jIvasvabhAvo nAsti / na ca jIvasvabhAvasya sarvathA bhAvo'sti bhAvaprANadhAraNAtmakasa jIvasvabhAvasya mukhyasvena sadbhAvAt / naca teSAM zarIreNa saha nIrakSIrayorivaikyena vRttiH / yataste tasaMparkahetubhUtakaSAyayogaviprayogAdatItAnantarazarIramAtrAvagAhapariNatatve'pyatyantabhinnadehAH / vAcAM gocaramatItazca tnmhimaa| yataste laukikaprANadhAraNamantareNa zarIrasaMbandhamantareNa ca pariprAptanirupAdhisvarUpAH satataM prataipantIti // 1 azuddhanizcayena bhAvarUpANAM, upacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyarUpANAm. 2 jIvAnAm. 3 abhinnAH. 4 pracuradugdhe.. 5 anyasmin. 6 ekakharUpatvena. 7 anAdi ca tadeva baMdhanaM ca tasyopAdhiH tena vivartitAH niSpAditAH te ca te vividhA nAnAprakArAH adhyavasAyA rAgadveSamohapariNatirUpAzca tairviziSTatvAtsaMyuktatvAt. 8 rAgadveSamoharUpeNa vikriyAM kurvANasya. 9 jIvasya. 10 dravyaprANAH indriyabalAH purUcchAsalakSaNAtmakAH 11 bhAvaprANasya sattAsukhabodhacaitanyalakSaNasya. 12 teSAM siddhAnAM. 13 tasya zarIrasya saMparkaH saMyogaH tatsaMpakahetubhUtAzca te kaSAyayogAzca teSAM viprayogo vinAzastasmAt. 14 atizayena tyaktadehAH. 15 teSAM siddhAnAM mahimA tanmahimA. 16 prakAzayanti. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm - [36 ] siddhasya kAryakAraNabhAvanirAso'yam / yathA saMsArI jIvo bhAvakarmarUpayA''tmapariNAmasaMtatyA dravyakarmarUpayA ca pudgalapariNAmasaMtatyA kAraNabhUtayA tena tena devamanuSyatiryagnArakarUpeNa kAryabhUta utpadyate na tathA siddharUpeNApIti / siddho hyubhayakarmakSaye svayamutpadyamAno nAnyataH kutazcidutpadyata iti / yathaiva ca sa eva saMsArI bhAvakarmarUpAmAtmapariNAmasaMtati, dravyakarmarUpAM ca pudgalapariNAmasaMtatiM kAryabhUtAM kAraNabhUtatvena nivartayan tAni tAni devamanuSyatiryagnArakarUpANi kAryANyutpAdayatyAtmano na tathA siddharUpamapIti / siddho hyubhayakarmakSaye svayamAtmAnamutpAdayan nAnyatkiJcidutpAdayati // [37 ] atra jIvAbhAvo muktiriti nirastam / dravyaM dravyatayA zAzvatamiti, nitye dravye paryAyANAM pratisamayamuccheda iti, dravyasya sarvadA abhUtaparyAyaiH bhAvyamiti, dravyasya sarvadA bhUtaparyAyairabhAvyamiti, dravyamanyadravyaiH saha sadA zUnyamiti, dravyaM svadravyeNa sadA'zUnyamiti, kvacijjIvadravye'nantaM jJAnaM kvacitsAntaM jJAnamiti, kvacijjIvadravye'nantaM kvacitsAntama'jJAnamiti / etadanyathAnupapadyamAnaM muktau jIvasya sadbhAvamAvedayatIti // [38] cetayitRtvaguNavyAkhyeyam / eke hi cetayitAraH prakRSTataramohamalImasena prakRSTatarajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena prakRSTataravIryAntarAyA'vasAditakAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkharUpaM karmaphalameva prAdhAnyena cetayante / anye tu prakRSTataramohamalImasenApi prakRSTajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena manAgvIryAntarAyakSayopazamAsAditakAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkhAnurUpakarmaphalAnubhavanasaMvalitamapi kAryameva prAdhAnyena cetayante / anyatare tu prakSAlitasakalamohakalaGkena samucchinnakRtsnajJAnAvaraNatayA'tyantanmudritasamastAnubhAvena cetakasvabhAvena samastavIryAntarAyakSayAsAditAnantavIryA api nirjIrNakarmaphalatvAdatyantakRtakRtyatvAca svato vyatiriktaM svAbhAvikaM sukhaM jJAnameva cetayanta iti // . [ 39 ] atra kaH kiM cetayata ityuktaM / cetayante'nubhavanti upalabhante vidantItyekArthAzcetanAmubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt / tatra sthAvarAH karmaphalaM cetayante / sAH kArya cetayante / kevalajJAnino jJAnaM cetayanta iti // athopayogaguNavyAkhyAnam / [40] AtmanazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / so'pi dvividhaH / jJAnopayogo darzanopayo 1 siddhAvasthAyAM tAvadRkotkIrNajJApakaikarUpeNa vinazvaratvAdravyarUpeNa zAzvatakharUpamasti. 2 atha paryAyarUpeNAgurulaghukaguNaSaTrasthAnagatahAnivRddhayapekSayocchedo'sti. 3 nirvikAracidAnandaikakhabhAvapariNAmena bhavanaM bhavyatvaM. 4 atItamithyAtvarAgAdivibhAvapariNAmena bhavanaM apariNamanamabhavyatvaM ca. 5 svazuddhAtmadravyavilakSaNena paradravyakSetrakAlabhAvacatuSTayena nAstitvaM zUnyatvam. 6 nijaparamAtmatatvAnugatadravyakSetrakAlabhAvarUpeNetaramazUnyatvam. 7 sa. mastadravyaguNaparyAyaikasamayaprakAzanasamarthasakalavimalakevalajJAnaguNena vijJAnam. 8 vinaSTamatijJAnAdichadmasthAjJAne parijJAnAdavijJAnam. 9 mokSAvasthAyAmidaM nityatvAdikhabhAvaguNASTakamavidyamAnajIvasadbhAve mokSe na yujyate na ghaTate / tadastitvAdeva jJAyate muktau zuddhajIvasadbhAvo'sti. 10 sthAvarakAyAH. 11 AcchAditAvatamAhAtmyena. 12 AcchAdita- 13 dvIndriyAdayaH. 14 siddhAH. 15 avyaktasukhaduHkhAnubhavarUpaM zubhAzubhakarmaphalamanubhavanti. 16 dvIndriyAdayastrasajIvAH punastadeva karmaphalaM nirvikAraparamAnandaikasvabhAvamAtmasukhamalabhamAnAH santo vizeSarAgadveSAnurUpayA kAryacetanayA sahitamanubhavanti. 17 caitanyamanuvidadhAtyanvayarUpeNa pariNamati, athavA padArthaparicchittikAle ghaTo'yaM ghaTo'yamityAdyarthagrahaNarUpeNa vyApArayatIti caitanyAnuvidhAyI. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| 13 gazca / tatra vizeSagrAhi jJAnaM / sAmAnyagrAhi darzanam / upayogazca sarvadA jIvAdapRthagbhUta eva / ekAstitvanivRttatvAditi // [41 ] jJAnopayogavizeSANAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / tatrAbhinibodhikajJAnaM, zrutajJAnamavadhijJAnaM, manaHpaiya'yajJAnaM, kevalajJAnaM, kumatijJAnaM, kuzrutajJAnaM, vibhaGgajJAnamiti nAmAbhidhAnam / AtmA hyanantasarvAtmapradezavyApivizuddhajJAnasAmAnyAtmA / sa khalvanAdijJAnAvaraNakarmacchannapradezaH san, yattadAvaraNakSayopazamAdindriyAnindriyAvalambAcca mU"mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNA'vabudhyate tadAbhinibodhikajJAnam / yattadAvaraNakSayopazamAdanindriyAvalambAcca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tat zrutajJAnaM / yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tadavadhijJAnam / yattadAvaraNakSayopazamAdeva paramanogataM mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tanmanaHparyayajJAnam / yatsakalAvaraNAtyantakSaye kevala eMva mUrttAmUrtadravyaM sakalaM vizeSeNAvabudhyate tatsvAbhAvikaM kevalajJAnam / mithyAdarzanodayasahacaritamAbhinibodhikajJAnameva kumatijJAnam / mithyAdarzanodayasahacaritaM zrutajJAnameva kuzrutajJAnaM / mithyAdarzanodayasahacaritamavadhijJAnameva vibhaGgajJAnamiti svarUpAbhidhAnam // . itthaM matijJAnAdijJAnopayogASTakaM vyAkhyAtam // 7 // [42] darzanopayogavizeSANAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / cakSurdarzanamacakSurdarzanamavedhidarzanaM kevaladarzanamiti nAmAbhidhAnam / AtmA hyanantasarvAtmapradezavyApivizuddhadarzanasAmAnyAtmA / sa khalvanAdidarzanAvaraNakAvacchannapradezaH san yattadAvaraNakSayopazamAccakSurindriyAvalambAcca mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate taccakSurdarzanaM / yattadAvaraNakSayopazamAcakSurjitetaracaturindriyAnindriyAvalambAca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate tadacakSurdarzanaM / yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvavudhyate tadavadhidarzanam / yatsakalAvaraNAtyantakSaye kevala eva mUrtAmUrtadravyaM sakalaM sAmAnyenAvabudhyate tatsvAbhAvikaM kevaladarzanamiti svarUpAbhidhAnam // [43 ] ekasyAtmano'nekajJAnAtmakatvasamarthanametat / na tAvanjAnI jJAnAt pRthagbhavati, dvayorapyekAstitvanivRttatvenaikadravyatvAt / dvayorapyabhinnapradezatvenaikakSetratvAt / dvayorapyekasamayanivRttatvenaikakAlatvAt / dvyorpyeksvbhaavtvenaikbhaavtvaat| na caivamucyamAne'pyekasminnAtmanyAbhinibodhikAdInyanekAni jJAnAni virudhyante dravyasya vishvruuptvaat| dravyaM hi sahakramapravRttAnantaguNaparyAyAdhAratayA'nantarUpatvAdekamapi vizvarUpamabhidhIyata iti // [44 ] dravyasya guNebhyo bhede, guNAnAM ca dravyAdbhede doSopanyAso'yam / guNA hi kvcidaashritaaH| 1 ava samantAt dravyakSetrakAlabhAvaiH parimititvena dhIyate dhriyate ityavadhiH. 2 parakIyamanogatArthe upacArAt manaH, manaH paryeti gacchatIti manaHparyayaH. 3 ayamAtmA nizcayanayenAkhaNDaikadarzanakhabhAvo'pi vyavahAranayena saMsArAvasthAyAM nirmalazuddhAtmAnubhUtyabhAvopArjitena karmaNA kampitaH san cakSurdarzanAvaraNakSayopazame sati bahiraGgacakSurdravyendriyAvalambena yanmUrtavastuni nirvikalpasattAvalokena pazyati taccakSurdarzanam. 4 zeSendriyanoindriyAvaraNakSayoyazame sati bahiraGgacakSurdaivyendriyAvalambanena yanmUrtAmUrtaM vastu nirvikalpasattAvalokena yathAsaMbhavaM pazyati tadacakSurdarzanam. 5 sa evAtmA'vadhidarzanAvaraNakSayopazame sati yanmUrta vastu nirvikalpasattAvalokena pratyakSaM pazyati tadavadhidarzanaM. 6 rAgAdidoSarahitaM cidAnandaikakhabhAvanijazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM nirvikalpadhyAnena niravazeSakevaladarzanAvaraNakSaye sati jagattrayakAlatrayavarti vastu vastugatasattAsAmAnyamekasamayena pazyati tadanidhanamanantaviSayaM svAbhAvikaM kevaladarzanaM bhavati. 7 AtmA. 8 AtmajJAnayoH. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm yatrAzritAstadravyam / taccedanyad gunnebhyH| punarapi guNAH kvcidaashritaaH| yatrAzritAstadravyaM / tadapi anyaccedgugebhyaH / punarapi guNAH kvcidaashritaaH| yatrAzritAH tadravyam / tadapyanyadeva gunnebhyH| evaM dravyasya guNebhyo bhede bhavati dravyAnantyam / dravyaM hi guNAnAM samudAyaH / guNAzcedanye samudAyAt, konAma samudAyaH / evaM guNAnAM dravyAdU bhede bhavati dravyAbhAva iti // [45 ] dravyaguNAnAM svocitAnanyavoktiriyam / avibhaktapradezatvalakSaNaM dravyaguNAnAmananyatvamabhyupaigamyate / vibhaktapradezatvalakSaNaM tvanyatvamananyatvaM ca nAbhyupagamyate / tathA hi-yathaikasya paramANorekenAtmapredezena saha vibhaktatvAdananyatvaM / tathaikasya paramANostadvartinAM sparzarasagandhavarNAdiguNAnAM cAvibhaktapradezatvAdananyatvaM / yathA tvatyantaviprakRSTayoH sahyavindhyayoratyantasannikRSTayozca mizritayostoyapayasorvibhaktapradezatvalakSaNamanyatvamananyatvaM ca / na tathA dravyaguNAnAM vibhaktapradezatvAbhAvAdanyatvamananyatvaM ceti // [46 ] vyapadezAdInAmekAntena dravyaguNAnyatvanibandhanatvamatra pratyAkhyAtam / yathA devadattasya gaurityanyatve SaSThIvyapadezaH, tathA vRkSasya zAkhA dravyasya guNA ityananyatve'pi / yathA devadattaH phalamaGkuzena dhanadattAya vRkSAdvATikAyAmavacinotItyanyatve kArakavyapadezaH / tathA mRttikA ghaTabhAvaM svayaM svena svasmai svasmAt svasmin karotItyA''tmA''tmAnamAtmanA''tmane Atmana Atmani jAnAtItyananyasve'pi / yathA prIzordevadattasya prAMzugaurityanyatve saMsthAnaM / tathA prAMzovRkSasya 'zrAMzuH zAkhAbharo, mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatve'pi / yathaikasya devadattasya daza gAva ityanyatve saMkhyA / tathaikasya vRkSasya daza zAkhAH, ekasya dravyasyAnantA guNA ityananyatve'pi / yathA 'goSThe gAva ityanyatve viSayaH / tathA ghRkSe zAkhAH, dravye guNA ityananyatve'pi / tato na vyapadezAdayo dravyaguNAnAM vastutvena bhedaM saadhyntiiti|| [47] vstutvbhedaabhedodaahrnnmett| yathA dhanaM bhinnAstitvanivRttam bhinnAstitvanivRttasya, bhinnasaMsthAnaM bhinnasaMsthAnasya, bhinnasaMkhyaM bhinnasaMkhyasya, bhinnaviSayalabdhavRttikaM bhinnaviSayalabdhavRttikasya, puruSasya dhanIti vyapadezaM pRthaktvaprakAreNa kurute / yathA ca jJAnamabhinnAstitvanirvRttamabhinnAstitvanivRttasyAbhinnasaMsthAnaM abhinnasaMsthAnasyAbhinnasaMkhyamabhinnasaMkhyasyAbhinnaviSayalabdhavRttikamabhinnaviSayalabdhavRttikasya puruSasya jJAnIti vyapadezamekatvaprakAreNa kurute / tathAnyatrA'pi / yatra dravyasya bhedena vyapadezo'sti tatra pRthaktvaM, yatrAbhedena tatraikatvamiti // [48 ] dravyaguNAnAmarthAntarabhUtatve doSo'yam / jJAnI jJAnAdyadyarthAntarabhUtastadA svakaraNAMzamantareNa parazurahitadevadattavatkaraNavyApArAsamarthatvAdacetayamAno'cetana eva syAt / jJAnaJca yadi jJAnino'rthAntarabhUtaM tadA tatkaMtrazamantareNa devadattarahitaparazuvattatkartRtvavyApArAsamarthatvAdacetayamAnamacetana 1 yasminvastuni AzritAstadravyaM syAt. 2 guNebhyo dravyasya bhede satyekadravyasyApyAnantyaM prApnoti / athavA dravyAtsakAzAyadyanye bhinnA guNA bhavanti tadA dravyasyAbhAvaM prakurvanti. 3 "aGgIkAro'bhyupagamaH" iti haimH| tena aGgIkriyate ityarthaH. 4 khakIyapradezena. 5 atyantabhinnayoH. 6 militayoH. 7 puSTasya. 8 puSTaH. 9 puSTasya vA mahataH. 10 mahAn. 11 gAvaH tiSThantyatreti goSTaM gavAMsthAnaM tasmin. 12 saMjJAm. 13 jJAnaM vinA. 14 yathA'nerguNinaH sakAzAdatyantabhinnaH sannuSNatvalakSaNaguNo'gnerdahanakriyA pratyayamasamarthaH sannizcayena zItalo bhavati / tathA jIvAt guNinaH sakAzAdatyantabhinno jJAnaguNaH padArthaparicchittiM pratyayamasamarthaH sanniyamena jaDo bhavati / yathoSNaguNAdatyantabhinnaH san vahnirguNI dahanakriyAM pratyasamarthaH sannizcayena zItalo bhavati / tathA jJAnaguNAdatyantabhinnaH san jIvo guNI padArthaparicchitiM pratyasamarthaH sannizcayena jddobhvti| atha mataM / yathA bhinnadAtropakaraNena devadatto lAvako bhavati tathA bhinnajJAnena jJAnI bhavati iti naiva vaktavyaM / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / meva syAt / na ca jJAnajJAninoyutasiddhayossaMyogena cetanatvaM dravyasya nirvizeSasya guNAnAM nirAzrayANAM zUnyatvAditi // [49 ] jJAnajJAninoH samavAyasaMbandhanirAso'yam / ne khalu jJAnAdarthAntarabhUtaH puruSo jJAnasamavAyAt jJAnI bhavatItyupapannaM / sa khalu jJAnasamavAyAt pUrva kiM jJAnI kimajJAnI ? / yadi jJAnI tadA jJAnasamavAyo niSphalaH / athAjJAnI tadA kimajJAnasamavAyAt, kimajJAnena sahaikatvAt ? / na tAvadajJAnasamavAyAt / athAjJAnino hyajJAnasamavAyo niSphalaH / jJAnitvantu jJAnasamavAyAbhAvAt nAstyeva / tato'jJAnIti vacanamajJAnena sahaikatvamavazyaM sAdhayatyeva / siddhe caivamajJAnena sahaikatve jJAnenA'pi sahakatvamavazyaM siddhayatIti // [50 ] samavAyasya padArthAntaratvanirAso'yam / dravyaguNAnAmekAstitvanivRttatvAdanAdiranidhanA sahavRttirhi samavartitvam / sa eva samavAyo jainAnAm / tadeva saMjJAdibhyo bhede'pi vastutvenAbhedAdapRthagbhUtatvam / tadeva yutasiddhinibandhanasyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam / tato dravyaguNAnAM samavartitvalakSaNasamavAyabhAjAmayutasiddhireva, na pRthagbhUtatvamiti // [51-52 ] dRSTAntadAntikArthapurassaro dravyaguNAnAmanarthAntaratvavyAkhyopasaMhAro'yam / varNarasagandhasparzA hi paramANoH prarUpyante / te ca paramANoravibhaktapradezatvenAnanyatve'pi saMjJAdivyapadezanibandhanairvizeSairanyatvaM prakAzayanti / evaM jJAnadarzane apyAtmani saMbaddhe AtmadravyAdavibhaktapradezatvenA'nanye'pi saMjJA divyapadezanibandhanavizeSaiH pRthaktvamAsAdayataH / svabhAvatastu nityamapRthaktvameva bibhrataH // iti upayogaguNavyAkhyAnaM samAptaM // atha kartRtvaguNavyAkhyAnam / tatrAdigAthAtrayeNa tadupoddhAtaH / [53 ] jIvA hi nizcayena parabhAvAnAmakaraNAt svabhAvAnAM karttAro bhaviSyanti / tAzca kurvANAH kimanAdinidhanAH, kiM sAdisanidhanAH, kiM sAdyanidhanAH, kiM tadAkAreNa pariNatAH, kimapariNatAH bhaviSyantItyAzaGkayedamuktam / jIvA hi sahajacaitanyalakSaNapAriNAmikabhAvenA'nAdinidhanAH / ta evaudAyikakSAyopazamikaupazamikabhAvaiH sAdisanidhanAH / ta eva kSAyikabhAvena sAdyanidhanAH / naca sAditvAt sanidhanatvaM kSAyikabhAvasyAzaGkayam / sa khalUpAdhinirvRttau pravartamAnaH siddhabhAva iva sadbhAva eva / jIvasya sadbhAvena cAnantI eva jIvAH pratijJAyante / na caM teSAmanAdinidhanasa. hajacaitanyalakSaNaikabhAvAnAM sAdisanidhanAni sAdyanidhanAni bhAvAntarANi nopapadyanta iti vaktavyam / te khalvanAdikarmamalImasAH pakkasaMpRktatoyavattadAkAre pariNatatvAtpaJcapradhAnaguNapradhAnatvenaivAnubhUyanta iti // chedanakriyAM prati dAtraM bAhyopakaraNaM / vIryAntarAyakSayopazamajanitaH puruSazaktivizeSastvabhyantaropakaraNaM / zakterabhAve dAtropakaraNe hi tadvayApAre ca sati yathA chedanakriyA nAsti, tathA prakAzopAdhyAyAdibahiraGgasahakArisadbhAve satyabhyantarajJAnopakaraNAbhAve puruSasya padArthaparicchittikriyA na bhavatIti. 1 atha jJAnajJAninoratyantabhede sati samavAyasaMbandhenApyekatvaM kartuM nAyAtIti pratipAdayati. 2 tvayA aGgIkRtaM cettarhi zRNu. 3 atha guNaguNinoH kathaJcidekatvaM vihAyAnyaH ko'pi samavAyo nAstIti samarthayati. 4 evaM samavAyaniyamakaraNamukhyatvena gAthAdvayaM gatam. 5 kathaJcidbhinnatvam / 6 iti nAzaGkayam. 7 kSAyikabhAvaH. 8 vinAzarahitAH. 9 kardama saMmizrajalavat. 10 yadyapi svabhAvena vizuddhAstathApi vyavahAreNAnAdikarmavandhavazAtsakardamajalavadaudayikAdibhAvapariNatA dRzyante. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [54 ] jIvasya bhAvavazAtsAdisanidhanatve sAdyanidhanatve ca virodhaparihAro'yam / evaM hi paJcabhirbhAvaiH svayaM pariNamamAnasyA'sya jIvasya kadAcidaudayikenaikena manuSyatvAdilakSaNena bhAvena sato vinAzastathA pareNaudayikenaiva devatvAdilakSaNena bhAvena asata utpAdo bhavatyeva / etacca 'na sato vinAzo nAsata utpAda' iti pUrvoktasUtreNa saha viruddhamapi na viruddham / yato jIvasya dravyArthikanayAdezena na satpraNAzo nAsadutpAdaH / tasyaiva paryAyArthikanayAdezena satpraNAzo sadutpAdazca / na caitadanupapannam / nitye jale kallolAnAmanityatvadarzanAditi // [55 ] jIvasya sadasadbhAvocchittyutpattinimittopAdhipratipAdanametat / yathA hi jalarAzerjalarAzitvenAsadutpAdaM saducchedaM cAnanubhavataizcaturthyaH kakubbibhAgebhyaH krameNa vahamAnAH pavamAnAH kallolAnAmasadutpAdaM saducchedaM ca kurvanti / tathA jIvasyA'pi jIvatvena saducchedamasadutpattiM cAnanubhavataH krameNodIyamAnAH nArakatiryaGmanuSyadevanAmaprakRtayaH saducchedamasadutpAdaM ca kurvantIti // - [56 ] jIvasya bhAvodayavarNanametat / karmaNAM phaladAnasamarthatayodbhUtirudayaH / anude'tirupa zamaH / udbhUtyanubhUtI kSayopazamaH / atyantavizleSaH kSayaH / dravyAtmalAbhahetukaH pariNAmaH / tatrodayena yukta audayikaH / upazamena yukta aupazamikaH / kSayopazamena yuktaH kSAyopazamikaH / kSayeNa yuktaH kSayikaH / pariNAmena yuktaH pAriNAmikaH / ta ete paJca jIveguNAH / tatropAdhicaturvidhatvanibandhanAzcatvAraH / svabhAvanibandhana ekaH / ete copAdhibhedAt svarUpabhedAcca bhidyamAnA bahuSvartheSu vistAryanta iti // . [57 ] jIvasyaudayikAdibhAvAnAM kartRtvaprakAroktiriyam / jIvena hi dravyakarma vyavahAranayenAnu bhUyate / taccAnubhUyamAnaM jIvabhAvAnAM nimittamAtramupavarNyate / tasminnimittamAtrabhUte jIvena kartRtvabhUtenAtmanaH karmabhUto bhAvaH kriyate / amunA yo yena prakAreNa jIvena bhAvaH kriyate, sa jIvastasya bhAvasya tena prakAreNa karttA bhavatIti // [58 ] dravyakarmaNAM nimittamAtratvenaudayikAdibhAvakartRtvamatroktam / na khalu karmaNA vinA jIvasyodayopazamau kSayakSAyopazamAvapi vidyate / tataH kSAyikakSAyopazamikazcaudayikaupazamikazca bhAvaH karmakRto'numantavyaH / pAriNAmikastvanAdinidhano nirupAdhiH svAbhAvika eva / kSAyikastu svabhAvavyaktirUpatvAdananto'pi karmaNaH kSayenotpadyamAnatvAt sAdiriti karmakRta evoktaH / aupazamikastu karmaNAmupazame samutpadyamAnatvAdanupazame samucchidyamAnatvAt karmakRta eveti / athavA udayopazamakSayakSayopazamalakSaNAzcatasro dravyakarmaNAmevAvasthAH / na punaH pariNAmalakSaNaikAvasthasya jIvasya / tata udyAdisaMjAtAnAmAtmano bhAvAnAM nimittamAtrabhUtatathAvidhAvasthatvena svayaM pariNamanAvyakarmApi vyavahAranayenAtmano bhAvAnAM kartRtvamApadyata iti // [59] jIvabhAvasya karmakartRtve pUrvapakSo'yam / yadi khalvaudayikAdirUpo jIvasya bhAvaH karmaNA kriyate tadA jIvastasya kartA na bhavati / naca jIvasyAkartRtvamiSyate / tataH pArizeSyeNa dravyakarmaNaH kartA''padyate / tattu kathaM / yato nizcayanayenAtmA svabhAvamujjhitvA nAnyatkimapi karotIti // 1 avidyamAnasya bhAvasya. 2 anupalabhyamAnasya. 3 vAyavaH. 4 karmaNAM phaladAnasamarthatayA'nubhUtiranudayaH. 5 nIrAganirbharAnandalakSaNapracaNDAkhaNDajJAnakANDapariNatAtmabhAvanArahitena manovacanakAyavyApArarUpakarmakANDapariNatena ca pUrva yadupArjitaM jJAnAvaraNAdi karma tadudayAgataM vyavahAreNaiva. 6 upAdhicaturvidhatvaM nibandhanaM kAraNaM yeSAM te. 7 rAgAdipariNAmAnAmudayAgataM dravyakarma vyavahAreNa kAraNaM darzayati. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / [60 ] pUrvasUtroditapUrvapakSasiddhAnto'yam / vyavahAreNa nimittamAtratvAjIvabhAvasya karma kartR, karmaNo'pi jIvabhAvaH kartA / nizcayena tu na jIvabhAvAnAM karma kartR, na karmaNo jIvabhAvaH / na ca te' kartAramantareNa saMbhUyete / yato nizcayena jIvapariNAmAnAM jIvaH kartA, karmapariNAmAnAM karma kartR iti // [61 ] nizcayena jIvasya svabhAvAnAM kartRtvaM pudgalakarmaNAmakartRtvaM cAgamenopadarzitamatra iti // [62] atra nizcayenAbhinnakArakatvAt karmaNo jIvasya ca svayaM svarUpakartRtvamuktam / karma khalu karmatvapravartamAnapudgalaskandharUpeNa kartRtAmanubibhrANaM karmatvagamanazaktirUpeNa karaNatAmAtmasAtkurvat prApyakarmatvapariNAmarUpeNa karmatAM kalayat pUrvabhAvavyapAye'pi dhruvatvAlambanAdupAttApAdAnatvamupajAyamAnapariNAmarUpakarmaNAzrIyamANatvAdupoDhasaMpradAnatvamAdhIyamAnapariNAmAdhAratvAdgRhItAdhikaraNatvaM svayameva SaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAnaM na 'kArakAntaramapekSate / evaM jIvo'pi bhAvaparyAyeNa pravartamAnAtmadravyarUpeNa kartRtAmanubibhrANo bhAvaparyAyagamanazaktirUpeNa karaNatAmAtmasAtkurvan , prApyabhAvaparyAyarUpeNa karmatAM kalayan , pUrvabhAvaparyAyavyapAye'pi dhruvatvAlambanAdupAttApAdAnatvaH, upajAyamAnabhAvaparyAyarUpakarmaNAzrIyamANatvAdupoDhasaMpradAnatvaH, AdhIyamAnabhAvaparyAyAdhAratvAdgRhItAdhikaraNatvaH svayameva SaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAno na kArakAntaramapekSate / ataH karmaNaH karturnAsti jIvaH kartA, jIvasya karturnAsti karma kartR nizcayeneti // [63 ] karmajIvayoranyonyAkartRtve'nyadattaphalAnyopabhogalakSaNadUSaNapuraHsaraH pUrvapakSo'yam // atha siddhAntasUtrANi / [ 64 ] karmayogyapudgalA annacUrNapUrNasamuMgakanyAyena sarvalokavyApitvAdyatrAtmA tatrAnAnItA evAvatiSThanta ityatroktam // [65 ] anyAkRtakarmasaMbhUtiprakAroktiriyam / AtmA hi saMsArAvasthAyAM pAriNAmikacaitanyasvabhAvamaparityajannevAnAdibandhanabaddhatvAdanAdimoharAgadveSasnigdhairavizuddhaireva bhAvarvivartate / sa khalu yatra yadA moharUpaM, rAgarUpaM, dveSarUpaM vA svasya bhAvamArabhate / tatra tadA tameva nimittIkRtya jIvapradezeSu parasparAvagAhenAnupraviSTAH svabhAvaireva pudgalAH karmabhAvamApadyanta iti // [66] ananyakRtatvaM karmaNAM vaicitrysyaatroktm| yathA hi svayogyacandrArkaprabhopalambhe saMdhyAbhrendracApapariveSaprabhRtibhirbahubhiH prakAraiH pudgalaskandhavikalpAH katrantaranirapekSA evotpadyante / tathA svayogyajIvapariNAmopalambhe jJAnAvaraNaprabhRtibhirbahubhiprakAraiH karmANyapi karvantaranirapekSANyevotpadyante iti|| [67 ] nizcayena jIvakarmaNozcaikakartRtve'pi vyavahAreNa karmadattaphalopalambho jIvasya na virudhyata ityatroktam / jIvA hi moharAgadveSasnigdhatvAtpudgalaskandhAzca svabhAvasnigdhatvAdvandhAvasthAyAM paramANudvandvAnIvAnyonyAvagAhagrahaNapratibaddhatvenAvatiSThante / yadA tu te parasparaM viyujyante, tadoditapracyava 1 bhAvakarmaNI atra dvivacanam. 2 anyaSaTkArakANi na vAJchate. 3 rAgadveSarUpeNa bhAvakarmaNA. 4 nizcayataH. 5 'samudkaH' ityukte 'saMpuTakaH' ityartho bhavati; tathAcoktamamarakoze nRvarge "samudkaH saMpuTakaH" iti / aJjanavarNana marditAJjanena yathA samudgakaH saMpuTakaH kajaladharasaMbhRto bhavati tathA SaDdavyairlokaH saMbhRto. 'stIti bhAvaH. 6 AtmA. 7 rAgadveSarUpamAtmabhAvam. 8 anyakartAraM vinA. 9 upAdAnarUpeNa nijanijakharUpakartRtve'pi. 10 jIvapudgalaskandhAH . Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAyacandrajainazAstramAlAyAm mAnA nizcayena sukhaduHkharUpAtmapariNAmAnAM vyavahAreNeSTAniSTaviSayANAM nimittamAtratvAtpudgalakAyAH sukhaduHkharUpaM phalaM prayacchanti / jIvAzca nizcayena nimittamAtrabhUtadravya karmanirvartitasukhaduHkhasvarUpAtmapariNAmAnAM vyavahAreNa dravyakarmodayApAditeSTAniSTaviSayANAM bhoktRtvAttathAvidhaM phalaM bhuJjate iti etena jIvasya bhoktRtvaguNo'pi vyAkhyAtaH // [ 68 ] kartRtvabhoktRtvavyAkhyopasaMhAro'yam / tata etat sthitaM nizcayenAtmanaH karma kartR, vyavahAreNa jIvabhAvasya / jIvo'pi nizcayenAtmabhAvasya kartA vyavahAreNa karmaNa iti / yathAtrobhayanayAbhyAM karma kartR, tathaikenApi nayena na bhoktR / kutaH caitanyapUrvakAnubhUtisadbhAvAbhAvAt / tatazcetanatvAtkevala eva jIvaH karmaphalabhUtAnAM kathaMcidAtmanaH sukhaduHkhapariNAmAnAM kathaMcidiSTAniSTaviSayANAM bhoktA prasiddha iti // [ 69 ] karmasaMyuktatvamukhena prabhutvaguNavyAkhyAnametat / evamayamAtmA prakaTitaprabhutvazaktiH svakaiH karmabhirgRhItakartRtvabhoktRtvAdhikAro'nAdimohAvacchinnatvAdupajAtaviparItAbhinivezaH pratyastamitasamyagjJAnajyotiH sAntamanantaM vA saMsAraM paribhramatIti // [ 70 ] karmaviyuktatvamukhena prabhutvaguNavyAkhyAnametat / ayamevAtmA yadi jinAjJayA mArgamupagamyopazAntakSINa mohatvAtprahINaviparItAbhinivezaH samudbhinnasamyagjJAnajyotiH kartRtvabhoktRtvAdhikAraM parisamApya samyakprakaTitaprabhutvazaktirjJAnasyaivAnumArgeNa carati, tadA vizuddhAtmatatvopalambhanarUpamapavarganagaraM vigAhata iti // atha jIvavikalpA ucyante / [ 71-72 ] sa khalu jIvo mahAtmA nityacaitanyopayuktatvAdeka eva / jJAnadarzanabhedAdvivikalpaH / karmaphalakAryajJAnacetanAbhedena lakSyamANatvAtrilakSaNaH / zrauvyotpAdavinAzabhedena vA catasRSu gatiSu cNkrmnntvaacctushcngkrmnnH| paJcabhiH pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNaiH pradhAnatvAt paJcApraguNapradhAnaH / catasRSu dikSurdhvamadhazceti bhavAntarasaMkramaNaSaTTenApakrameNa yuktatvAt SaTrApakramayuktaH / astinAstyAdibhiH saptabhaGgaiH sadbhAvo yasyeti saptabhaGgasadbhAvaH / aSTAnAM karmaNAM guNAnAM vA AzrayatvAdaSTAzrayaH / navapadArtharUpeNa vartanAnnavArthaH / pRthivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyekadvitricatuHpaJcendriyarUpeSu dazasu sthAneSu gatatvAddazasthAnaga iti // [ 73 ] baddhajIvasya SaGgatayaH karmanimittAH / muktasyApyUrdhvagatirekA svAbhAvikI tyatroktam / iti jIvadravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / atha pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnam / [ 74 ] pudgaladravyavikalpAdezo'yam / pudgaladravyANi hi kadAcit skandhaparyAyeNa, kadAcit skandhadezaparyyAyeNa, kadAcit skandhapradezaparyyAyeNa, kadAcit paramANutvenAtrai tiSThanti / nAnyAgatirasti / iti teSAM caturvikalpatvamiti // [ 75 ] pudgaladravyavikalpanirdezo'yam / anantAnantaparamANvArabdho'pyekaH skandhanAma paryyAyaH / tadardhaM skandhadezo nAma paryyAyaH / tadarddhArtha skandhapradezo nAma paryyAyaH / tadardhe skandhadezo nAma paryyAyaH / 1 svakIyasya 2 nirAkRtya. 3 loke. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / 19 tadardhA skandhapradezo nAma paryAyaH / evaM bhedavazAyaNukaskandhAdanantAH skndhprdeshpryaayaaH| nirvibhAgaikapradezaH skandhasyAbhedaparamANurekaH / punarapi dvayoH paramANvoH saMghAtAdeko dvayaNukaskandhaparyAyaH / evaM saMghAtavazAdanantAH skandhaparyAyAH / evaM bhedasaMghAtAbhyAmapyanantA bhavantIti // [76] skandhAnAM pudgalavyavahArasamarthanametat / sparzarasavarNagandhaguNavizeSaiH SaTsthAnapatitavRddhihAnibhiH pUraNagalanadharmatvAt skandhavyaktyAvirbhAvatirobhAvAbhyAmapi ca pUraNagalanopapatteH parabhANavaH pudgalA iti nizcIyante / skandhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatvena pudgalebhyo'nanyatvAtpudgalA iti vyavahriyante / tathaiva ca bAdarasUkSmatvapariNAmavikalpaiH SaTprakAratAmApadya trailokyarUpeNa niSpadya sthitavanta iti / tathAhi-bAdarabAdarAH, bAdarAH, bAdarasUkSmAH, sUkSmabAdarAH, sUkSmAH, sUkSmasUkSmAH iti / tatra chinnAH svayaM saMdhAnAsamarthAH kASThapASANAdayo bAdarabAdarAH / chinnAH svayaM saMdhAnasamarthAH kSIraghRtatailatoyarasaprabhRtayo bAdarAH / sthUlopalambhA api chettuM bhettumAdAtumazakyA chAyA''tapatamojyotsnAdayo bAdarasUkSmAH / sUkSmatve'pi sthUlopalambhAH sparzarasagaMdhavarNazabdAH sUkSmabAdarAH / sUkSmatve'pi hi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkSmAH / atyantasUkSmAH karmavargaNAbhyo'dho dvayaNukaskandhaparyantAH sUkSmasUkSmA iti // [77 ] paramANuvyAkhyeyam / uktAnAM skandhaparyAyANAM yo'ntyo bhedaH sa prmaannuH| sa tu punrvibhaagaabhaavaadvibhaagii| nirvibhAgaikapradezatvAdekaH / mUrtadravyatvena sadApyavinazvaratvAnnityaH / anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhavaH / rUpAdipariNAmotpannatve'pi zabdasya paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaskandhaparyAyatvena vakSyamANatvAcAzabdo nizcIyata iti // [78 ] paramANUnAM jAtyantaratvanirAso'yam / paramANorhi mUrtatvanibandhanabhUtAH sparzarasagandhavarNA AdezamAtreNaiva bhidyante / vastutastu yathA tasya sa eva pradeza AdiH, sa eva madhyaH sa evAntaH iti / evaM dravyaguNayoravibhaktapradezatvAt ya eva paramANoH pradezaH sa eva sparzasya, sa eva gandhasya, sa eva rUpasyeti / tataH kvacitparamANau gandhaguNe, kvacit gandharasaguNayoH, kvacit gandharasarUpaguNeSu apakRSyamANeSu tadavibhaktapradezaH paramANureva vinazyatIti / na tadapakarSo ryuktaH / tataH pRthivyaptejovAyurUpasya dhAtucatuSkasyaika eva paramANuH kAraNaM / pariNAmavazAt vicitro hi paramANoH pariNAmaguNa: kvacitkasyacidguNasya vyaktAvyaktatvena vicitrAM pariNatimAdadhAti / yathA ca tasya pariNAmavazAdavyakto gandhAdiguNo'stIti pratijJAyate na tathA zabdo'pyavyakto'stIti jJAtuM zakyate / tasyaikapradezasyAnekapradezAtmakena zabdena sabakatvavirodhAditi // [79] zabdasya pudgalasaMghaparyAyatvakhyApanametat / iha hi bAhyazravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparimchebo dhvaniH shbdH| sa khalu kharUpeNAnantaparamANUnAmekaskandho nAma paryAyaH / bahiraGgasAdhanIbhUtamahAskandhebhyaH tathAvidhapariNAmena samutpadyamAnatvAt skandhaprabhavaH / yato hi parasparAbhihateSu mahAskandheSu zabdaH samupajAyate / kiMca svabhAvanirvRttAbhirevAnantaparamANumayIbhiH zabdayogyavargaNAbhi 1 astitvaprameyatvAdayastu sAmAnyaguNAssarveSAM dravyANAM madhye sAdhAraNarUpeNa vidyante / punaH sparzarasagandhavarNaguNAstu pudgaladravye eva vidynte| ata eva guNavizeSAH kathyante. 2 varNagandharasasparzaH pUraNaM galanaM kurvanti skandhavattasmAtpudgalA paramANavaH. 3 dvipradezAdiskandhAnAM pudgalakhagrahaNaM pradezapUraNagalanarUpatvAt. 4 pRthak kriyante. 5 pUrvokteSu eteSu guNeSu apakRSyamANeSu gauNatAM prApteSu satsu. 6 tasya paramANorapakarSoM vinAzo na yuktaH. 7 paramANoH. 8 zabdapa-yeNa. 9 anyonyasaMghaTiteSu. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm ranyonyamanupravizya samantato'bhivyApya pUrite'pi sakale loke yatra yatra bahiraGgakAraNasAmagrI samudeti tatra tatra toH zabdatvena svayaM vyapariNamanta iti zabdasya niyatamutpAdyatvAt skandhaprabhavatvamiti // [80 ] paramANorekapradezatvakhyApanametat / paramANuH sa khalvekena pradezena rUpAdiguNasAmAnyabhAjA sarvadevAvinazvaratvAnnityaH / ekena pradezena tadavibhaktavRttInAM sparzAdiguNAnAmavakAzadAnAnnAnavakozaH / ekena pradezena dvayAdipradezAbhAvAdAtmAdinAtmamadhyenAtmAntena na sAvakAzaH / ekena pradezena skandhAnAM bhedanimittatvAt skandhAnAM bhettA / ekena pradezena skandhasaMghAtanimittatvAtskandhAnAM kartA / ekena pradezenaikAkAzapradezAtivartitatadgatipariNAmApannena samayalakSaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya prvibhktaa| ekena pradezena tatsUtritadvayAdibhedapUrvikAyAH skandheSu dravyasaMkhyAyAH, ekena pradezena tadavacchinnaikAkAzapradezapUrvikAyAH kSetrasaMkhyAyAH, ekena pradezenaikAkAzapradezAtivartitatadgatipariNAmAvacchinnasamayapUrvikAyAH kAlasaMkhyAyAH, ekena pradezena tadvivartijaghanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasaMkhyAyAH pravibhAgakaraNAt pravibhaktA saMkhyAyA apIti // [81 ] paramANudravye guNaparyAyavRttiprarUpaNametat / sarvatrApi paramANau rasavarNagandhasparzAH sahabhuvo guNAH / te ca kramapravRttaistatra svaparyAyaivartante / tathAhi-paJcAnAM rasapa-yANAmanyatamenaikenaikadA raso vartate / pazcAnAM varNapa-yANAmanyatamenaikenaikadA varNoM vartate / ubhayorgandhapa-yoranyatareNaikenaikadA gandho vartate / caturNI zItasnigdhazItarUkSoSNasnigdhoSNarUkSarUpANAM sparzaparyAyadvandvAnAmanyatamenaikenaikadA sparzo vartate / evamayamuktaguNavRttiH paramANuH zabdaskandhapariNatizaktisvabhAvAt zabdakAraNaM / ekapradezatvena zabdaparyAyapariNativRttyabhAvAdazabdaH / snigdharUkSatvapratyayabandhavazAdanekaparamANvekatvapariNatirUpaskandhAntarito'pi svabhAvamaparityajannupAttasaMkhyatvAdekameva dravyamiti // [82] sakalapudgalavikalpopasaMhAro'yam / indriyaviSayAH sparzarasagandhavarNazabdAzca, dravyendriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi, kAyAH audArikavaikriyakAhArakataijasakArmaNAni, dravyamanodravyakarmANi nokarmANi, vicitraparyAyotpattihetavo'nantA'nantANurvagaNAH, anantA'saMkhyeyANuvargaNAH, anantAH saMkhyeyANuvargaNAH, dvayaNukaskandhaparyantAH paramANavazca, yadanyadapi mUrte tatsarve pudglviklptvenopsNhrtvymiti|| iti pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / atha dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnam / [ 83] dharmasvarUpAkhyAnametat / dharmo hi sparzarasagandhavarNAnAmatyantAbhAvAdamUrtasvabhAvaH / tata eva caashbdH| sakalalokAkAzAbhivyApyAvasthitatvAllokAvagADhaH / ayutasiddhapradezatvAt spRSTaH / svabhAvAdeva sarvato vistRtatvAtpRthulaH / nizcayanayenaikapradezo'pi vyavahAranayenA'saMkhyAtapradeza iti // [84] dharmasyaivAvaziSTasvarUpAkhyAnametat / api ca dharmaH agurulaghubhirguNairagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatvanibandhanasya svabhAvasyAvibhAgaparicchedaiH pratisamayasaMbhavatSaTsthAnapatitavRdihAnibhiranantaiH sadApariNatatvAdutpAdavyayavatve'pi svarUpAdapracyavanAnnityaH / getikriyApariNatAnAmu~dAsInA'vinAbhUtasahAyamAtratvAtkAraNabhUtaH / svAstitvamAtranirvRttatvAt svayamakArya iti // 1 zabdayogyapudgalavargaNAH. 2 avakAzarahita ityarthaH. 3 avakAzasahita ityarthaH... 4 aGgIkartavyam / 5 dharma vinA gamanaM nAsti. 6 jIvapudgalAnAm. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| [ 85] dharmasya gatihetutve dRSTAnto'yam / yathodakaM svayamagacchadagamayaMca svayameva gacchatAM matsyAnAmudAsInA'vinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena gamanamanugRhNAti / tathA dharmo'pi svayamagacchan agamayaMzca svayameva gacchatAM jIvapudgalAnAmudAsInA'vinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena gamanamanugRhNAti iti // [86] adharmasvarUpAkhyAnametat / yathA dharmaH prajJApitastathA'dharmo'pi prakhyApanIyaH / ayaM tu vizeSaH / sagatikriyAyuktAnAmudakavatkAraNabhUta aiSaH / punaH sthitikriyAyuktAnAM pRthivIvatkAraNabhUtaH / yathA pRthivI svayaM pUrvameva tiSThantI paramasthApayantI ca svayameva tiSThatAmazvAdInAmudAsInA'vinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena sthitimanugRhNAti // --- [87] dharmAdharmasadbhAve hetUpanyAso'yam / dharmAdhauM vidyate / lokAlokavibhAgAnyathAnupapatteH / jIvAdisarvapadArthAnAmekatravRttirUpo lokaH / zuddhaikAkAzavRttirUpo'lokaH / tatra jIvapudgalau svarasata eva gatitatpUrvasthitipariNAmApannau / teyoryadi gatipariNAmaM tatpUrvasthitipariNAmaM vA svayamanubhavatobahiraGgahetU dharmAdharmoM na bhavetAm, tadA tayonirargalagatisthitipariNAmatvAdaloke'pi vRttiH kena vAryeta / tato na lokAlokavibhAgaH sidhyeta / dharmAdharmayostu jIvapudgalayogatitatpUrvasthityorbahiraGgahetutvena sadbhAve'bhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo jAyata iti / kiJca dharmAdharmoM dvAvapi parasparaM pRthagbhUtAstitvanirvRttatvAdvibhaktau / ekakSetrAvagADhatvAdavibhaktau / niSkriyatvena sakalalokavartinorjIvapudgalayogatisthityupagrahaNakaraNAllokamAtrAviti // [88] dharmAdharmayogatisthitihetutve'pyatyantaudAsInyAkhyApanametat / yathA hi gatipariNataH prabhaJjano vaijayantInAM gatipariNAmasya hetukartA'valokyate na tathA dharmaH / sa khalu niSkriyatvAt na kadAcidapi gatipariNAmamevApadyate / kuto'sya sahakAritvena pareSAM gatipariNAmasya hetukartRtvaM / kintu salilamiva matsyAnAM jIvapudgalAnAmAzrayakAraNamAtratvenodAsIna evA'sau gateH presaro bhavati / api ca yathA gatipUrvasthitipariNatasturaGgo'zvavArasya sthitipariNAmasya hetukartA'valokyate na tathA dharmaH / sa khalu niSkriyatvAt na kadAcidapi gatipUrvasthitipariNAmamevApadyate / kuto'sya sahasthAyitvena pareSAM gatipUrvasthitipariNAmasya hetukartRtvaM / kintu pRthivIvatturaGgasya jIvapudgalAnAmAzrayakAraNamAtratvenodAsIna evA'sau gatipUrvasthiteH prasaro bhavatIti // [89 ]. dharmAdharmayoraudAsInye hetUpanyAso'yam / dharmaH kila na jIvapudgalAnAM kadAcidgatihetutvamabhyasyati, na kadAcitsthitihetutvamadharmaH / tau hi pareSAM gatisthityoryadi mukhyahetU syAtAM; tadA yeSAM gatisteSAM gatireva na sthitiH, yeSAM sthitisteSAM sthitireva na gatiH / tata ekeSAmapi gatisthitidarzanAdanumIyate na tau tayormukhyahetU / kintu vyavahAranayavyavasthApitau udAsInau / kathamevaM gatisthitimatAM padArthAnAM gatisthitI bhavata iti cet, sarve hi gatisthitimantaH padArthAH svapariNAmaireva nizcayena gatisthitI kurvantIti // iti dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / 1 anyamagamayat. 2 adharmaH. 3 svabhAvataH. 4 jIvapudgalayoH. 5 aGgIkriyamANe sati. 6 vAyuH. 7 patAkAnAm . 8 dharmadravyasya. 9 pravartako bhavati / na prerakatayA prerakaH. 10 adharmadravyasya. 11 sahacalanarUpeNa. 12 ekakharUpasarUpasamUhajIvapudgalAnAm . Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm athAkAzadravyAstikAyavyAkhyAnam - [ 90 ] AkAzasvarUpAkhyAnametat / SaDdravyAtmake loke sarveSAM zeSadravyANAM yatsamastAvakAza mittaM vizuddhakSetrarUpaM tadAkAzamiti // 22 [ 91] lokAdbahirAkAzasUcaneyaM / jIvAdIni zeSadravyANyavadhRtaparimANatvAllokAdananyAnyeva / AkAzaM tvanantatvAllokAdananyadanyaceti // [92] AkAzasyAvakAzaikahetorgatisthitihetutvazaGkAyAM doSopanyAso'yam / yadi khalvAkAzamavagAhinAmavagAhaheturgatisthitimatAM gatisthitiheturapi syAt, tadA sarvotkRSTasvAbhAvikordhvagAtipariNatA bhagavantaH siddhA bahiraGgAntaraGgasAdhanasAmagryAM satyAmapi kutastatrAkAze tiSThanta iti // [ 93] sthitipakSopanyAso'yam / yato gatvA bhagavantaH siddhAH lokoparyavatiSThante, tato gati - sthitihetutvamAkAze nAstIti nizcetavyam / lokAlokAvacchedakau dharmAdharmAveva gatisthitihetU mantavyAviti // [ 94] AkAzasya gatisthitihetutvAbhAve hetUpanyAso'yam / nAkAzaM gatisthitihetu lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatteH / yadi gatisthityorAkAzameva nimittamiSyet, tadA tasyai sarvatra sadbhAvAjjIapudgalAnAM gatisthityorniHsImatvAtpratikSaNamaloko hIyate / pUrva pUrva vyavasthApyamAnazcAnto lokasyo - tarottaraparivRddhyA vighaTate / tato na tatra taddheturiti // [ 95] AkAzasya gatisthitihetutva nirAsavyAkhyopasaMhAro'yam / dharmAdharmAveva gatisthitikAraNenAkAzamiti // [ 96] dharmAdharmA'lokAkAzAnAmavagAhavazAdekatve'pi vastutvenAnyatvamatroktam / dharmAdharmAlokAkAzAni hi samAnaparimANatvAtsahAvasthAnamAtreNaivaikatvabhAJji / vastutastu vyavahAreNa gati - sthityavagAhahetutvarUpeNa nizcayena vibhaktapradezatvarUpeNa vizeSeNa pRthagupalabhyamAnenAnyatvabhAJjayeva bhavantIti // ityAkAzadravyAstikAyavyAkhyAnam / atha cUlikA / 1 [ 97] atra dravyANAM mUrtImUrtatvaM cetanAcetanatvaM coktam / sparzarasagandhavarNasadbhAvasvabhAvaM mUrta / sparzarasagandhavarNA'bhAvasvabhAvamamUrta, caitanyasadbhAvasvabhAvaM cetanaM / caitanyAbhAvasvabhAvamacetanaM / tatrAmUrtamAkAzaM, amUrtaH kAlaH, amUrtaH svarUpeNa jIvaH, pararUpAvezAnmUrto'pi amUrto dharmaH, amUrto'dharmaH, mUrtaH pudgala evaika iti / acetanamAkAza, acetanaH kAlaH, acetano dharmaH, acetano'dharmaH, acetanaH pudgalaH, cetano jIva evaika iti // [ 98 ] atra sakriyatvaniSkriyatvamuktam / pradezAntaraprAptihetuH parispandanarUpaparyyAyaH kriyA / tatra sakriyA bahiraGgasAdhanena sahabhUtAH jIvAH / sakriyA bahiraGgasAdhanena sahabhUtAH pudgalAH / niSkriyamAkAzaM, niSkriyo dharmaH, niSkriyo'dharmaH, niSkriyaH kAlaH / jIvAnAM sakriyatvasya bahiraGgasAdhanaM 1 paJcadravyANAm . 2 jIvapudgalAnAm 3 AkAzasya 4 lokasyAnto. 5 AkAze. 6 gamanasthityoH 7 svabhAvena. 8] karmano karmasaMyogAt. kAraNaM na. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| karmanokarmopacayarUpAH pudgalA iti / te pudgalakaraNAH / tadabhAvAnniHkriyatvaM siddhAnAM / pudgalAnAM sakriyatvasya bahiraGgasAdhanaM pariNAmanivartakaH kAla iti te kAlakaraNAH / naca karmAdInAmiva kAlasyAbhAvaH / tato na siddhAnAmiva niSkriyatvaM pudgalAnAmiti // [99] mUrtAmUrtalakSaNAkhyAnametat / iha hi jIvaiH sparzanarasanaghrANacakSubhirindriyaistadviSayabhUtAH sparzarasagandhavarNasvabhAvA arthA gRhyante / zrotrendriyeNa tu ta~ eva tadviSayahetubhUtazabdAkArapariNatA gRhyante / te kadAcitsthUlaskandhatvamApannAH kadAcitsUkSmatvamApannAH kadAcitparamANutvamApannAH indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd gRhyamANA agRhyamANA vA mUrtA ityucyante / zeSamitarat samastamapyarthasaMjAtaM sparzarasagandhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityucyate / cittagrahaNayogyatAsadbhAvabhAgbhavati tadubhayamapi / cittaM baniyataviSayamaprApyakAri matizrutajJAnasAdhanIbhUtaM mUrtamamUrta ca samAdadAtIti // iti cUlikA smaaptaa| atha kAladravyavyAkhyAnam / [100 ] vyavahArakAlasya nizcayakAlasya ca svarUpAkhyAnametat / tatra kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH / tadAdhArabhUtaM dravyaM nizcayakAlaH / tatra vyavahArakAlo nizcayakAlaparyAyarUpo'pi jIvapudgalAnAM pariNAmenAvacchidyamAnatvAttatpariNAmabhava ityupagIyate / jIvapudgalAnAM pariNAmastu bahiraGganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati saMbhUtatvAdravyakAlasaMbhUta ityabhidhIyate / tatre, tAtparya / vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmena nizcIyate, nizcayakAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti / tatra kSaNabhaGgI vyavahArakAlaH / sUkSmaparyAyasa tAvanmAtratvAt / nityo nizcayakAlaH khaguNaparyAyAdhAradravyasvena sarvadaivA'vinazvaratvAditi // [101 ] nityakSaNikatvena kAlavibhAgakhyApanametat / yo hi dravyavizeSaH 'ayaM kAlaH, ayaM kAlaH' iti sadA vyapadizyate sa khalu svasya sadbhAvaimAvedayan bhavati nityaH / yastu punarutpannamAtra eva pradhvasyate sa khalu tasyaiva dravyavizeSasya samayAkhyaH paryAya iti / se tUtsaGgitakSaNabhaGgo'pyupadarzitakhasaMtAno nayabalAddIrghAntarasthAyyupagIyamAno na duSyati / tato na khalvA''valikApalyopamasAgaropamAdivyavahAro vipratiSidhyate / tadatra nizcayakAlo nityaH drvyruuptvaat| vyavahArakAlaH kSaNikaH paryAyarUpatvAditi // 1 jIvAH. 2 pudgalakaraNAbhAvAt . 3 niSpAdakaH. 4 atra yathA zuddhAtmA'nubhUtibalena karmapudgalAnAmabhAvAtsiddhAnAM niSkriyatvaM bhavati na tathA pudgalAnAM / kasmAtkAlasyaiva sarvatraiva vidyamAnakhAdityarthaH. 5 kartRbhUtaiH. 6 karaNabhUtaiH. 7 arthAH 8 zrotrendriyaviSayabhUtazabdAkArapariNatAH. 9 viSayAH arthAH. 10 mUrtImUrta. 11 yathA sparzanendriyasya sparzaH, rasanendriyasya rasaH, ghrANendriyasya gandhazcakSurindriyasya rUpaM, karNendriyasya zabdaH viSayastA cittasya manasaH na niyataviSayo'ta eva cittamaniyataviSayAtmakam . 12 yathA sparzarasaghrANakarNendriyANi prApyakArINi tathA cittaM prApyakAri na, cakSurindriyavat. 13 nizcIyate. 14 samayAdirUpasya. 15 nityatvena kSaNikatvena nityo nizcayakAlaH, kSaNiko vyavahArakAlaH. 16 khakIyasya. 17 astitvam . 18 kathayansannityo bhavati / atra dRSTAntaH / yathA-yo hi akSaradvayavAcyo siMhazabdaH sa khasya siMhanAmnaH tirazco sadbhAvamastitvamAvedayan nityo bhavati. 19 vyavahArakAla:. 20 samayAvalipalyAdisaMtAnaH, vA krameNa samayottarasaMtAnaH Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 rAyacandra jainazAstramAlAyAm I [ 102 ] kAlasya devyAstikAyatvavidhipratiSedhavidhAnametat / yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAzAni sakaladravyalakSaNasadbhAvAddravyavyapadezabhAJji bhavanti, tathA kAlo'pi / ityevaM SaDdravyANi / kiMtu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAzAnAM dvayAdipradezalakSaNatvamasti astikAyatvaM / na tathA lokAkAzapradezasaMkhyAnAmapi kAlANUnAmekapradezatvAdastyastikAyatvam / ata eva ca paJcAstikAyaprakaraNe na hIha mukhyatvenopanyastaH kAlaH / jIvapudgalapariNAmAvacchidyamAnaparyyAyatvena tatpariNAmAnyathAnupapattyA - 'numIyamAnadravyatvenAtraivaiAntarbhAvitaH // iti kAladravyavyAkhyAnaM samAptam / [ 103 ] tadavabodhaphalapurassaraH paJcAstikAyavyAkhyopasaMhAro'yam / na khalu kAlakalitapazcAstikAyebhyo'nyat kimapi sakalenA'pi pravacanena pratipAdyate / tataH pravacanasAra evAyaM pnycaastikaaysNgrhH| yo hi naamo'muN samastavastutatvAbhidhAyinamarthato'rthitayA'vabudhyAtraiva jIvAstikAyAntargatamAtmAnaM svarUpeNAtyantavizuddhacaitanyasvabhAvaM nizcitya paraspara kAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveSapariNAmakarma - ndhasaMtatisamAropitasvarUpavikAraM tadAtve'nubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyotiH karmabandhasaMtatipravartikAM rAgadveSapariNatimatyasyati sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANuvadbhAvibandhaparAGmukhaH pUrvabandhAtpracyavamAnaH zikhitaptode ke dausthyAnukAriNo duHkhasya parimokSaM vigAhata iti // [ 104 ] duHkhavimokSakaraNakramAkhyAnametat / etasya zAstrasyArthabhUtaM zuddhacaitanyasvabhAvamAtmAnaM kazcijjIvastAvajjAnIte / tatastamevAnugantumudyamate / tato'sya kSIyate 'heSTimohaH / tataH svruuppricyaadunmjjeti jJAnajyotiH / tato rAgadveSau prazAmyataH / tataH uttaraH pUrvazca bandho vinazyati / tataH punarbandhahetutvAbhAvAt svarUpastho nityaM pratapatIti // iti samayavyAkhyAyAmantarnItaSadravyapaJcAstikAyavarNanAtmakaH prathamaH zrutaskandhaH samAptaH / dravyasvarUpapratipAdanena zuddhaM budhAnAmi tattvamuktam / padArthabhaGgena kRtAvatAraM prakIrtyate saMprati vartma tasya // 1 // [ 105] AptastutipurassarA pratijJeyam / amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartRtvenA'punarbhavakAraNasya bhagavataH paramabhaTTAraka mahAdevAdhideva zrIvarddhamAna svAmina: siddhinibandhanabhUtAM tAM bhAvastutimAsUtrya, kAlakalitapaJcAstikAyAnAM padArthavikalpe mokSasya mArgazca vaktavyatvena pratijJAta iti // 1 kAlasya dravyatvavidhividhAnaM darzitaM / punaH astikAyatvapratiSedhavidhAnaM darzitaJcAtra sUtraiH 2 paJcAstikA - yamadhye kAlAntarabhAvaH 3 siddhAntena. 4 kathyate 5 paJcAstikAya saMgraham. 6 paramArthataH. 7 kAryatayA 8 vartamAnakAle. 9 tyajati 10 pUrvoktaH jIvaH. 11 jIryamANasneho mohaH yasya evaMbhUtaH san. 12 yathA jaghanyasnehajaghanyasacikkaNaguNena abhimukhasahitaparamANurna badhyate pUrvabandhAtpracyavate ca jaghanyasacikkaNatvAt / snehasya jaghanyAMzatvAdityarthaH 13 agnitaptodakaM dausthyaM jAjvalyamAnaM taptabhAvaM anukAri sadRzaM jAyate tatsadRzasya duHkhasyAbhAvaM labhate / tadyathA jalasya zItalakhabhAvo'sti parantu agnisaMyogAttaptarUpaM vikArabhAvaM prApnoti / punaH karmabandhavat yadA'gnisaMyogo vighaTate tadA zuddhasvabhAvaM svasya zItalakhabhAvaM labhate eva / tathA hi- yadA karmabandharahitaH sa AtmA bhavati tadA du:khasya abhAvaM labhate. 14 darzanamohaH 15 prakaTIbhavati prakAzate. 16 paJcAstikAyavyAkhyAyAm . 17 padArthavikalpanena bhedena vA vivaraNena. 18 zuddhAtmatattvasya. 19 sUtreNa. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| [106 ] mokSamArgasyaiva tAvatsUcaneyam / samyaktvajJAnayuktameva nAsamyaktvajJAnayuktaM, cAritrameva nAcAritraM, rAgadveSaparihINameva na rAgadveSAparihINam, mokSasyaiva na bhAvato bandhasya, mArga eva nAmArgaH, bhavyAnAmeva nAmavyAnAM, labdhabuddhInAmeva nAlabdhabuddhInAM, kSINakaSAyatve bhavatyeva, na kaSAyasahitatve bhavatItyaSTadhA niyamo'tra draSTavyaH // - [107] samyagdarzanajJAnacAritrANAM sUcaneyam / bhAvAH khalu kAlakalitapaJcAstikAyavikalparUpA nava padArthAsteSAM mithyAdarzanodayApAditAzraddhAnAbhAvasvabhAvaM, bhAvAntarazraddhAnaM, samyagdarzanaM zuddhacaitanyarUpAtmatatvavinizcayabIjam / teSAmeva mithyAdarzanodayAnnauyA saMskArAdisvarUpaviparyayeNAdhyavasIyamAnAnAM tannivRttau samaJjasA'dhyavasAyaH / samyakjJAnaM manAkjJAnacetanApradhAnAtmatattvopalambhabIjam / samyagdarzanajJAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH paricyutya svatattve vizeSeNa rUDhamArgANAM satAmindriyAnindriyaviSayabhUteSvartheSu, rAgadveSapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAvaH samabhAvazcAritraM tadAtvAyatira. maNIyamanaNIyaso'punarbhavasaukhyasyaikabIjam / ityeSa trilakSaNo mokSamArgaH purastAnnizcayavyavahArAbhyAM vyAkhyAsyate / iha tu samyagdarzanajJAnayordarzanajJAnayorviSayabhUtAnAM navapadArthAnAmupoddhAtahetutvena sUcita iti // [108] padArthAnAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / jIvaH, ajIvaH, puNyaM, pApaM, AsravaH, saMvaro, nirjarA, bandhaH, mokSa iti navapadArthAnAM nAmAni / tatra caitanyalakSaNo jIvAstikAya eveha jIvaH / caitanyAbhAvalakSaNo'jIvaH / sapaJcadhA pUrvokta eva pudgalAstikaH, AkAzAstikaH, dharmAstikaH, adharmAstikaH, kAladravyazceti / imau hi jIvAjIvau pRthagbhUtA'stitvanivRttatvena bhinnasvabhAvabhUtau mUlapadArthoM / jIvapudgalasaMyogapariNAmanirvRttAH saptA'nye ca padArthAH / zubhapariNAmo jIvasya, tannimitta karmapariNAmaH pudgalAnAJca puNyam / azubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnAJca pApam / moharAgadveSapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAzcAsravaH / moharAgadveSapariNAmanirodho jIvasya, tannimittaH karmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAzca saMvaraH / karmavIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraGgatapobhihitazuddhopayogo jIvasya, tadanubhauvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAttakarmapudgalAnAJca nirjarA / moharAgadveSasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimittena karmatvapariNatAnAM jIvena 1 khAtmopalabdhirUpasya. 2 zuddhAtmAnubhUtipracchAdakabandhasya. 3 kathaMbhUtaM samyagdarzanaM zuddhacaitanyakharUpAtmatatvavinizcayabIjam . 4 navapadArthAnAmeva. 5 yathA nauyAnasaMskArAdikharUpaviparyayeNetyanena nAvi sthitasya khasya gamanaM na dRzyate / anyeSAM sthirIbhUtAnAM sarveSAM vRkSaparvatAdInAM gamanaM dRzyate / kutaH khasArAdisvarUpaviparyayAt / anena saMskArAdikharUpaviparyayeNa adhyavasIyamAnAnAM nizcIyamAnAnAM, tathA mithyAdarzanodayAt svarUpaviparyayeNa gRhItAnAM navapadArthAnAm . 6 punaH tannivRttau mithyAdarzananivRttau satyAm. 7 samyagnirNayaH kathaMbhUtaM samyagjJAnaM manAk jJAnacetanAyAH pradhAnAtmatattvopalambhabIjam . 9 mArga ArUDhAnAM tiSThatAM. 10 kathaMbhUtaM cAritraM tadAtvAyatiramaNIyaM vartamAne uttarakAle ca ramaNIyaM sukhdaayk| punaH kIdRzam anaNIyasaH apunarbhavasaukhyasyaikabIjaM / anaNIyasaH mahataH apunarbhavasaukhyasya mokSasya ekaM bIjam / 11 bhAvapuNyam . 12 tadeva bhAvapuNyaM nimittaM kAraNaM yasya saH. 13 karmASTakaparyAyaH dravyapuNyaM. 14 vadhita-. 15 tasya zuddhopayogasya anubhAvaM prabhAvaM tena kAraNena rasarahitAnAM samupAttakarmapudgalAnAM ca nirjarA jJAtavyA. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sahAnyonyasaMmUrchanaM pudgalAnAJca bandhaH / atyantazuddhAtmopalambho jIvasya jIvena sahAtyantavizleSaH karmapudgalAnAJca mokSa iti // atha jIvapadArthAnAM vyAkhyAnaM prapaJcanArtham / [109] jIvasvarUpopadezo'yam / jIvAH hi dvividha/H / saMsArasthA azuddhA nirvRttAH zuddhAzca / te khalUbhaye'pi cetanasvabhAvAH / cetanapariNAmalakSaNenopayogena lekSaNIyAH / tatra saMsArasthA dehapravIcArrAH / nirvRttA adehapravIcArA iti // [110 ] pRthivIkAyAdipaJcavidhoddezo'yam / pRthivIkAyAH, apkAyAH, tejaHkAyAH, vAyukAyAH, vanaspatikAyAH, ityete pudgalapariNAmA bandhavazAjIvAnusaMzritAH / avAntarajAtibhedAbahukA api sparzanendriyAvaraNakSayopazamabhAjAM jIvAnAM bahiraGgasparzanendriyanirvRttibhUtAH karmaphalacetanApradhAnatvAnmohabahulameva sparzopalambhamupapAdayanti // [111-112] pRthivIkAyikAdInAM paJcAnAmekendriyatvaniyamo'yam / pRthivIkAyikAdayo hi jIvA sparzanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca satyekendriyA amanaso bhvntiiti|| [113] ekendriyANAM caitanyAstitve dRSTAntopanyAso'yam / aNDAntInAnAM, garbhasthAnAM, mUchitAnAM ca buddhipUrvakavyApArAdarzane'pi yena prakAreNa jIvatvaM nizcIyate, tena prakAreNaikendriyANAmapi ubhayerSAmapi buddhipUrvakavyApArAdarzanasya samAnatvAditi // [114 ] dvIndriyaprakArasUcaneyam / ete sparzanarasanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati, sparzarasayoH paricchettAro dvIndriyA amanaso bhavantIti // [115 ] trIndriyaprakArasUcaneyam / ete sparzanarasanaghrANendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati, sparzarasagandhAnAM paricchettArastrIndriyA amanaso bhavantIti // [116 ] caturindriyaprakArasUcaneyam / ete sparzanarasanaghrANacakSurindriyAvaraNakSayopazamAt, zrotrendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati, sparzarasagandhavarNAnAM paricchettArazcaturindriyA amanaso bhavantIti // [117 ] paJcendriyaprakArasUcaneyam / atha sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrendriyAvaraNakSayopazamAt noindriyAvaraNodaye sati sparzarasagandhavarNazabdAnAM paricchettAraH paJcendriyA amanaskAH / kecittu noindriyAvaraNasyApi kSayopazamAt samanaskAzca bhavanti / tatra devamanuSyanArakAH samanaskA eva, tiryazca ubhayaAtIyA iti // maarin|| . 1 ekadezasaGkhyaH. 2 ekatra sambandhitvaM dravyabandhaH. 3 'prapaJcayati' iti vA pAThaH. 4 saMsArasthAH, nirvRttaaH| tatra saMsArasthA azuddhA jJAtavyAstu punaH nirvRttAH zuddhA jJAtavyA ityarthaH. 5 parIkSaNIyAH. 6 dehasya pravIcAro bhogastena sahitAH dehasahitA ityarthaH. 7 na dehapravIcArA adehapravIcArA iti samAsaH. 8 sarveSAM cet vivakSA pRthak pRthak evaM pRthivIkAyikAH saptalakSajAtikA evaM ap teja: vAyurapi saptasaptalakSajAtayaH, vanaspatInAM dazalakSajAtayaH santi / evaM paJcAnAM bahukA avAntarabhedA jJAtavyAH. 9 jIvatvaM nizcIyate. 10 eke. ndriyANAM aNDamadhyAdivartipaJcendriyANAJca. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| [118 ] indriyabhedenoktAnAM jIvAnAM caturgatisaMbandhatvenopasaMhAro'yam / devagatinAno devAyuSazcodayAddevAste ca bhavanavAsivyantarajyotiSkavaimAnikanikAyabhedAccaturdhA / manuSyagatinAno, manupyAyuSazca udayAnmanuSyAH / te karmabhogabhUmijabhedAt dvividhAH / tiryaggatinAmnastiryagAyuSazca udayAttiya'zcaste pRthivIzambUkayUkoiMzajalacaroragapakSiparisarpacatuSpadAdibhedAdanekadhA / narakagatinAmo, narakAyuSazca udayAnnArakAH / te ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmijabhedAtsaptadhA / taMtra devamanuSyanArakAH paJcendriyA eva / tiryazcastu kecana paJcendriyAH, keciddevamanuSyanArakAH paJcendriyA eva / tiryazcastu kecitpaJcendriyAH / kecideka-dvi-tri-caturindriyA apIti // [119] gatyAyunnAmodayanivRttatvAddevatvAdInAmanAtmasvabhAvatvodyotanametat / kSIyate hi krameNArabdhaphalo gatinAmavizeSAyurvizeSazca jIvAnAm / evamapi teSAM gatyantarasyAyurantarasya ca kaSAyAnuraJjitA yogapravRttilezyA bhavati bIjaM tatastaduciMtameva / gatyantaramAyurantarazca te prApnuvanti / evaM kSINAkSINAbhyAmapi punaH punarnavIbhUtAbhyAM gatinAmAyuHkarmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi ciramanugamyamAnAH saMsarantyAtmAnamacetayamAnA jIvA iti // [120 ] uktajIvaprapaJcopasaMhAro'yam / ete hyuktaprakArAH sarve saMsAriNo dehapravIcArA adehapravIcArA bhagavantaH siddhAH zuddhA jIvAH / tatra dehapravIcAratvAdekaprakAratve'pi saMsAriNo dviprakArAH / bhavyA abhavyAzca / te zuddhasvarUpopalambhazaktisadbhAvAsadbhAvAbhyAM pAcyA'pAcyamudvadabhidhIyanta iti // [121 ] vyavahArajIvatvaikAntapratipattinirAso'yam / ya ime ekendriyAdayaH pRthivIkAyikAdayazcAnAdijIvapudgalaparasparAvagAhamavalokya, vyavahAranayena jIvaprAdhAnyAjjIvA iti prajJApyante / nizcayanayena teSu sparzanAdIndriyANi, pRthivyAdayazca kAyAH jIvalakSaNabhUtacaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhavantIti / teSvavapatsvaparaparicchittirUpeNa prakAzamAnaM jJAnaM tadeva guNaguNinoH kathaJcidabhedAjjIvatvena prarUpyata iti // [ 122] anyAsAdharaNajIvakAryakhyApanametat / caitanyasvabhAvatvAtkartRsthAyAH kriyAyAH jJaptedRzezca jIva eva karttA na tatsaMbandhaH pudgalo yathAkAzAdi / sukhAbhilASakriyAyAH duHkhodvegakriyAyAH svasaMveditahitAhitanirvartanakriyAyAzca caitanyavivartanarUpesaGkalpaprabhavatvAtsa eva kartA nAnyaH / zubhAzubhakarmaphalabhUtAyA iSTAniSTaviSayopabhogakriyAyAzca sukhaduHkhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iva sa eva kartA nAnyaH / etenAsAdhAraNakAryAnumeyatvaM pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti // [123 ] jIvAjIvavyAkhyopasaMhAropakSepasUcaneyam / evamanayA dizA vyavahAranayena karmagrantha 1 aNimAdiguNairdIvyanti krIDantIti devAH. 2 manasA nipuNA manasA utkRSTA vA manuSyA manuSyA vA. 3 tiro'zcatIti tiry| tiras zabdasya vakravAcinaH grahaNAt . 4 narAn prANinaH kAyati kadarthayatIti narakaM karma tadudayAt jAtAH nArakAH / athavA narAn ajJAninaH kAyati ghAtayati khaNDIkarotIti narakaM karma tadudayAjjAtA nArakAH. 5 caturgatyAdibhedeSu. 6 avidyamAnAt AyuSaH anyat iti AyurantaraM tasya. 7 karmabhiH AtmAnaM limpatIti lezyA AtmapravRttilezyA kaSAyodayAnuraJjitA yogapravRttirlezyA iti. 8 kAraNaM. 9 teSAM jIvAnAM lezyAyA vA ucitaM yogyam . 10 prApyamANAH. 11 saMsArijIveSu. 12 indriyakAyeSu. 13 kathaMbhUtAyAH kriyAyAH kartRsthAyAH / kartari tiSThati iti kartRsthA, tasyAH kartRsthAyAH. 14 anAdikarmabandhatvAt tatsaMbandhaH jIvasaMbandhaH pudgalaH kathyate / sa pudgalo jJaptikriyAyAzca kartA dRzikriyAyAzca neti tAtparyam. 15 paryAyarUpaH. 16 jIvaH. 17 jJapterTazezca kriyAyAH kartA na syAdityanena. 18 gomaThasArAdikarmagranthAH saMprati vidyanta eva / vA anyA api karmapaddhatayaH santyeva taiH pratipAditaH. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm pratipAditajIvaguNamArgaNAsthAnAdiprapaJcitavicitravikalparUpaiH, nizcayanayena moharAgadveSapariNatisampAditavizvarUpatvAtkadAcidazuddhaiH kadAcittadabhAvAcchuddhaizcaitanyavivartagranthirUpaibahubhiH paryAyaiH jIvamadhigacchet / adhigamya caivamacaitanyasvabhAvatvAt jJAnAdarthAntarabhUtairitaH prapaJcamAnairliGgairjIvasaMbaddhamasaMbaddhaM vA svato bhe. dabuddhiprasiddhyarthamajIvamadhigacchediti / / iti jIvapadArthavyAkhyAnaM samAptam / athAjIvapadArthavyAkhyAnam / [124 ] AkAzAdInAmeva jIvatve hetUpanyAso'yam / AkAzakAlapudgaladharmAdharmeSu caitanyavizeSarUpA jIvaguNA no vidyante / AkAzAdInAM teSAmacetanatvasAmAnyatvAt / acetanatvasAmAnyaJcAkAzAdInAmeva / cetanatA jIvasyaiva / cetanatvasAmAnyAditi // [125 ] AkAzAdInAmacetanatvasAmAnye punaranumAnametat / sukhaduHkhajJAnasya hitaparikarmaNo'hitabhIrutvasya ceti, caitanyavizeSANAM nityamanupalabdheravidyamAnacaitanyasAmAnyA evAkAzAdayo'jIvA iti // [126-127 ] jIvapudgalayoH saMyoge'pi bhedanibandhanasvarUpAkhyAnametat / yatkhalu zarIrazairIrisaMyogena sparzarasaguNagandhavarNatvAcchabdatvAtsaMsthAnasaGghAtAdiparyAyapariNatatvAcca, indriyagrahaNayogya tatpudladravyam / yatpunaH sparzarasagandhavarNaguNatvAdazabdatvAnirdiSTasaMsthAnatvAvyaktatvAdiparyAyaiH pariNatatvAcca nendriyagrahaNayogyam , taccetanAguNatvAt rUpibhyo'rUpibhyazcAjIvebhyo viziSTaM jIvadravyam / evamiha jIvAjIvayoyorvAstavo bhedaH samyagjJAnAnAM mArgaprasiddhayarthe pratipAdita iti // iti ajIvapadArthavyAkhyAnaM pUrNam / [128] uktau mUlapadArthau / atha saMyogapariNAmanivRttetarasaptapadArthAnAmupoddhItArtha jIvapudgala. karmacakramanuvarNyate // [128-129-130] iha hi saMsAriNo jIvAdanAdibandhanopAdhivazena snigdhaH pariNAmo bhavati / pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmakaM karma / karmaNo nArakAdigatiSu gtiH| gtydhigmnaadehH|dehaadindriyaanni / indriyebhyo viSayagrahaNaM / viSayagrahaNAdrAgadveSau / rAgadveSAbhyAM punaH snigdhaH pariNAmaH / pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmakaM karma / karmaNaH punarnArakAdigatiSu gatiH / gatyadhigamanAtpunardehaH / dehAtpunarindriyANi / indriyebhyaH punarviSayagrahaNaM / viSayagrahaNAtpunArAgadveSau / rAgadveSAbhyAM punarapi snigdhaH pariNAmaH / evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgalapariNAmAtmakaM karmajAlaM saMsAracakrajIvasyAnAdyanidhanaM sAdisanidhanaM vA cakravatparivartate / tadatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo jIvapariNAmanimittaH pudgalapariNAmazca vakSyamANapadArthabIjatvena saMpradhAraNIya iti // - 1 teSAM rAgadveSamohAdInAmabhAvAt. 2 itaH paraM kathyamAnaiH, 3 zIryate'nenAtmA tat zarIram / zarIrasaMyoge saMti samacaturasrAdiSu sthAnaparyyAyapariNatatvAt. . 4 vajraRSabhasaMhananAdiparyyAyapariNataM tadapi pudgalameva / ataeva indriyapariNataM tadapi pudgalameva / ataeva indriyagrahaNayogyam. . 5 AkArarahitatvAt, ataeva Atmani AkAro vayete. 6 jJAnasya agurulaghukaiH paryAyaiH pariNatakhAt.. 7 pudgalebhyaH. 8 dharmAdibhyaH. 9 vastusaMbandhI bhedaH. 10 udAharaNArtham. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / atha puNyapApapadArthavyAkhyAnam / [131 ] puNyapApayogyabhAvasvabhAvakhyApanametat / iha hi darzanamohanIyavipAkakaluSapariNAmatA mohaH / vicitracAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI rAgadveSau / tasyaiva mandodaye vizuddhapariNAmatA cittaprasAdapariNAmaH / evamime yasya bhAve bhavanti, tasyAvazyaM bhavati zubho'zubho vA pariNAmaH / tetra yatra prazastarAgazcittaprasAdazca tatra zubhaH pariNAmaH / yatra mohadveSAvaprazastarAgazca tatrA'zubha iti // [132] puNyapApasvarUpAkhyAnametat / jIvasya kartuH nizcayamatApannaH zubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhavati bhAvapuNyam / evaM jIvasya kartunizcayakarmatAmApanno'zubhapariNAmo dravyapApasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapApam / pudgalasya kartRnizcayakarmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvazubhapariNAmanimitto dravyapuNyam / pudgalasya kartRnizcayakarmatAmApanno'viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvA'zubhapariNAmanimitto dravyapApam / evaM vyavahAranizcayAbhyAmAtmano mUrtamamUrtaJca karma prajJApitamiti // - [133] mUrtakarmasamarthanametat / yato hi karmaNAM phalabhUtaH sukhaduHkhahetuviSayo mUrto, mUtarindriyairjIvena niyataM bhujyate / tataH karmaNAM mUrtatvamanumIyate / tathAhi-mUrtaM karma mUrtasaMbandhenAnubhUyamAnaM mUrtaphalatvAdAkhuviSavaditi // . [ 134 ] mUrtakarmaNoramUrtajIvamUrtakarmaNozca bandhaprakArasUcaneyam / iha hi saMsAriNi jIve'nAdisaMtAnena pravRttamAste mUrtakarma / tatsparzAdimattvAdAgAmi mUrtakarma spRzati / tatastanmUrta tena saha snehaguNavazAbandhanamanubhavati / eSa mUrtayoH karmaNobandhaprakAraH / atha nizcayanayenA'mUrtI jIvo'nAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san, viziSTatayA mUrttAni karmANyavAhate / tatpariNAmanimittalabdhAtmapariNAmaiH mUrtakarmabhirapi viziSTatayA'vagAhyate ca / ayaM tvanyonyAvagAhAtmako jIvamUrtakarmaNorbandhaprakAraH / evamamUrtasyApi jIvasya mUrtena puNyapApakarmaNA kathaJcidvandho na virudhyate // iti puNyapApapadArthavyAkhyAnam / athAsravapadArthavyAkhyAnam / [135] puNyAsravasvarUpAkhyAnametat / prazastarAgo'nukampApariNatiH cittasyAkaluSatvaJceti trayaH zubhA bhAvAH / dravyapuNyAsavasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapuNyAsravaH / tannimittaH zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapuNyAsravasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapuNyAsravaH / tannimittaH zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapuNyAsrava iti // [136] prazastarAgasvarUpAkhyAnametat / arhatsiddhasAdhuSu bhaktirdharme vyavahAracAritrAnuSThAne vAsanA pradhAnA ceSTA / gurUNAmAcAryAdInAM rasikatvenAnugamanam / eSaH prazasto rAgaH prazastaviSayatvAt / 1 nirmalapariNAmaH.. 2 pariNAmayormadhye. 3 yasmin jIve. 4 azuddhanizcayanayena. .5 pUrva. 6 samIcInapravRttayaH. 7 dravyakarma-. 8 mUSakaviSavat. 9 AgAmimUrtakarma-. 10 nizcayanayena jIvaH amUrto'sti parantu anAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san viziSTatayA mUrtAni karmANi avagAhate. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm ayaM hi sthUlalakSyatayA kevalabhaktiprAdhAnyasya jJAnino bhavati / uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAnarAganiSedhArtha tIvrarAgajvaravinodArtha vA kadAcijjJAnino'pi bhavatIti // .. [137] anukampAsvarUpAkhyAnametat / kazcidudanyAdiduHkhaplutamavalokya karuNayA tatpraticikIrSAkulitacittatvamajJAnino'nukampA / jJAninastvadhastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanimamajagadavalokanAnmanAgmanaHkheda iti // [138] cittakaluSatvasvarUpAkhyAnametat / krodha-mAna-mAyAlobhAnAM tIvrodaye cittasya kSobhaH kAluSyam / teSAmeva mandodaye tasyai presAdo'kAluSyam / tat kAdAcitkaviziSTakaSAyakSayopazame satyajJAnino'pi bhavati / kaSAyodayAnuvRtterasamagravyAvartitopayogasyAvAntarabhUmikAsu kadAcit jJAnino'pi bhavatIti // [ 139 ] pApAsravasvarUpAkhyAnametat / pramAdabahulaca-pariNatiH, kAluSyapariNatiH, viSayalaulyapariNatiH, paraparitApapariNatiH, parApavAdapariNatizceti paJcAzubhA bhAvA dravyapApAsavasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapApAsavaH / tannimitto'zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapApAsrava iti // [ 140 ] pApAsavabhUtabhAvaprapaJcAkhyAnametat / tIvramohavipAkaprabhavA AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAstIvakaSAyodayAnuraJjitayogapravRttirUpAH kRSNanIlakapotalezyAstisraH / rAgadveSodayaprakarSAdindriyAdhInatvarAgadveSodrekAtpriyasaMyogA'priyaviyogavedanAmokSaNanidAnAkAGkSaNarUpamAta / kaSAyakrUrAzayatvAddhiso'satyAsteyaviSayasaMrakSaNAnandarUpaM raudram / naiSkarmyantu zubhakarmaNazcAnyatra duSTatayA prayuktaM jJAnam / sAmAnyena darzanacAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo mohaH / eSaH bhAvapApAsravaprapaJco dravyapApAsravaprapaJcaprado bhavatIti // iti AsravapadArthavyAkhyAnaM samAptam / atha saMvarapadArthavyAkhyAnam / [141 ] anantaratvAtpApasyaiva saMvarAkhyAnametat / mArgo hi saMvarastannimittamindriyANi kaSAyAzca saMjJAzca yAvatAMzena yAvantaM vA kAlaM nigRhyante tAvatAMzena tAvantaM vA kAlaM pApAsravadvAraM pidhIyate / indriyakaSAyasaMjJAH bhAvapApAsravo dravyapApAsavahetuH pUrvamuktaH / iha tannirodho bhAvapApasaMvaro dravyapApasaMvaraheturavadhAraNIya iti // [142 ] sAmAnyasaMvarasvarUpAkhyAnametat / yasya rAgarUpo dveSarUpo moharUpo vA samagraparadravyeSu na hi vidyate bhAvaH tasya nirvikAracaitanyatvAtsamasukhaduHkhasya bhikSoH zubhamazubhazca karma nAsravati / 1 prazastarAgaH. 2 uparitanazuddhavItarAgadazAyAM, vA uparitanaguNasthAneSu. 3 aprAptasthAnasyAjJAninaH ityarthaH. 4 ayogyadevAdipadArtheSu rAganiSedhArtha. 5 kadAcitprazastarAgo bhavati. 6 udanyA tRSA ityarthaH. 7 pIDitam. 8 tRSNAdivinAzakapratIkAraH. 9 anukampA bhavati. 10 krodhamAnamAyAlobhAnAm. 11 tasya cittasya. 12 prasannatA nirmalatA. 13 tat akAluSyam. 14 aparipUrNa15 hiMsAnandaM, asatyAnandaM, steyAnandaM, viSayasaMrakSaNAnandaM / iti caturdA raudraM bhavati. 16 prayojanaM vinA. 17 zubhakarma tyaktvA anyatra prayuktaM jJAnamityarthaH. 18 AsravAdanantaraM. 19 indriyAdInAM nirodhaH. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| 31 kintu saMniyata eva / tadatra moharAgadveSapariNAmanirodho bhAvasaMvaraH / tannimittaH zubhAzubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyasaMvara iti // [143 ] vizeSeNa saMvarasvarUpAkhyAnametat / yasya yogino viratasya sarvato nivRttasya yoge vADmanaHkAyakarmANi zubhapariNAmarUpaM puNyamazubhapariNAmarUpaM pApaJca yadA na bhavati tasya tadA zubhAzubhabhAvakRtasya dravyakarmaNaH saMvaraH svakAraNabhAvAtprasidhyati / tadatra zubhAzubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasaMvaro dravyapuNyapApasaMvarasya hetuH pradhAno'vadhAraNIya iti // iti saMvarapadArthajJAnaM samAptam / atha nijerApadArthavyAkhyAnam / [144 ] nirjarAsvarUpAkhyAnametat / zubhAzubhapariNAmanirodhaH saMvaraH / zuddhopayogaH / tAbhyAM yuktastapobhiranazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAzanakAyaklezAdibhedAbahiraGgaiH prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargAdhyAnabhedAdantaraGgazca bahuvidhairyazceSTate sa khalu bahUnAM karmaNAM nirjaraNaM karoti / tadatra karmavIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraGgantapobhihitaH zuddhopayogo bhAvanirjarA / tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAttakarmapudgalAnAM dravyanirjareti // [145] mukhyanirjarAkAraNopanyAso'yam / yo hi saMvareNa zubhAzubhapariNAmaparamanirodhena yuktaH parijJAtavastusvarUpaH paraprayojanebhyo vyAvRttabuddhiH kevalaM svaprayojanasAdhanodyatamanAH AtmAnaM khopalambhenopalabhya guNaguNinorvastutvenAbhedAttameva jJAnaM svaM svenAvicalitamanAssaMcetayate sa khalu nitAntanissnehaH prahINasnehAbhyaGgapariSvaGgazuddhasphaTikastambhavat pUrvopAttaM karmarajaH saMdhunoti / etena nirjarAmukhyatve hetutvaM dhyAnasya dyotitamiti // [146 ] dhyAnasvarUpAbhidhAnametat / zuddhasvarUpe vicalitacaitanyavRttirhi dhyAnam / athAsyAtmalAbhavidhirabhidhIyate / yadA khalu yogI darzanacAritramohanIyavipAkapudgalakarmatvAt karmasu saMhRtya, tadunuvRtteH vyAvRttyopayogamamuhyantamarajyantamadviSantaM cAtyantazuddha evAtmani niSkampaM nivezayati, tadAsya niSkriyacaitanyarUpavizrAntasya vAGmanaHkAyAnabhAvayataH svakarmasvavyApArayataH sakalazubhAzubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpaM, paramapuruSArthasiddhayupAyabhUtaM dhyAnaM jAyate iti / tathA coktam: "ajavi tiriyaNa zuddhA, appA jhAe vi lahai iMdattaM / loyaMti ya devattaM tattha cuyA Nivvudi jaMti // 1 // aMto Natthi suINaM kAlo thoo vayaM ca dummehaa| taNNavarisikkhiyavvaM jaM jaramaraNaM khaiM kRNai" // 2 // iti nirjarApadArthavyAkhyAnaM samAptam / 1 saMbase bhavati. 2 jJAnAdi AtmanaH guNAH, AtmA guNI tayoH. 3 atizayena rAgadveSamoharahitaH. 4 nirAkaroti. 5 kathanena. 6 AryA api tiryazcaH, zuddhAtmadhyAne'pi labhante indratvam / lokante ca devalaM, tatra cyutA nirvRtiM yAnti // 1 // iti cchAyA / 7 anto nAsti zrutInAM, kAla: stoko vayaM ca durmedhaaH| tat parizikSitavyaM, yat jarAmaraNakSayaM karoti // 2 // iti cchAyA / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ 147 ] bandhasvarUpAkhyAnametat / yadi khalvayamaparopAzrayeNAnAdiraktaH karmodayaprabhAvatvAdudIrNa zubhamazubhaM vA bhAvaM karoti, tadA sa AtmA tena nimittabhUtena bhAvena pudgalakarmaNA vividhena baddho bhavati / tadatra moharAgadveSasnigdhaH zubho'zubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandhaH / tannimittena zubhAzubhakarmatvapariNatAnAM jIvena sahAnyonyamUrcchanaM pudgalAnAM dravyabandha iti // [ 148] bahiraGgAntaraGgabandhakAraNAkhyAnametat / grahaNaM hi karmapudgalAnAM jIvapradezavartikarmaskandhAnupravezaH / tat khalu yoganimittaM / yogo vAmanaH kAya karma vargaNAlambanAtmapradezaparispandaH / bandhastu karmapudgalAnAM viziSTazaktipariNAmenAvasthAnam / se punarjIvabhAvanimittaH / jIvabhAvaH punaratirAgadveSamohayutaH / mohanIyavipAkasaMpAditavikAra ityarthaH / tadatra pudgalAnAM grahaNahetutvAdbahiraGgakAraNaM yogeH / viziSTazaktisthitihetutvAdantaraGgakAraNaM jIvabhAva eveti // [ 149] mithyAtvAdidravyaparyyAyANAmapi bahiraGgakAraNadyotanametat / taitrAntare kilASTavikalpakarmakAraNatvena bandhahetubhUtAzcaturvikalpAH proktAH mithyAtvA saMyama kaSAyayogA iti / teSAmapi jIvabhAvabhUtA rAgAdayo bandhahetutvasya hetavaH / yato rAgAdibhAvAnAmabhAve dravyamidhyAtvA saMyama kaSAyayogasadbhAve'pi jIvA na badhyante, tato rAgAdInAmantaraGgatvAnnizcayena bandhahetutvamavaiseyamiti // iti bandhapadArthavyAkhyAnaM samAptam / atha mokSapadArthavyAkhyAnam / [ 150-151 ] dravyakarmamokSa hetuparamasaMvararUpeNa bhAvamokSasvarUpAkhyAnametat / AsravaheturhijIvasya moharAgadveSarUpo bhAvaH / tadabhAvo bhavati jJAninaH / tadabhAve bhavatyAsravabhAvAbhAvaH / AsravabhAvAbhAve bhavati karmAbhAvaH / karmAbhAvena bhavati sArvajJam / sarvadarzitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatvazceti / sa eSa jIvanmuktinAmA bhAvamokSaH kathamiti cet / bhAvaH khalvatra vivakSitaH karmAvRtacaitanyasya kramapravartamAnajJaptikriyArUpaH / sa khalu saMsAriNo'nAdimohanIya karmodayAnuvRttivazAdazuddho dravyakarmAsravahetuH / sa tu jJAnino moharAgadveSAnuvRttirUpeNa prahIyate / tato'sya AsravabhAvo nirudhyate / tato niruddhAsravabhAvasyAsya mohakSayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantacaitanyavIryasya zuddhajJaptikriyArUpeNAntarmUhUtamatibAhyayugapajjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayeNa kathaJcit kUTasthajJAnatAmavApya jJaptikriyArUpe kramapravRtyabhAvAd bhAvakarma vinazyati / tataH karmAbhAve sa hi bhagavAnsarvajJaH sarvadarzI vyuparatendriyavyApArAvyAbAdhAnantasukhazca nityamevAvatiSThate / ityeSa bhAvakarmamokSaprakAraH dravyakarmamokSahetuH paramasaMvaraprakArazca // [ 152 ] dravyakarmamokSahetuparamanirjarAkAraNadhyAnAkhyAnametat / evamasya khalu bhAvamuktasya bhagavataH kevalinaH svarUpatRptatvAdvizrAntasukhaduHkhakarmavipAkakRtavikriyasya prakSINAvaraNatvAdanantajJAnadarzana saMpUrNazuddhajJAnacetanAmayatvAdatIndriyatvAccAnyadravyasaMyogaviyuktaM zuddhasvarUpe vicalitacaitanyavRttisvarUpatvAtkathaJciddhyAnavyapadezArhamAtmanaH svarUpaM pUrvasaMcitakarmaNAM zaktizAtanaM vA vilokya nirjarA hetutvenovarNyata iti // 1 bandhaH 2 yogAt prakRti pradezabandhau . 3 anya siddhAnte gomaThasArAdiSu 4 mithyAtvAdInAM 5 hetutvaM 6 nizcalajJAnatvam. 7 kevalinaH. 8 rahita:--. jJAtavyam. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAstikAyasamayasArasya TIkA / [153 ] dravyamokSasvarUpAkhyAnametat / atha khalu bhagavataH kevalino bhAvamokSe sati prasiddhaparamasaMvarasyottarakarmasantatau niruddhAyAM paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyAM pUrvakarmasaMtatau kadAcitsvabhAvenaiva kadAcitsamuddhatavidhAnenAyuHkarmasamabhUtaH sthityAmAyuHkarmAnusAreNaiva nirjIyamANAyAmapunarbhavAya tadbhavatyAgasamaye vedanIyAyurnAmagotrarUpANAM jIvena sahAtyantavizleSaH karmapudgalAnAM drvymokssH|| iti mokSapadArthavyAkhyAnaM samAptam / samAptaM ca mokSamArgAvayavarUpasamyagdarzanajJAnaviSayabhUtanavapadArthavyAkhyAnam // __ atha mokSamArgaprapaJcasUcikA cUlikA / [154 ] mokSasvarUpAkhyAnametat / jIvasvabhAvaM niyataM caritaM mokSamArgaH / jIvasvabhAvo hi jJAnadarzane ananyamayatvAt / ananyamayatvaM ca tayorvizeSasAmAnyacaitanyasvabhAvajIvanivRttatvAt / atha tayorjIvasvarUpabhUtayonidarzanayoryanniyatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavRttimayamastitvaM rAgAdipariNatyabhAvAdaninditaM taccaritaM, tadeva mokSamArga iti / dvividhaM hi kila saMsAriSu caritaM / svacaritaM paracaritaM ca / svasamayaparasamayAvityarthaH / tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpaM svacaritam / parabhAvAvasthitAstitvasvarUpaM paracaritam / tatra yatsvabhAvAvasthitAstitvarUpaM parabhAvAvasthitAstitvavyAvRttatvenAtyantamaninditam, tadatra sAkSAnmokSamArgatvenAvadhAraNIyamiti // [ 155 ] svasamayaparasamayopAdAnavyudAsapurassarakarmakSayadvAreNa jIvasvabhAvaniyatacaritasya mokSabhArgatvadyotanametat / saMsAriNo hi jIvasya jJAnadarzanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyodayAnuvRttirUpatvenoparaktopayogasya sataH samupAttabhAvasvarUpyatvAdaniyataguNaparyAyatvaM parasamayaH / paracaritamiti yAvat / tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvRttiparatvamapAsya atyantazuddhopayogasya saMtaH samupAttabhAvaikyarUpyatvAnniyataguNaparyAyatvaM svasamayaH / svacaritamiti yAvat / atha khalu yadi kathaJcanodbhinnasamyagjJAnajyotirjIvaH parasamayaM vyudasya, svasamayamupAdatte; tadA karmabandhAdavazyaM bhrazyati / yato hi jIvasvabhAvaniyataM caritaM mokSamArga iti // [156] paracaritapravRttasvarUpAkhyAnamatet / yo hi mohanIyodayAnuvRttivazAdrajyamAnopayogaH san , paradravye zubhamazubhaM vA bhAvamAdadhAti sa svakacaritrabhraSTaH paracaritracara iti upagIyate / yato hi svadravye zuddhopayogavRttiH svacaritaM / paradravye soparAgopayogavRttiH paracaritamiti // [157 ] paracaritapravRtterbandhahetutvena mokSamArgatvaniSedhanametat / iha kila zubhoparakto bhAvaH puNyAsravaH / azubhoparaktaH pApAsrava iti / tatra puNyaM pApaM vA yena bhAvenAsravati yasya jIvasya yadi se bhAvo bhavati sa jIvastadA tena paracarita iti prarUpyate / tataH paracaritapravRttirbandhamArga eva na mokSamArgaH / [158] svacaritapravRttasvarUpAkhyAnametat / yaH khalu niruparAgopayogatvAtsarvasaGgamuktaH, paradravyavyAvRttopayogatvAdananyamanAH AtmAnaM svabhAvena jJAnadarzanarUpeNa jAnAti, pazyati, niyatamava 1 mokSAya. 2 tasya manuSyabhavasya tyAgasamaye parityAgasamaye. 3 vistArakathikA. 4 uparaktopayogarUpeNa utpannasya. 5 vyavahAradarzanajJAnacAritrAcarakaH. 6 yadA kAle. 7 tadA tasya jIvasya puNyapApamayaH. 8 yaH khala puruSaH. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm sthitatvena / sa khalu svakaM carati jIvaH / yato hi dRzijJaptisvarUpe puruSe tanmAtratvena vartanaM svacaritamiti // [159] zuddhasvacaritapravRttipathapratipAdanametat / yo hi yogIndraH samastamohabyUhabahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvabhAvarahitAtmA san , svadravyamevAbhimukhyenAnuvartamAnaH svasvabhAvabhUtaM darzanajJAnavikalpamapyAtmano'vikalpatvena carati, sa khalu svakaM caritaM carati / evaM hi zuddhadravyAzritamabhinnasAdhyasAdhanabhAvaM nizcayanayamAzritya mokSamArgaprarUpaNam // [160-161] yattu pUrvamuddiSTaM tatsvaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUpitam / na caitadvipratiSiddhanizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAtsuvarNasurvaNapASANavat / ata evobhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti // [162 ] nizcayamokSamArgasAdhanabhAvena pUrvoddiSTavyavahAramokSamArganirdezo'yam / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tatra dharmAdInAM dravyapadArthavikalpavatAM tattvArthazraddhAnabhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM zraddhAnAkhyaM samyaktvaM tattvArthazraddhAnanivRttau satyAmaGgapUrvagatArthaparicchittirjJAnam / AcArAdisUtraprapazcitavicitrayativRttasamastasamudayarUpe tapasi ceSTA ca- / ityeSaH svaparapratyayapa-yAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzrityAnugamyamAno mokSamArgaH / kArtasvarapASANArpitadIptajAtavedovatsamAhitAntaraGgasya pratipadamuparitanazuddhabhUmikAsu paramaramyAsu vizrAntimabhinnAM niSpAdayan , jAtyakAtasvarasyeva zuddhajIvasya kathaMcidbhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAtsvayaMsiddhasvabhAvena vipariNamamAnasa nizcayamokSamArgasya sAdhanabhAvamApadyata iti // [163 ] vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / samyadgarzanajJAnacAritrasamAhita Atmaiva jIvasvabhAvaniyatacaritratvAnnizcayena mokSamArgaH / atha khalu kathaJcanAnAdyavi. dyAvyapagamAyavahAramokSamArgamanupapanno dharmAditattvArthAzraddhAnAGgapUrvagatArthAjJAnAtapazceSTAnAM dharmAditattvArthazraddhAnAGgapUrvagatArthajJAnatapazceSTAnAzca tyAgopAdAnAya prArabdhaviviktabhAvavyApAraH, kutazcidupAdeyatyAge tyAjyopAdAne ca punaH pravartitapratividhAnAbhiprAyo yasminyAvatikAle viziSTabhAvanAsauSThavavazAtsamyagdarzanajJAnacAritraiH khabhAvabhUtaiH samamaGgAGgibhAvapariNatyA tatsamAhito bhUtvA tyAgopAdAnavikalpazUnyatvAdvizrAntabhAvavyApAraH suniHprakampaH ayamAtmAvatiSThate / tasmin tAvati kAle ayamevAtmA jIvasvabhAvaniyatacaritatvAnnizcayena mokSamArga ityucyate / ato nizcayavyavahAramokSamArgayoH sAdhyasAdhanabhAvo nitarAmupapannaH // [164 ] AtmanazcAritrajJAnadarzanatvadyotanametat / yaH khalvAtmAnamAtmamayatvAdananyamayamAtmanA carati / svabhAvaniyatAstitvenAnuvarttate / AtmanA jAnAti / svaprakAzakatvena cetayate / AtmanA pazyati / yAthAtathyenAvalokayate / sa khalvAtmaiva cAritraM jJAnaM darzanamiti / kartRkarmakaraNAnAmabhedAnizcito bhavati / atazcAritra-jJAnadarzanarUpatvAjjIvasvabhAvaniyatacaritatva-lakSaNaM nizcayamokSamArgatvamAtmano nitarAmupapanna iti // [165 ] sarvasyAtmanaH saMsAriNo mokSamArgArhatyanirAso'yam / iha hi svabhAvaprAtikUlyAbhAvahetukaM saukhyaM / Atmano hi dRg-jJaptI svabhAvastayorviSayapratibandhaH prAtikUlyaM / mokSe khalvAtmanaH sarva 1 sanmukhIbhUtvA. 2 punaH tadane pratipAdyate. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / 35 vijAnataH pazyatazca tadabhAvaH / tatastaddhetukasyAnAkulatvalakSaNasya paramArthasukhasya mokSe'nubhUtiracalitA'sti / ityetadbhavya eva bhAvato vijAnAti / tatassa eva mokSamArgArho naitadabhavyaH zraddhatte / tataH sa mokSamArgAnaha eva iti // ataH katipaye eva saMsAriNo mokSamArgArhA na sarva eveti // [166] darzanajJAnacAritrANAM kathaMcidvandhahetutvopadarzanena jIvasvabhAve niyatacaritasya sAkSAmmokSahetutAdyotanametat / amUni hi darzanajJAnacAritrANi kiyanmAtrayApi parasamayapravRttyA saMvalitAni kRzAnusaMvalitAnIva ghRtAni kathaJcidviruddha kAraNatvarUDherbandhakAraNAnyapi bhavanti / yadA tu samastaparasamayapravRttinivRttirUpayA svasamayapravRttyA saGgacchate, tadA nivRttakRzAnusaMvalanAnIva ghRtAni viruddhakAryakAraNAbhAvA'bhAvAtsAkSAnmokSakAraNAnyeva bhavanti / tataH skhasamayapravRttinAno jIvasvabhAvaniyatacaritasya sAkSAnmokSamArgatvamupapannamiti // [167 ] sUkSmaparasamayasvarUpAkhyAnametat / arhadAdiSu bhagavatsu siddhisAdhanIbhUteSu bhaktibalAnuraJjitA cittavRttiratra zuddhasaMprayogaH / atha khalvajJAnalavAvezAdyadi yAvajjJAnavAnapi tataH zuddhasaMprayogAnmokSo bhavatItyabhiprAyeNa khidyamAnastatra pravartate tadA tAvatso'pi rAgalavasadbhAvAtparasamayarata ityupagIyate / atha na kiM punarniraGkuzarAgakalikalaGkitAntaraGgavRttiritaro jana iti // [168] uktazuddhasaMprayogasya kathaJcidvandhahetutvena mokSamArgatvanirAso'yam / ahaMdAdibhaktisaMpannaH kathaJcicchuddhasaMprayogo'pi san jIvo jIvadrAgalavatvAcchubhopayogatAmajahan , bahuzaH puNyaM badhnAti; na khalu sakalakarmakSayamArabhate / tataH sarvatra rAgakaNikA'pi pariharaNIyA / parasamayapravRttinibandhanatvAditi // [169 ] svasamayopalambhAbhAvasya rAgaikahetutvadyotanametat / yasya khalu rAgareNukaNikA'pi jIvati hRdaye na nAma sa samastasiddhAntasindhupArago'pi niruparAgazuddhasvarUpaM svasamayaM cetayate / tataH svasamayasidhyarthaM piJjanalamatUlanyAsanyAyamabhidadhatA'haMdAdiviSaye'pi krameNa rAgareNurapasAraNIya iti // [170 ] rAgalavamUladoSaparaMparAkhyApanametat / iha khalvahaMdAdibhaktirapi na rAgAnuvRttimantareNa bhavati / rAgAdyanuvRttau ca satyAM buddhiprasaramantareNAtmA na tatkathaMcanA'pi dhArayituM zakyeta / buddhiprasAre ca sati zubhasyAzubhasya vA karmaNo na nirodho'sti / tato rAgakalivilAsamUla evAyamanarthasantAna iti // [171 ] rAgakaliniHzeSIkaraNasya karaNIyatvAkhyAnametat / yato rAgAdyanuvRttau cittoDrAntiH, cittoddhAntau karmabandha ityuktam / tataH khalu mokSArthinA karmabandhamUlacittoDrAntimUlabhUtA rAgAdyanuvRttirekAntena niHzeSIkaraNIyA / niHzeSitAyAM tasyAM prasiddhanaiHsaGgayanaimalyazuddhAtmadravyavizrAntirUpAM pAramArthikI siddhabhaktimanubibhrANaH prasiddhaH svasamayapravRttirbhavati / tena kAraNena sa eva niHzeSitakarmabandhaH siddhimavApnotIti // [172 ] arhadAdibhaktirUpaparasamayapravRttau sAkSAnmokSahetutvAbhAve'pi paramparayA mokSahetutvasadbhAvadyotanametat / yaH khalu mokSArthamudyatamanAH samupArjitAcintyasaMyamatapobhAro'pyasaMbhAvitaparamavairAgyabhUmikAdhirohaNasamarthaprabhuzaktiH piJjanalagnatUlanyAsanyAyabhayena navapadArthaiH sahAhadAdirucirUpAM parasamayapravRttiM parityaktuM, notsahate; sa khalu na nAma sAkSAnmokSaM labhate / kintu suralokAdiklezaprAptirUpayA paramparayA taimavApnotIti // 1 tantilagnakarpAsAMzavat / 2 mokSam. / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [173 ] ahaMdAdibhaktimAtra-rAgajanitasAkSAnmokSasyAntarAyadyotanametat / yaH khalvarhadAdibhaktividheyabuddhiH san paramasaMyamapradhAnamatitIvra tapastapyate; sa tAvanmAtrarAgakalikalaGkitasvAntaH sAkSAnmokSasyAntarAyIbhUtaM viSayaviSadrumAmodamohitAntaraGgaM svargalokaM samAsAdya, suciraM rAgAGgAraiH pacyamAno'ntastAmyatIti // [174 ] sAkSAnmokSamArgasArasUcanadvAreNa zAstratAtparyopasaMhAro'yam / sAkSAnmokSamArgapurassaraM hi vItarAgatvam / tataH khalbarhadAdigatamapi rAgaM candananagasaGgatamagnimiva suralokAdiklezaprAptyA'tyantamanta hAya kalpamAnamAkalayya sAkSAnmokSakAmo mahAjanaH samastaviSayamapi rAgamutsRjyAtyantavItarAgo bhUtvA samucchaladuHkhasaukhyakallolaM karmAnitaptakalakalodabhAraprAgbhArebhayaGkaraM bhavasAgaramuttIrya, zuddhasvarUpaparamAmRtasamudramadhyAsye sadyo nirvAti / alaM vistareNa / svasti sAkSAnmokSamArgasAratvena zAstratAtparyabhUtAya viitraagtvaayeti| dvividhaM kila tAtparyam / sUtratAtparya zAstratAtparyazceti / tatra sUtratAtparya kila pratisUtrameva pratipAditam / zAstratAtparya vidaM pratipAdyate / asya khalu pAramezvarasya zAstrasya sakalapuruSArthasArabhUtamokSatatvapratipattihetoH paJcAstikAyaSaDvvya svarUpapratipAdanenopadarzitasamastavastusvabhAvasya, navapadArthaprapaJcasUcanAviSkRtabandhamokSasaMbandhibandhamokSAyatanabandhamokSavikalpasya, samyagAveditanizcayavyavahArarUpamokSamArgasya sAkSAnmokSakAraNabhUtaparamavItarAgatvavizrAntasamastahRdayasya paramArthato vItarAgatvameva taatprymiti| tadidaM vItarAgatvam vyavahAranizcayAvirodhenaivAnugamyamAnaM bhavati samIhitasiddhaye na punaranyathA / vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvataranti tIrtha prAthamikAH / tathAhIdaM zraddheyamidamazraddheyamayaM zraddhAtedaM zraddhAnamidamazraddhAnamidaM jJeyamayaM jJAtedaM jJAnamidamajJAnamidaM caraNIyamidamacaraNIyamidamacaritamidaM caraNamiti krtvyaakrtvykrtRkrmvibhaagaavloknollsitpshlotsaahaaH| zanaiHzanairmohamallamunmUlayantaH / kadAcidajJAnAnmadapramAdatantratayA zithilitAtmAdhikArasyAtmano nyAyya. pathapravartanAya prayuktapracaNDadaNDanItayaH / punaH punardoSAnusAreNa dattaprAyazcittAH santatoyuktAH santo'tha tasyaivAtmano bhinnaviSayazraddhAnajJAnacAritrairadhiropyamANasaMskArasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvasya rajakazilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitA'dhvapariSvaGgamalinavAsasa iva manAGmanAgvizuddhimadhigamya nizcayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvabhAvAddarzanajJAnacAritrasamAhitatatvarUpe vizrAntasakalakriyAkANDADambaranistaraGgaparamacaitanyazAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyAtmani vizrAntimAsUcayantaH krameNa samupajAtasamarasIbhAvAH paramavItarAgabhAvamadhigamya, sAkSAnmokSamanubhavantIti / atha ye tu kevalavyavahArAvalambinaste khalu bhinnasAdhanabhAvA'valokanenA'navarataM nitarAM khidyamAnA muhurmuhurdharmAdizraddhAnarUpAdhyavasAyAnusyUtacetasaH, prabhUtazrutasaMskArAdhiropitavicitravikalpajAlakalmASitacaitanyavRttayaH, samastayativRttasamudAyarUpatapaHpravRttirUpakarmakANDoDDamarAcalitAH, kadAcitkiJcidrocamAnAH, kadAcitkiJcidvikalpayantaH, kadAcitkiJcidAcarantaH, darzanAcaraNAya kadAcitprazAmyantaH, kadAcitsaMvijamAnAH, kadAcidanukampyamAnAH, kadAcidAstikyamudvahantaH, zaGkAkAGkSAvicikitsAmUDhadRSTitAnAM vyutthApananirodhAya nityabaddhaparikarAH, upabRMhaNasthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAM bhAvayamAnA, vAraMvAramabhivardhitotsAhA, jJAnacaraNAya svAdhyAyakAlamavalokayanto, bahudhA vinayaM prapaJcayantaH, pravihitadurddharopadhAnAH, suSThubahumAnamAtanvanto, nihnavApattiM nitarAM nivArayanto'rthavyaJjanatadubhayazuddhau nitAntasAvadhAnAH, cAritrAca 1 bAhulya,- 2 avagAhya. 3 nirvANaM yAti. 4 vairAgyamAnAH. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / raNAya hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahasamastaviratirUpeSu paJcamahAvrateSu tanniSThavRttayaH, samyagyoganigrahalakSaNAsu guptiSu nitAntaM gRhItodyogA, IryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargarUpAsu samitiSvatyantanivezitaprayatnAstapa AcaraNAyAnazanAvamodaryapravRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAzanakAyaklezeSvabhIkSNamutsahamAnAH, prAyazcittavinayavaiyAvRtyavyutsargasvAdhyAyadhyAnaparikarAMkuzitasvAntA, vIryAcaraNAya karmakANDe sarvazaktyA vyApriyamANAH, karmacetanApradhAnatvAdUranivAritA'zubhakarmapravRttayo'pi samupAttazubhakarmapravRttayaH, sakalakriyAkANDADambarottIrNadarzanajJAnacAritraikyapariNatirUpAM jJAnacetanAM manAgapyasaMbhAvayantaH, prabhUtapuNyabhAramantharitacittavRttayaH, suralokAdiklezaprAptiparamparayA suciraM saMsArasAgare bhramantIti / uktaJca-"caraNakaraNappahANA, sasamayaparamatthamukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM, NitthayasuddhaM Na yANaMti" ye'tra kevalanizcayAvalambinaH sakalakriyAkarmakANDADambaraviraktabuddhayo'rdhamIlitavilocanapuTAH kimapi svabuddhayA'valokya yathAsukhamAsate; te khalvavadhIritabhinnasAdhyasAdhanabhAvA abhinnasAdhyasAdhanabhAvamalabhamAnA antarAla eva pramAdakAdambarImadabharAlasacetaso mattA iva, mUchitA iva, suSuptA iva, prabhUtaghRtasitopalapAyasAsAditasAhityA iva, samulbaNabalasaJjAnitajADyA iva, dAruNamano-bhraMzavihitamohA iva, mudritaviziSTacaitanyA vanaspataya iva, maunIndrIM karmacetanAM puNyabandhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamanaiSkarmyarUpajJAnacetanAvizrAntayo vyaktAvyaktapramAdatandrA aramAgatakarmaphalacetanApradhAnapravRttayo vanaspataya iva kevalaM pApameva bannanti / uktaJca-"NicchayamAlambaMtA Nicchayado NicchayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM vAharicaraNAlasA keI" // ye tu punarapunarbhavAya nityavihitodyogamahAbhAgA bhagavanto nizcayavyavahArayoranyatarAnavalambanenAtyantamadhyasthIbhUtAH / zuddhacaitanyarUpAtmatatvavizrAntiviracanonmukhAH pramAdodayAnuvRttinivartikAM kriyAkANDapariNatimAhAtmyAnnivArayanto'tyantamudAsInA yathAzaktyA''tmAnamAtmanA''tmani saMcetayamAnA nityopayuktA nivasanti te khalu svatattvavizrAntyanusAreNa krameNa karmANi sanyasanto'tyantaniSpramAdA nitAntaniSkampamUrtayo vanaspatibhirupamIyamAnA api dUranirastakarmaphalAnubhUtayaH karmAnubhUtinirutsukAH kevalajJAnAnubhUtisamupajAtatAtvikAnandanirbharatarAstarasA saMsArasamudramuttIrya zabdabrahmaphalasya zAzvatasya bhoktAro bhavantIti // [175 ] kartuH pratijJAniyUMDhisUcikA samApaneyam / mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pAramezvarI paramAjJA / tasyAH prabhAvanaM prakhyApanadvAreNa prakRSTapariNatidvAreNa vA samudyotanaM / tadarthameva paramAgamAnurAgavegapracalitamanasA saMkSepataH samastavastutattvasUcakatvAdativistRtasyApi pravacanasArasya sArabhUtaM paJcAstikAyasaGgrahAbhidhAnaM bhagavatsarvajJopajJatvAt sUtramidamabhihitaM mayeti / athaivaM zAstrakAraH prArabdhasyAntamupagamyAtyantaM kRtakRtyo bhUtvA paramanaiSkarmyarUpe zuddhasvarUpe vizrAnta iti zraddhIyate / iti zrIsamayavyAkhyAyAM navapadArthapurassaramokSamArgaprapaJcavaNarnAtmako dvitIyaH zrutaskandhaH samAptaH / svazaktisaMsUcitavastutatvairvyAkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / svarUpaguptasya na kiMcidasti kartavyamevAmRtacandrasUreH // 1 // iti paJcAstikAyavidhAnasya samayasya vyAkhyA samAptA // ................... / caraNasya sAraM, nizcayazuddhaM na jAnanti // iti cchAyA / 2 nizcayamAlambanto, nizcayato nizcayaM ajAnantaH / nAzayanti caraNakaraNaM, bAhyacaraNAlasAH ke'pi // iti cchAyA / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram. bhASyasahitam. (zrImadumAsvAtiviracitam.) jainadarzanakA mUlabhUta tattvArthasUtra hai. yaha usI prakAra hai, jisaprakAra anya pImAMsaka, naiyAyikAdi darzanoMke darzanasUtra haiM. tattvArthasUtra bhagavAn umAvA(ti)mIkA banAyA huA hai. jo vikramakI prathamazatAbdImeM ho gaye haiM. isa manthako digambara zvetAmbarAdi sampUrNa jainI mAnate haiM. donoM pakSoMke AcAya?ke gandhihasti mahAbhASya, zlokavArtikAlaMkAra, rAjavArtikAlaMkAra, sarvArthasiddhi, gajagandhihasti mahAbhASya, Adi bar3e 2 bhASya aura TIkAyeM haiM, unhIMmeMse yaha eka tattvArthAdhigamabhASya hai. tattvArthasUtrake kartA zrImadumAsvAtiAcArya hI isake kartA haiM, aisA sarvatra prasiddha hai. zvetAmbarasampradAyameM yaha grantha vizeSa mAnya ginA jAtA hai. granthakI uttamatA ekabAra AyaMta paThana karanese hI vidita ho saktI hai, hamAre likhanese nahIM. isakAraNa jainatattvake jAnanekI icchA rakhanevAloMko yaha grantha avazya avalokana karanA cAhiye. janadharmake prAyaH sampUrNa mAnya padArthoMkA isameM vivecana hai. yaha grantha abhItaka aprApya thA, hamane bar3e parizramase prApta karake aura vidvadvarya paMDita ThAkuraprasAdajI vyAkaraNAcAryase sarala hindIbhASATIkA karAke taiyAra karAyA hai, yaha kamase kama 25 phArmakA grantha hogA. mUlya ru. 2) (DAkavyaya alaga) saptabhaGgItaraGgiNI. (zrImAn vimaladAsajIpraNIta.) isa graMthameM saptabhaMgakA uttamottama svarUpa dikhalAyA gayA hai. mUla tathA paMDita ThAkuraprasAdajIkRta sarala hindI bhASAnuvAdasahita uttama paddhatise chapAkara taiyAra karAyA hai. mUlya ru. 1) (DAkavyaya alaga) paramazruta-prabhAvakamaMDala, jauharIbAjara, bambaI. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra. -~zrImad rAjacaMdranI soLa varSa pahelAnI vayathI te dehotsargaparyaMtanA vicArono saMgraha oNgasTanI AkharIe bahAra paDaze. raoNyala cAra pejI sAtaseM pRSTha thayAM che. IMglaMDathI maMgAvelA khAsa uMcA kAgaLaupara nirNayasAgara presanI aMdara khAsa taiyAra karAvelA TAipathI chapAyuM hai jANItA keksTana presamAM IMgliza paddhatinAM puThAM baMdhAya che. paramazruta prabhAvakamaMDala, ___jhaverI bajAra, bambaI. zrImadamRtacandrasUriviracita puruSArthasiddhyupAya. AcArya samAna paM0 ToDaramalajI, tathA daulatarAmajIkRta TIkA, aura paM0 bhUdharamiH zrakRta TIkAparaseM navIna DhaMgakA yaha graMtha paM0 nAthurAma premIke hAthase banavAyA hai. .. mUlya ru0 1-4-0 ( DAkavyaya 0-1-0). isa graMthakI uttamatA nimna likhita abhivaMdanapatraseM mAlUma hogI. jaina gaeNjhiTakA saMpAdaka zrIyuta jagamedaralAla jainI em. e. likhate haiM ki : All honor and glory to you for your excellent first number of the Raychandra Shastra-Mala. Accept my congratulations on your really noble achievement. A review of your work will be made in the Jain Gazette, under the Editorial notes. Please send a copy of the first number by V. P. to Professor Ganga Natha Jha M. A. F. A. U. Manigachi, Durbhanga. He will be a subscriber. I shall secure other subscribers. zrIyuta ajitaprasAdajI em. e. lakhanause likhatA hai ki : I am glad to receive the first issue of the Raychandra Jain Shastra. Mala Series. The type and get up is all that could be desired. The Purshartha-Siddhi-Upaya (puruSArthasiddhayapAya) is very welcome. zrIyuta parabhu dayAla jainI revArIseM likhatA hai ki : Your two numbers of Raichandra Jain Mala, received by V.P. They are very ably written and very neatly printed and in my opinion translation of all granths must be done like puruSArthasiddhayupAya.