Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namotyu Na samaNassa bhagavao mahAvIrassA zrI vizvanAtha paMcAnana bhaTTAcAryaviracitA DhaloDadIqlI nyAdidIja, (bhAga - 1) (saMkSipta nyAyabhUmikA - gujarAtI vivecana sahita) vivecana nyAyavizArada sva. pU. A. zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. sahajAnaMdI sva. pU. A. zrI vijaya dharmajisUrIzvarajI ma.sA. zrI sUrimaMtraArAdhaka pU. A. zrI vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA.no ziSyANa paMnyAsa abhayazekhara vijaya gaNivara prakAzaka zrI aMgherI gujarAtI jaina saMgha, 106, esa.vI. roDa, IrlA brIja, muMbaI - 400 056
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namottha NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrI vizvanAtha paMcAnana bhaTTAcAryaviracitA nyAyitAvalI (bhAga - 1 - pratyakSakhaMDa sudhI) saraLa gujarAtI vivecana sahita (saMkSipta nyAyabhUmikA sahita) LA vivecana nyAyavizArada sva. pU. A. zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. sahajAnaMdI sva. pU. A. zrI vijaya dharmajinsUrIzvarajI ma.sA. zrI sUrimaMtraArAdhaka pU. A. zrI vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA.no ziSyANu paMnyAsa abhayazekhara vijaya gaNivara prakAzaka zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha 106, esa.vI. roDa, Ille brIja, muMbaI - 400 056 prathama prakAzana : vi.saM. 2051 caitra vada 13 dvitIya prakAzana : vi.saM. 2056 zrI vIranirvANakalyANaka mudraka : hrIMkAra priMTarsa, vijayavADA. phona H 0866-567927 mUlya : rUA. 100/ noMdha : A pustaka jJAnanidhimAMthI prakAzita thayela che. tethI gRhasthoe rAkhavuM hoya to enuM mUlya jJAnakhAte cUkavavuM.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya kevI suMdara vAta cheeka jaina sAdhu eka ajaina grantha para vivecana lakhe ne... eka jaina sei enuM prakAzana kare.. parikSatnie bhAMkhe ane indravadanI ke suMdara samanvaya.... balidapaddhi vhis... ne kicana banAvatA hoya ema Aje pUjanIya sAdhu-sAdhvIjI bhagata aAdi caturvii sei aMkita keLavavA ane zaninA yathArtha ne pAkanI uThI keLA nyAyaai] pradarzananI khUba pracalita thayelA zrInyAyasinDamUkavalI granthanuM adhyayana kare che. chelle UPSI-buddhi vageremAM nazaithuujjha hAza anubhaLI che ar JLamAM enA gujarAtI-saraLa viveinanI hajI Avazyakai hatI. jene TiviTida-kalakSadvi -uMmani taponi sva. jayaUdi athAdavei zramadvijayabhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma.sA.naI varada dIkSA-ziSa pAmelA vidvAna pRdhyaUda penkasapravara zrI abhayazekhara vijayajI gaNivare dhyAnamAM laI che granthanA pratyakrakheDa suthI aA vivena taiyAra karI ApyuM che. jenuM mAruM inanidhimAM prakAzana che ijharava anubhave hakAra prikirNanA zrI hemalabhAi mArU vagerene granthanuM suMdara mudraNa karI rAkhavA badala IMnyavAda V[84e chIe. - prathama AvRttinI nakaI khalAsa thaI jaIi cha00 jhisuoNnI mAga vatI tI hovAthI A bIjI AvRttinuM prakAzana karI zrI sei anida anubhave che. sahu koi mumukSu svakIya buddhinI parikarma ii anjiddhi sAI levA ma8i aA prakAzininI uga karI amArii parizramane phaLadi banne cheDI vinatI sAthe aMdherI gujarAtI jaina saMgha vatI - harSada saMghavI naprApti sthAna1. prakAzaka. 2. divyadarzana TrasTa, 36 kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA - 387 810. 3. divyadarzana TrasTa, kALuzInI poLa, kALupura, amadAvAda - 380 001.]
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvRttimAMthI... prastAvanA kaSa, cheda ane tApa... zAstronI A traNa parIkSAmAMthI sAMgopAMga pAra utarI janArA sarvajJapraNIta zAstrono adbhuta khajAno prApta thaI gayA pachI bIjuM joIe paNa zuM ? tema chatAM, e zAstronAM arthagaMbhI2 vacanono yathArtha rahasyArtha pAmavA mATe buddhinI yogya khIlavaTa joIe che. e khIlavaNI mATe anyadarzanonA granthonuM adhyayana paNa sAruM sahAyaka banatuM hoya che. vaLI. chevaTe to e bathA graMthonuM mULa paNa prabhunA mukhakamaLamAMthI vahelI vANI ja che. tethI, Aje paNa zrI jaina saMghamAM jenuM aghyayana-adhyApana sArA pramANamAM pracalita che e nyAyavaizeSikadarzananA eka pAyAnA grantha zrI nyAYasaddhAntamuktAvalInA bahu saMkSipta nahIMbahu vistRta nahIM evA vivecananI ghaNI AvazyakatAne najaramAM laI e granthanA pratyakSakhaMDa sudhInA A vivecananuM prakAzana thaI rahyuM che. bezaka, enI pAchaLano uddeza, sAthako svabuddhine parikarmita kare, ne zAstravacanonAM yathArtha rahasya pAmI, e mujabanuM jIvana banAvI, Ahita sAthe e ja che. muktAvalI granthamAM saraLatAthI praveza thaI zake e mATe saMkSepamAM nyAyabhUmikAno paNa A pustakamAM samAveza karI dIgho che. jo ke bhUmikAmAM A sivAya paNa ktivAda vagere keTalAka viSayo AvarI levAtA hoya che, paNa e viSayo muktAvalImAM prAraMbhe ja AvI jatA hovAthI bhUmikAmAM umeryA nathI. granthagata paMktiono athaeN kaI rIte thAya che ? eno kaMIka khyAla Ave e mATe kArikAvalI ane muktAvalIno pahelAM paMktine anusarIne sIdho artha Apyo che. ne pachI Avazyaka vivecana karyuM che. jyAM vizeSavivecana Avazyaka nathI lAgyuM tyAM e karyuM nathI. muktAvalIno artha ja tyAM joI levo. vivecanamAM paNa keTalAka viSayo aMge jeoe vaghAre uMDANathI karavuM hoya teo te karI zake e mATe dinakarI vagere TIkAnA AdhAre vizeSavAtonuM vivecana judA prakAranA TAIpamAM ApyuM che. tejasvI kSayopazamavALAe e vivecana paNa avagAhavAthI vizeSa lAbha thaI zake. athavA, e vizeSa yone pahelAM choDI daI Akho grantha karI levo. eTale buddhinI vizeSa parikarmaNA thaI javAthI pachI e vizeSabhAgo paNa lAbhakartA puravAra thAya. jayAM AvazyakatA lAgI che tyAM muktAvalIgranthanI paMktione tathA enA sIthA gujarAtI arthamAM rahelI paMktione samAna aMka ApI, e ja aMka sAthe vivecana karyuM che. jethI adhyetAne enuM saMkalana karavuM saraLa banI jAya. A pustakamAM Apela nyAyabhUmikAnuM nirUpaNa temaja muktAvalInuM vivecana, A badhuM ja, svargastha bhoSitAraka nyAvizArada pUjyapAda gurudeva AcAryabhagavaMta zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. pAsethI je kAMI sAMbhaLyuM, vAMcyuM, jANyuM che e ja che. phakta mArI rIte (mArA zabdomAM) meM enI rajuAta karI che... bAkI badhuM teo zrImanuM ja che. eTale A AkhuM vivecana teo zrImanuM ja che ema kahevAmAM jarAya atizayokti nathI. tethI A pustakamAM je kAMI sAruM che ne enAthI jeone je kAMI bogha-lAbha thAya e baghAno yaza teozrIne ja devo ghaTe. siddhAntamahodhi suvizuddhabhrahmamUrti suvizALaganirmAtA sva. pU. A. bhagavaMta zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma.sA., varthamAnatonidhi-nyAnipuNati-sarvajJavacanamarmajJa sva. pU. A. bhagavaMta
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ == = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = == zrImaddavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. sahajAnaMdI-adhyAtma rasika sva.pU. A. bhagavaMta zrImad vijaya varmajitasUrIzvarajI ma.sA. nI divyakRpA e A sarjana pAchaLanuM ghabakatuM pIThabaLa che. vartamAna gacchAdhipati siddhAntadivAkarapU. A. bhagavaMta zrImavijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. tathA zrI sUmintrapaMcaprasthAnanI pAMca vAra ArAthanA karI cUkelA pUjayapAda gurudeva AcArya bhagavaMta zrImad vijaya jayazekhara sUrIzvarajI ma.sA.nI satata amIdaSTi e mAruM parama saubhAgya che. mane nyAyagranthonuM adhyayana karAvanAra sva. pUjayapAda gurudeva A. bhagavaMta zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA., tarkasamrATapUjayapAda paM. pravaragrI jayasuMdaravijayajI gaNivara, sva. paMDita zrI durgAnAthajI jhA vagerenuM kRtajJabhAve smaraNa karuM chuM. sahavartI aneka mahAtmAono temaja mArI pAse adhyayana karanAra ane AvA vivecananI punaH punaH mAgaNI karanAra adhyetAvargano phALo paNa A prakAzanamAM nAno-sUno nathI. zIdhraprakAzita thaI rahelA A prakAzananA prUpharIDiMgamAM aneka mahAtmAoe sahAya karI che. e badhAnuM paNa kRtajJatApUrvaka smaraNa karuM chuM. A vivecanamAM temaja prakAzanamAM tAraka tIrthaMkaradevonI paramapAvana AjJA viruddha je kAMI thayuM hoya tenuM hArdika micchAmi dukakaDam devApUrvaka sahukoI jijJAsu vargamArA parizramane saphaLatA bakSe evI vinaMtI sAthe viramuM chuM. -paM. abhayazekharavijaya gaNa nyAya-vaizeSikadarzananA prakAMDa vidvAna paMDitoe paNa jenI muktakaMThe prazaMsA karI che evI sva. pUjyapAda gurudeva A. bhagavaMta zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma.sA. nI eka aNamola kRti eTale nyAyabhUmikA... nyAyadarzananI pAyAnI jaTila vAtonuM saraLa-pravAhI nirUyaNa nyAyagranthomAM praveza karavo sugama banAvI de che. nyAyabhUmikAkIne sIdho muktAvalIgranthakavAmAM koI ja kaThinAI anubhavAtI nathI evo mAro ane anekono anubhava che. nyAyadarzananA aneka kaThina granthono nicoDatAzvIne AvA suMdaragranthananuMsarjana karanArA yujyapAda gurudevazrInA caraNomAM koTiza: vaMdanA...
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 siddhAnta mahodadhi saccAritracUDAmaNi suvizALa gacchanirmAtA sva. A. deva zrImadvijaya : premasUrIzvarajI ma.sA. nA paTTadhara tathA A vivecana-prakAzananA yazanA adhikArI... sarvAgINa sAdhanAno tejapuMja.. sva. pUjyapAda A. deva zrImadvijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma.sA..... judA judA vidvAnonI kalame... ja jIvanabhara pracaMDa sAdhanAno mahAyajJa mAMDIne lakhalUTa guNasamRddhinA svAmI banelA eka mahAn guNazrImaMta eTale pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA. teozrI pAse guNanuM pAkITa nahotuM, pAuca nahotuM, peTI nahotI, paTAro nahoto... paNa moTo bhaMDAra hato. jIvananA 82 varSa teozrIe mukti bhaNI doTa ja lagAvI che. athAgapaNe do ja gayA che ane kalpanAtIta virATa aMtara A nAnakaDI jiMdagImAM kApI nAkhyuM haze. * prArthanAnA nAnakaDA lAgatAyogathI laIne saMghakauzalyanA virATa phalaka sudhI vistareluM virATa vyaktitva eTale pUjyapAda zrI...... ja pUjyapAdazrInA jIvananI ekaeka paLa preraNAno amRtakuMbha hatI, teozrInA jIvanano eka eka prasaMga preraNAno mahAdhodha hato, teozrInuM jIvana sAdhaka AtmAo mATe eka utkRSTa AlaMbana hatuM. tethI teozrI mAtra smRtino viSaya nahi paNa AlaMbana ane preraNAno viSaya hatA. teozrInI smRtio mAtra smAraka nathI paNa preraka che. paMcama kALano ane chaThThA saMghayaNano eka mAnavI sAdhanAnA paMtha upara kevI haraNaphALa bharI zake che, kevuM pracaMDa sattva phoravI zake che, kevI mahAna guNasiddhione AMbI zake che ane kevA mahAna vismayo sarjI zake che... enuM vAstavika darzana eTale pUjyapAdazrInuM jIvana e jIvanadarzananAM keTalAMka manohara dazyo pka AjIvana gurusAMnidhya ane aparaMpAra gurukapAsaMpAdana. ja dArzanika granthonA sAMgopAMga adhyayanathI khIleluM adbhuta tarkakauzalya. ja saMprApta nyAyavizAradatA ane vizada padarzana bodha. jI vyAkaraNa, kAvyo, prakaraNagrantho, Agamagrantho, vairAgyagrantho, caritragrantho, adhyAtmagrantho, yogagrantho, chedasUtro, prAcIna gurjara padyaracanAo ityAdi sva-para samayanA thokabaMdha sAhityanAsAMgopAMga adhyayanathI ! saMprApta vipula zAstrabodha ane kuzaLa jinavacanamarmajJatA. naka alpanidrA ane apramatta sAdhanA. atyaMta bahumAnapUrvaka ane upayogapUrvakanI Avazyaka kriyAo. nA paramottama paramAtmabhakti. nIka zrotAonA mohaviSa utAranAra jAMgulimaMtra tulya pravacanazakti. 11 . 20000000000000000000pa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ,, ,,,,,,, , ,,,,, ,,,, * sanmArgadarzana ane vairAgyapoSaka saralazailImAM AlekhAyelA zatAdhika pustako. A 42-42 varSa 'divya-darzana' dvArA pratisaptAha avirata ciMtanapravAha. ja grISmakAlIna zikSAyatanonA mAdhyamathI yuvApeDhIno jIrNoddhAra. nIka suvidita susamartha susaMyamI seMkaDo zramaNonuM suyogya ghaDatara. ja sUrimaMtra paMca prasthAnanI ArAdhanA. ja aMjanazalAkA Adi zAsana prabhAvaka prasaMgonI avirata hAramALA. roja saMghaekatA nirmANano samyakapuruSArtha. jhIka saMgha samAdhi saMpAdana. ja mumukSuonuM suyogya ghaDatara. vAcanA Adi dvArA zramaNa ghaDatara. ja zAstrapaMktio ane stavano para addhata anuprekSA. ke citrakalA, saMgItakalA, zilpakalAnuM suMdara jJAna. ja adbhUta zAsanarAga. ja atyaMta viSayavirAga. ja nirdhAmaNAnI kuzaLatA ane glAnasevAnI tatparatA. * suvizuddha akhaMDa brahmacarya ja upabRhaNA ane guNAnurAga. rIke AtmagaveSaNA ane AtmaniMdA E & pramArjanAno AtmasAt abhyAsa. ja prAcIna kathAomAMthI jIvana asyonI khoja. raka kriyAomAM dhyAnayoganI sAdhanA. ...... A mahApratApI bhAnunA AvA hajAro kiraNoe sAdhanAnA kayA pradezane nahIM ajavALyo hoya? sAdhanAno eka eka pradeza bhAnukiraNothI dIptimaMta banyo che. aMgrejImAM kahevAya che One can become Jack of all thing, One can become master of one thing, but none can become master of all things. sUrideve te aMgrejI kahevatane galata TheravI che. eka-eka yogamAM Toce pahoMcyA hatA, prakarSaprApta prajJA, prakarSaprApta siddhio ane prakaSaprApta pariNati e pUjya gurudevazrInI AgavI vizeSatA hatI. -bhuvanabhAnunA ajavALAmAMthI sAbhAra sess:00000000000000000degdegdegdegdegdegdegdegdegdegdegdegdegdeg ,000000000000degdegdegdegdegdegdegdegdegdeg b u
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 a viSaya : dvividya padArtho 3 saMbaMdha E dharma e saMbaMdha bane avacchedaka dharma tRNAraNimaNinyAya avacchedaka saMbaMdha "avacchedakanA anya artha kArya-kAraNabhAva | vyApya-vyApakabhAva anubhavanA 4 prakAra paMcAvayava prayoga 4 Atmasiddhi 00000000000000000 nyAyabhUmikA 1 thI para viSaya Izvarasiddhi hetvAbhAsa viziSTano abhAva anukULatarka zAbdabodhanI prakriyA zAbdabodhanAM 4 sAdhano lakSaNA pratyakSanuM lakSaNa kividha pratyakSa 7 padArtho abhAvanuM lakSaNa nirUpaka-nirUpita nyAyasiddhAntamuktAvalI pa3 thI 231 viSaya sAdazyavAda - uttarapakSa dravyatvajAtisiddhi tamavAda-pUrvapakSa tamovAdauttarapakSa guNanirUpaNa sAmAnya nirUpaNa jAtibAdhakasaMgraha sAMryadoSa vizeSanuM nirUpaNa samavAyanirUpaNa abhAvanA vaiziTyasaMbaMdhanI vicAraNA abhAvanirUpaNa adhikaraNa-avacchedaka dhvaMsa-prAgabhAvane atyantAbhAvano virodha? 96 abhAva adhikaraNAtmaka nathI | 8 8 8 8 viSaya samAptapunarAttattva muktAvalInI upamA vighAta' padanI vizeSatA maMgalavAda - pUrvapakSa - maMgalavAda - uttarapakSa maMgalamAM vyabhicAraparihAra : maMgala - navyamata dvArathI dvArI anyathAsiddha ? * viSmAbhAva e samAptisAdhana : IzvarakartutvavAda : satpatipakSa - tatparihAra = vibhajana eTale zuM? 1 zaktivAda - pUrvapakSa | sAdavAda-pUrvapakSa zaktivAda - uttarapakSa 8 8 8 8 S $ $ $ $ $ oooooooooooo 97 , , ,, , ,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * * * 159 99 161 163 164 165 166 169 17) 172 176 kAraNatA nirUpaNa 178 183 125 :viSaya sAghamya-vaidharma dravyAdi pAMcanuM sAdhamya anekatvanI vicAraNA 1OO guNAdi 6nuM sAdharmsa 103 : pArimAMDalya 106 akAraNa padArtho 107 AkAzAdaH padavicAraNA 109 110 asamavAdhikAraNanirUpaNa 111 asamAyikAraNanI be prayAsatti 114 anyathA siddhi nirUpaNa 115 trIjI anyathAsiddhi 116 cothI anyathAsiddhi 119 - pAMcamI anyathAsiddhi 120 FguNakarmanuM sAdhampa - asamavAdhikAraNatva 123 navadravyonuM sAdharma bhUtatva - sAdharma 129 phityAdi 4nuM sAdharma 131 AkAza - AtmAnuM sAgharpa yogyavibhuvizeSaguNono nAzaka 134 prathama traNa dravyonuM sAdharma 138 pRthvI-jaLanuM sAdharmsa 140 tvaidyarpa prakaraNa EdravyanA guNonuM kathana *pRthvI nirUpaNa 142 yadravya..... ityAdi niyama 144 nAnA rUpavattva 146 paramANujjavAdI bauddhano pUrvapakSa 149 kanaiyAyikano uttarapakSa 15) : paramANu siddhi 151 anitya pRthvInA 3 prakAra 153 zarIratvano vicAra 154 :dhrANendriyamAM pArthivatvasiddhi 156 : jalanirUpaNa 157 viSaya zuklarUpavattvavicAra jaLamAM madhurarasasiddhi hima-karAmAM jalatvasiddhi tejonirUpaNa cakSumAM tejasvasiddhi suvarNamAM tejasvasiddhi vAyu nirUpaNa vAyunAM anumAno AkAza nirUpaNa kALa nirUpaNa diddhavyanirUpaNa AtmanirUpaNa cArvAkamata maMDana-khaMDana indriya-AtmavAda mana-AtmavAda kSaNika vijJAnavAdI bauddhamata naiyAyino uttarapakSa vedAMtamata sAMkhyamata sAMkhyamatakhaMDana sAmAnyathI Atmasiddhi buddhinuM nirUpaNa pratyakSanuM lakSaNa anumitinuM lakSaNa janyapratyakSa nirUpaNa sparzanendriyanA viSayo vAyupratyakSa aMge prAcIna-navIna carcA jJAnasAmAnyanuM kAraNa nirvikalpaka pratyakSa indriyanuM lakSaNa saMnikarSa nirUpaNa yogyA anupalabdhi sAmAnyalakSaNA saMnikarSa jJAnalakSaNA saMnikarSa yogaja saMnikarSa 184 184 186 191 196 199 132 ra01 141 203 203 206 142 209 215 218 223 224 230 231
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 0 ) 0 che buddhibaLe bRhapatinA putranI pare opatA, racAdvAda garbhita zArAnA marmo supere kholatA; siddhAntarakSA kAja pyAlA pI lIdhA apamAnanA, cAra bhuvanabhAnu caraNajamAM bhAvathI zuM vaMdanA,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI gaI namaH | zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH / zrI mahAvIraparamAtmane namaH / zrI prema-bhuvanabhAnu-dharmajita-jayazekharasUrIzvara sadgurubhyo namaH / aiM namaH nyAyabhamikA> prazna : nyAya bhaNavAnI AvazyakatA zI che ? uttaraH koI paNa tattvanA rahasyane pAmavA mATe-spaSTa samajavA mATe nyAyanI jarUra paDe che. kAraNa, ghaNIvAra samajyA vagara khoTuM bolAya che. jema ke "jyAM jyAM Arya tyAM tyAM Aryatva." AvuM bolavuM yogya nathI. kemake Arya to muMbaImAM che. suratamAM che... paNa muMbaI vagere zaheramAM Aryatva nathI. mATe evuM bolavuM yogya che ke je je Arya temAM temAM Aryatva." A badhuM nyAya samajAve che. praznaH paNa nyAya-vaizeSika vagere anya darzanonA granthone zA mATe bhaNavA joIe? uttaraH (1) anya darzanIonA zrutanA utpattisthAna paNa bhagavAn che. naMdIsUtramAM kahyuM che ke naya sui pamavo' bhagavAn jo mAtra sabhya zratanA prabhavasthAna hota to ahIM sumasa' ema eka vacanano prayoga karyo hota. paNa bahuvacanano prayoga karyo che te e batAve che ke mithyAzruto paNa bhagavAnamAMthI utpanna thayA. te zI rIte ? A rIte - bhagavAne sAte nayothI yukta vANI uccArI... emAMthI eka eka nayane grahaNa karI-bIjAne sarvathA bAda karI mithyA zratano prabhava thayo. Ama mithyA zrata paNa bhagavAnamAMthI nIkaLyuM hovAthI bhaNavuM joIe. vaLI, (2) sAta navayukta evI prabhunI vANIne vadhu UMDANathI samajavA mATe nyAya jarUrI che. ema zAstromAM kyAreka kyAreka ziSyanI buddhino te te bAbatamAM vikAsa thAya e mATe koI eka nayanI vAta paNa "ja'kArapUrvaka karI hoya che. AvA zAstravacano vakhate te te vAta kayA nayanI apekSAe kahevAmAM AvI che eno nirNaya sUkSmabuddhithI karavo paDe che. e nirNaya karavAmAM jo bhUla thaI jAya to arthano anartha paNa thaI jAya ! A sUkSmabuddhi nyAyazAstra bhaNavAthI thAya che. ApaNe tyAM karma vagere bIjA ghaNA viSayo batAvavAnA che. tethI nyAyane eTalo avakAza nathI. bIjAM keTalAka darzanoe mAtra nyAya para ja carcAo karI UMDuM kheDANa karyuM che. mATe te jANavAthI buddhi tIkSNa thAya che, jethI pachI Agama vadhu sArI rIte samajI zakAya che. (3) pUrvapakSa UThAvI uttarapakSa karavAnI paNa ghaNI paddhatio ApaNA Agamo vagerenA vRtigrantho vageremAM jovA maLe che. enI pakaDa A vAyagrantho parathI sugama rIte AvI zake che. (4) vaLI bIjAonuM nirUpaNa galata hoya to paNa, emAM zuM doSa rahelA che e jANIe to ja 'e nirUpaNa galata che ema jANI zakAya che ne pachI nirdoSa nirUpaNa zuM hoI zake? eno nirNaya thaI zake che. AnA mATe paNa nyAyadarzananA abhyAsa dvArA tarkazakti khIlavavI Avazyaka che. nyAyane-tarkane samajavA tenI paribhASA jANavI joIe je A nyAyabhUmikAthI prApta thAya che. nyAyadarzananA hisAbe jagatmAM padArtho be jAtanA che : (1) sApekSa (sasaMbaMdhika) - jene samajavA mATe bIjAne jANavAnI jarUra paDe, eTale ke tenA saMbaMdhInuM jJAna joIe... tevA... padArtho. arthAt, tenA e saMbaMdhIne jANIe nahi tyAM sudhI Ano bodha paNa adhUro lAgyA kare tevo padArtha. dA.ta. koI kahe che ke mane icchA thaI che. to sAMbhaLanArane tarata manamAM thAya che ke zenI icchA thaI che ? jyAM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA sudhI e A jANe nahiM ke amukanI icchA' thaI che tyAM sudhI ene pUruM samAdhAna thatuM nathI. mATe "icchA' e sApekSa padArtha che. A rIte jJAna, dveSa, abhAva vagere paNa sApekSa padArtho che. (2) nirapekSaH (asaMbaMdhika) - jene jANavA mATe bIjAne jANavAnI jarUra nahiM tevA padArtho. dA.ta. ghaDo, makAna... vagere... AmAMthI sApekSa padArtho je che tenA saMbaMdhIonA be bheda che. (1) viSaya jJAna, icchA (rAga), dveSa, prayatna (kRti) ane saMskAra, A pAMca sApekSa padArtho evA che ke enA saMbaMdhIne "viSaya' kahevAya che. jJAna thayuM...zAnuM? ghaDAnuM.... mATe ghaDo e jJAnano saMbaMdhI thayo. eTale ghaDAne jJAnano viSaya kahevAya che ane jJAna ghaTaviSayaka' kahevAya che. kAraNa ke saMbaMdhI = viSaya, e jeno saMbaMdhI hoya te viSayavALo hovAthI viSayI ke viSayaka kahevAya. ema, mokSanI icchA.. mokSa e icchAno viSaya bane ane mokSayiSadhi cha I mATI para prayatna... mRdviSayakaH prayatnaH rAga para dveSa rAgaviSayakaH dveSaH dayAnA saMskAra. dayAviSayakaH saMskAraH 'ghaTaza jJAna' vageremAM SaSThIno artha saMbaMdhI.., tethI ghaTasaMbaMdhijJAna vagere artha thAya.. ane ghaTa e jJAnaviSaya bane. (2) pratiyogI: uparokta pAMca sivAyanA je koI sasaMbaMdhI padArtho hoya te badhAnA saMbaMdhIone pratiyogI kahevAya che. ane te te sasaMbaMdhI padArtha 'pratiyogika' kahevAya che. dA.ta. mUtane saMyojaka, karyA ? padaya tethI mUtatte pasaMyoga, arthAt tethI, ghaTa e saMyogano saMbaMdhI, eTale ke bhUtale ghaTasaMbaMdhisaMyogaH ghaTa e saMyogano pratiyogI. mATe saMyo: padapratiyoji: kAraNa ke ghaTa che pratiyogI jeno te ghaTapratiyA kahevAya. ema mRtane amAvaH, stha? ghaTaya... tethI ghaTa abhAvano saMbaMdhI thayo. mATe ghaTa abhAvano pratiyogI ane abhAva ghaTapratiyogitA:.... ema, rAmamAM putratva che, konuM? dazarathanuM.. tethI, dazarathasimbandhi putratva mATe, dazaratha e putratvano pratiyogI banyo ane ' putratva e dazaratha pratiyogika thayuM. niyama: - yo yaH tamina tattama je je, hoya temAM tepaNuM rahe. dA.ta. caitraH Arya tethI caitre mAryatvam kaMbugrIvAdimAn padArtha ghaTa che, mATe, emAM ghaTatva che. rAma, dazarathano putra che, mATe rAmamAM dazarathanuM putratva che. ema, dazaratha e rAmapitA che, tethI dazarathamAM rAmanuM pitRtva che. rAmapitRtva eTale rAmasaMbaMdhika pitRtva.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbaMdha nirUpaNa eTale ke rAmapratiyogika pitRtva. paTa" evuM jJAna thayuM. ghaTa, emAM viSaya che. tethI ghaTe viSayatA eTale ke ghaniSTha viSayatA jJAnaM vajI zam ? ghaniSkavaSayatAnirUpam...I (je padArtho paraspara sApekSa hoya che teo eka bIjAthI nirUpaka-nirUpita hoya che. paNa sAmAnyathI dharmIne nirUpaka ne dharmane nirUpita kahevAya che. banne dharmo hoya to bannene nirUpaka ke nirUpita kahI zakAya che.) ahIM, jJAna ane viSayatA parasparatApekSa che. jJAna thayuM to ghaDo viSaya banyo ane temAM viSayatA AvI ... ghaDo viSaya banyo (eTale ke enAmAM viSayatA AvI) to jJAna thayuM. mATe jJAna ane viSayatA paraspara sApekSa che. nirUpakaH oLakhAvanAra, nirUpitaH oLakhAyela. ghaTamAM rahelI viSayatA ghaTaH' evA jJAnathI nirUpita che, ane jJAna enuM nirUpaka che. mATe, ghaniSThaviSayatAnirUpaE jJAna.(vaLI 'nirUpaka' zabdanA sthAne e ja arthamAM mAtra "ka paNa lakhAya che, jema ke, vaniviSayatAnaM jJAna) vaLI, jJAna viSayi che, mATe temAM viSayitA che. tethI, ghaTaH krIza? jJAnanikaviyitAnirUpa eTale ke jJAnaniSThaviSayitAka: ghaTaH + + + + + + + + nyAya-vaizeSika darzanane mAnya padArtho sAta che - dravya, guNa, karma (kriyA), sAmAnya (jAti), vizeSa, samavAya ane abhAva. saMbaMdha - dravyamAM guNa-karma vagere rahe che, guNa vageremAM guNatvAdi jAti vagere dharmo rahe che. paNa eka padArthane bIjA padArthamAM rahevuM hoya to koIne koI saMbaMdha joIe ja. saMbaMdha vinA koI kyAMya rahI zakatuM nathI. AvA saMbaMdha 4 prakAranA che - (1) saMyogasaMbaMdha - dravyadravyo saMyogaH avayava-avayavIbhAvazUnya be dravyono saMyoga saMbaMdha hoya che. dA.ta. ghaDAmAM jaLano, bhoMya para ghaDAno... jeno saMyoga hoya te padArtha saMyogano nirUpaka kahevAya che. vaLI, te saMyogano saMbaMdha hovAthI pratiyogI' paNa kahevAya che. A pratiyogIno jemAM saMyoga hoya te saMyogano AdhAra anuyogI kahevAya che. (2* dA.ta. ghaDAno bhoMya para saMyoga che. tethI ghaDo saMyogano pratiyogI che (nirUpaka che) ane bhUtala e saMyogano AdhAra che, mATe e anuyogI che. tethI paTapratiyogika mUtatAnuyojiva: saMyo: I mATe, nikapratiyogitAnirUpitamUtaniSThAnuyogitA saMyo: | 'pUtane ghaTa:'mAM bhUtala AdhAra hovAthI saMyogano anuyogI ja che. ghaDo Adheya hovAthI saMyogano pratiyogI ja che. mATe bhUtale ghaTaH bolAya, paNa dhaTe mUtalam nahIM...AmAM kAraNa e che ke - saMyoga be jAtanA che - (a) vRttiniyAmaka - jemAM AdhAra-Adheya bhAva hoya-arthAt eka rahenAra - eka rAkhanAra hoya tevI be cIjono saMyoga... dA.ta. mUta? paTa:, ghaTe natam ityAdi. (ba) vRttianiyAmaka-je be vastumAM AdhAra-Adheya bhAvanahoyatevIbevastuono saMyoga. dA.ta. beAMgaLIono saMyoga, bAju bAjumAM rahelA be ghaDAono saMyoga... A saMyoga vRttianiyAmaka hovAthI, saMyoga hovA chatAM sAmAnyathI tyAM putrI ke paTe iTa: evI buddhi thatI nathI.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA (2) samavAyasaMbaMdha - mayutasiddhayo: samavAya: yuta-pRthaka. je vastu pRthaka astitva na dharAvI zake tevI vastuno samavAya saMbaMdha hoya che. dA.ta. ghaTatva e ghaDAthI juduM paDI zakatuM nathI, jJAna vagere guNo AtmA vagere guNIthI judA paDI zakatA nathI. ityAdi.. vastramAM rahelI saphedAza, vastranI sAthe ja jovA maLe, judI nahi; phaLamAM rahelI patanakriyA phaLanI sAthe ja hoya, phaLa vinA nahi ItyAdi.. naiyAyikoe 5 vastuone rahevAno saMbaMdha samavAya mAnyo che. avayavIne avayavomAM rahevAno... dA.ta. paTa taMtuomAM... guNane guNavAnamAM rahevAno... dA.ta. jJAna AtmAmAM... kriyAne kriyAvAtmAM rahevAno... dA.ta. patanakriyA phaLamAM.. jAtine jAtimAmAM rahevAno... dA.ta. ghaTava ghaTamAM... vizeSane vizeSavAmAM rahevAno... dA.ta. vizeSa paramANumAM... sAmAnyathI, te te saMbaMdhathI je rahenAra hoya ane je rAkhanAra hoya te banne te saMbaMdhanA saMbaMdhI kahevAya che. emAMthI rahenAra e saMbaMdhano pratiyogI bane che ane rAkhanAra e saMbaMdhano anuyogI bane che. samavAyathI uparokta pAMca vastuo rahe che. mATe avayavI (dravya), guNa, kriyA (karma), jAti (sAmAnya) ane vizeSa A pAMca samavAyanA pratiyogI che ane avayava (dravya), guNavAn (dravya), kriyAvAn (dravya), jAtimAn (dravya, guNa ke kriyA) ane vizeSavAnuM samavAyanA anuyogI bane che. eTale ke mAtra dravya, guNa ane karma A traNa padArtho ja samavAyanA anuyogI bane che. Ama, samavAyaane abhAvaebe padArthoto samavAyasaMbaMdhanA pratiyogIke anuyogIbemAMthI eke banatA nathI. (kAraNa ke A be padArtho pote samavAya saMbaMdhathI kyAMya rahetA nathI ane potAnAmAM samavAya saMbaMdhathI koIne rAkhatA nathI.) naiyAyikanI bIjI eka mAnyatA A che ke, avayavIavayavomAM rahe che, avayavo avayavImAMnahi. eTaleke paTamAM taMtuo nahi, paNa taMtuomAM paTa rahe che. lokavyavahArathI viruddha AvI mAnyatA dharAvavAnuM kAraNa e evuM Ape che ke, paTa jyAre utpanna thayo hoto nathI tyAre paNa taMtuo to hatA ja, mATe taMtuo paTamAM rahyA che evuM zI rIte kahevAya? jyAre paTa to sIdho taMtuomAM ja utpanna thAya che. mATe taMtuomAM paTa rahyo che. eTale ke avayavomAM avayavI rahe che evuM mAnavuM yogya che. je koI avayavI dravya hoya te badhuM utpanna thAya che, kAryarUpa hoya che, e khyAlamAM rAkhavuM. samavAya saMbaMdhathI je rahe che tene samaveta kahevAya che, ane jyAM rahe che tene samavAyI kahevAya che. (3) tAdAbhya saMbaMdha : sva no svanI sAthe abheda- tAdAbhya e tAdAbhya saMbaMdha che. dA.ta. ghaTano ghaTamAM.... (4) svarUpa saMbaMdha : jyAM uparanA traNa na hoya tyAM A saMbaMdha hoya che. dA.ta. viSayamAM viSayatAno... vagere. ema ghaTAbhAva vagere abhAvo bhUtala vageremAM svarUpa saMbaMdhathI rahe che. saMbaMdhanA be saMbaMdhIo hoya che e AgaLa kahI gayA. saMyoga vagere saMbaMdho A banne saMbaMdhIo karatAM judA hoya che. paNa jyAre be saMbaMdhIomAMthI eka saMbaMdhInuM svarUpa ja (saMbaMdhI pote ja) saMbaMdhanuM paNa kAma karatuM hoya tyAre e A svarUpa saMbaMdha kahevAya che. AmAM aneka prakAranA saMbaMdho Ave che... jema ke kArya-kAraNabhAva, vAcya-vAcakabhAva, AdhAraAdheyabhAva vagere... ghaTa ane daMDa vacce kArya-kAraNabhAva rUpa svarUpasaMbaMdha che.. samavAya saMbaMdha pote paNa svarUpa saMbaMdhathI caDe che. Ano vicAra karatAM pahelAM eka bIjI vAta vicArI laIe. ekalo puruSa hoya to 'tI puruSa?' evI buddhi nathI thatI. ekalo dAMDo hoya to paNa evI buddhi thatI nathI. ema dAMDAne puruSe hAthamAM pakaDyo na hoya, paNa e bAjumAM paDyo hoya to daMDa ane puruSa e banne hovA chatAM 'avgii puruSaH"
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 svarUpa saMbaMdha evI buddhi thatI nathI. mAtra, daMDa puruSanA hAthamAM rahyo hoya to ja evI buddhi thAya che. AnA parathI jaNAya che ke, jemAM 'vALo' artha bhAse che evI 'va'I puruSaH' vagere buddhi thavA mATe traNa cIjo Avazyaka che. daMDa, puruSa ane te be vacceno saMsarga (saMbaMdha). eTale ke, 'ThaMDI puruSaH' vagere buddhino viSaya A traNa cIjo bane che. 'vALo' arthavALI AvI buddhio viziSTa buddhi kahevAya che. emAM je 3 viSayo bhAse che temAM (1) eka rahenAra hoya che. ene prakAra, dharma ke vizeSaNa kahe che. dA.ta. prastutamAM daMDa (2) eka rAkhanAra hoya che. ene vizeSya ke dharmI kahe che. dA.ta. puruSa. (3) eka te be vacceno saMbaMdha hoya che. tene saMsarga kahe che. dA.ta. saMyoga Ama, saMsarga prakArane vizeSyamAM rAkhe che. tathA, 'yo yaH, tasmin tattva" e nyAye prakAramAM rahelI viSayatAne prakAratA kahe che. ema, vizeSyamAM rahelI viSayatAne vizeSyatA kahe che. tathA saMsargamAM rahelI viSayatAne saMsargatA kahe che. ghaDo bhUtalamAM rahyo che. eTale ke Savad bhUtatam... have, jyAM AvI 'vALo' arthavALI viziSTabuddhi thAya che tyAM koIne koI saMbaMdha hovo joIe. tethI ghaDA ane bhUtala vacce koI saMbaMdha che. dravyadravyayoH saMcoH e nyAye e saMyoga saMbaMdha che. eTale ke ghaDo saMyoga saMbaMdhathI bhUtalamAM rahyo che. eTale ke ghaDAno saMyoga bhUtalamAM rahyo che. A saMyoga e eka guNa che ane ghaDA ane bhUtala karatAM e svataMtra padArtha che. tethI e jo bhUtalamAM rahyo che to ene rahevAno paNa koI saMbaMdha hovo joIe. kAraNa ke koIpaNa cIja anya cIjamAM saMbaMdha vagara rahetI nathI. saMyogane bhUtalamAM rahevAno saMbaMdha samavAya che. kAraNa ke saMyoga e guNa che ane bhUtala eno guNavAn che. guNa, guNavAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. eTale ke have, saMyoga ane bhUtala e be je saMbaMdhIo che teo vacce samavAya nAmano saMbaMdha che ema siddha thayuM. eTale ke saMyogano samavAya bhUtalamAM che ema siddha thayuM. have, samavAya paNa eka svataMtra (chaThTho) padArtha che. (enI siddhi AgaLa Avaze.) tethI ene paNa bhUtalamAM rahevA mATe eka saMbaMdha joIze. kAraNa ke saMbaMdha vinA to koI cIja kyAMya rahetI ja nathI. A samavAyane je rahevAno saMbaMdha che te svarUpa saMbaMdha che. eTale ke (a) ghaTano saMyoga bhUtalamAM che. (ba) saMyogano samavAya bhUtalamAM che (ka) samavAyano svarUpa saMbaMdha bhUtalamAM che. emAM, (a) ghaTa ane bhUtala e be saMbaMdhI che, saMyoga e saMbaMdha che. (ba) saMyoga ane bhUtala e be saMbaMdhI che, samavAya e saMbaMdha che. (ka) samavAya ane bhUtala e be saMbaMdhI che, svarUpa e saMbaMdha che. prazna : jo samavAyano svarUpa saMbaMdha bhUtalamAM che to, svarUpa saMbaMdhane bhUtalamAM rahevAno paNa koI saMbaMdha joIze. ne ! to e kayo saMbaMdha che ? uttara H A rIte eka eka saMbaMdhane rahevA mATe navo navo saMbaMdha kampyA karIe to kyAreya pAra ja na Ave, ane saMbaMdhonI paraMparA ja cAlyA kare. kyAreya pAra na Ave evI paraMparA cAlavI e anavasthA nAmano doSa kahevAya che. prastutamAM Avo doSa na lAge e mATe ame evuM mAnIe chIe ke samavAyane bhUtalamAM rahevAno je svarUpa saMbaMdha che tene bhUtalamAM rahevAno saMbaMdha e koI bhinna cIja nathI ke jethI ene bhUtalamAM rahevAno vaLI pAcho koI navo saMbaMdha zodhavo paDe. na A svarUpa saMbaMdhAtmaka saMbaMdhI pote ja bhUtalamAM rahevAnA saMbaMdhanuM paNa kAma kare che. (mATe to enuM nAma 'svarUpa saMbaMdha' evuM ApyuM che.) mATe svarUpa saMbaMdhane bhUtalamAM rahevA mATe koI navA saMbaMdhanI jarUra na hovAthI navA navA saMbaMdho mAnavAnI anavasthA cAlatI nathI.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA AnI sAme jainamata kahe che ke- jo eka cheDe jaIne A rIte svarUpa saMbaMdha e saMbaMdhI hovA chatAM saMbaMdhanuM paNa kAma kare che evuM mAno cho, to prAraMbhamAM japUtane paTa?' evI buddhi vakhate "ghaTa' rUpa saMbaMdhI ja saMbaMdhanuM kAma kare che evuM ja mAnI lyo ne jethI pachI svataMtra padArtharUpa saMyoga-samavAya mAnavAnI jarUra to na paDe. naiyA. - ghaDo pote ja jo saMbaMdhanuM kAma kare che, to zIke rahelA ghaDAne najaramAM rAkhIne paNa bhUtale ghaTaH buddhi kema thatI nathI? kema ke tyAre paNa Adheya ghaDo, AdhAra bhUtala ane saMbaMdha tarIke ghaDo e traNeya hAjara ja che! jaina - saMbaMdhI saMbaMdhanuM kAma tyAre ja kare che jo tenAmAM tatsavaddhatva' nAmano paryAya pedA thayo hoya. bhUtala "ghaTA saMyukta na hovAthI temAM ghaTa saMyuktatva nAmano paryAya pedA thayo nathI, jyAre zIkuM ghaTa saMyukta che, tethI temAM ghaTa saMyuktatva nAmano paryAya pedA thayo che. paryAyane lIdhe saMbaMdhI saMbaMdhanuM kArya karI zake che. prazna :- jainamata saMyuktatva paryAyane mAne che, jyAre naiyAsaMyogaguNa mAne che, to e bemAM phera zuM che? uttara :- paryAyo ghaTa, zIkuM vagere dravyomAM saMlagna ja hoya che. paryAya (avasthA) vinAnuM dravya hotuM nathI. vaLI e paryAye paryAye jo judA judA guNa mAnavAnA hoya to e darekane rahevAnA judA judA saMbaMdho mAnavA paDe je ghaNuM moTuM gaurava che, bhrAntakalpanAo UbhI thAya che. prazna :- to zuM paryAya mAnavAmAM, eno saMbaMdha, pAcho eno saMbaMdha... vagere kalpanAonuM gaurava nahi thAya ? uttara:- nahi thAya, kAraNa ke paryAya dravyathI sarvathA bhinna nathI ke jethI ene rahevA mATe navo saMbaMdha mAnavo paDe, kintu dravyathI bhinnabhinna che, tethI navA svataMtra saMbaMdhanI jarUra nathI. prazna:- paryAyane bhinnabhinna zA mATe mAno cho? uttara:- ekAnta bhinna mAnavAmAM ke ekAnta abhinna mAnavAmAM ghaNA doSo rahyA che, mATe kathaMcit (koIka apekSAe) bhinna ane kathaMcit abhinna mAnIe chIe. jema ke AMgaLI sIdhI hoya to saraLatA e paryAya che. e (saraLatA), aMgulI dravyathI bhinnabhinna che. paryAyane dravya karatAM kathaMcit bhinna mAnavAnAM kAraNo -(ekAnta abhinna mAnavAnA doSo -) (1) dravya ane paryAya bannenA nAma judA judA che. (te ghaTI zake nahi.) (2) dravya ane paryAya bannenA kAma judA judA che. (te ghaTI zake nahi.) (3) "aMgulI saraLa' kahevAya che, paNa "aMgulI saraLatA' nahi, mATe vyavahArabheda che. (4) eka dravyamAM paNa aneka paryAyo rahyA hoya che. mATe saMkhyAbheda che. kathaMcit abhinna mAnavAnA kAraNo (ekAntabhinna mAnavAnA doSo) (1) paryAya dravyathI kyAMya pRthakamaLatuM nathI. madhuratA sAkarane choDIne kyAMya jovA maLatI nathI. (2) dravyanAza thaye chate paryAya te ja kSaNe naSTa thAya che. (3) dravya ane paryAyanA bhinna saMbaMdhanI kalpanA aMte jaIne bAdhita bane che. prazna:- A rIte paryAyone dravyathI bhinna mAnavAmAM ane abhinna mAnavAmAM banne rIte doSa che to bhinnabhinna mAnavAmAM to e bannenA doSono saravALo thaze. uttara :- ame paryAyone je bhinnabhinna kahIe chIe te bheda viziSTa abheda (bhada+abheda) evA arthamAM nahi, paNa bhedAnuviddha abheda evA arthamAM. prazna :- A bemAM pharaka zuM che? uttara:- sUMTha ane goLa judA judA khAvA ane enI goLI khAvI e bemAM jevo pharaka che tevo pharaka paDe che... ekalo goLa kapha kare che, ekalI suMTha pitta kare che. paNa e benI goLI banAvavAmAM Ave to suMTha goLanA doSane khAI jAya che
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma e saMbaMdha bane ane goLa sUMThanA doSane khAI jAya che. Ama, bannenA doSo dUra thaI jAya che ane navo guNa pedA thAya che. ema bhedAnuviddha abheda (eTale ke bhedanI sAthe kSIra-nIranI jema saMkaLAI gayelo abheda) mAnavAmAM banne pakSanA doSo dUra thaI navo guNa pragaTe che. (mATe taiyAyikanI saMyoga vagerene sarvathA bhinna padArtha mAnavAnI kalpanA ayogya che e jANavuM.) + + + + + + dharma e saMbaMdha bane - mUtane pasaMyonaH (ghaDAnuM bhUtalamAM zuM che? saMyoga) ahIM saMyoga e bhUtalano dharma che. (ane ghaDo teno nirUpaka che.) dharma jyAM rahyo hoya te dharmavAnuM banavAthI 'va' pratyaya vaparAya che. tethI prastutamAM ghaTasaMyogavad bhUtalam A "saMyoga' nAmano dharma "ghaDAnI apekSAe (ghaDAne lIdhe) bhUtalamAM pedA thayo che. vaLI ghaDo e enAra che ane bhUtala e rAkhanAra che. ane saMyoga e ghaDAne bhUtalamAM rahevAnA saMbaMdhanuM kAma kare che. AnA parathI jaNAya che ke, rahenAranI apekSAe rAkhanAramAM je dharma Ubho thAya e dharma DenArane rAkhanAramAM rahevAno saMbaMdha bane che. AnA parathI e nizcita thAya che ke jyAre jyAre 'va' vagerenA prayogayukta viziSTabuddhi thAya che tyAre tyAre saMbaMdha zodhavo hoya to nIcenI rIta pramANe zodhI zakAya - [vat pratyaya pUrve je zabda hoya (eTale ke vat pratyaya jene lAgyo hoya) te vizeSaNa hoya - rahenAra hoya. ane pachI je zabda vaparAyo hoya te vizeSya hoya-rAkhanAra hoya...] pahelAM prazna e pUchavo ke, (1) rahenAranI apekSAe rAkhanAra zuM che? Ano je javAba Ave tene "to ke "sva" pratyaya lagADIe eTale, rahenAranI apekSAe rAkhanAramAM kayo dharma Ubho thayo? e jANavA maLI jAya. A dharma ja rahenArane rAkhanAramAM rahevAno saMbaMdha banavAno che. have keTalAka dAkhalAo vicArIe - - nyAyavALuM pustaka. AmAM rahenAra - nyAya, rAkhanAra - pustaka. mATe prazna pUchavAno ke, nyAya mATe pustaka zuM che ? (nyAyanI apekSAe pustaka zuM che?) javAba maLaze ke pratipAdaka che. mATe, pratipavitA saMvardhana cAyavapustavam - pustakavALo nyAya. AmAM rahenAra - pustaka, rAkhanAra - nyAya. prazna pUchavAno ke - pustaka mATe nyAya zuM che ? pratipAdya che. mATe, pratipAdhatAsaMbaMdhena pustakavAnyAyaH - dhanavaoNautra rahenAra - dhana rAkhanAra - eno mAlika caitra. dhana mATe caitra zuM che? svAmI che. tethI svAmitvasaMbaMdhena dhanavAMcaitraH - caitravALuM dhana... rahenAra - caitra, rAkhanAra - dhana
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA caitra mATe dhana zuM che? "sva" tethI svatvasaMbaMdhena caitra vad ghanam - dhanavALo munima... dhana e rahenAra, munima e rAkhanAra. dhana mATe munima zuM che? vyavasthApaka che. che tethI vyavasthApakatva saMbaMdhena dhanavALo munima + jJAnavALo ghaDo. jJAna - rahenAra, ghaDo - rAkhanAra jJAna mATe ghaDo zuM che? viSaya che.. prazna :- ghaDAnI apekSAe abhAva zuM che ? ghaDo = sva, e abhAvano saMbaMdhI che mATe e abhAvano pratiyogI che. mATe enAmAM pratiyogitA che, ane abhAva eno nirUpaka che. (abhAvanI pratiyogitA mATe abhAva e nirUpaka. AvA sthAnomAM jyAre SaSThI vibhakita Ave che tyAre nirUpaka artha jaNAya che. jema ke dazarathano putra rAma che. tethI dazarathanuM putratva rAmamAM che. tethI dazaratha e putratvano nirUpaka che, ane putratva e dazarathathI nirUpita che.) tethI prastutamAM, abhAva e nirUpaka che ane pratiyogitA e nirUpita che. vaLI pratiyogitA ghaDAmAM rahelI che eTale ke ghaniSTha che. tethI, ghaDo = sva.. svaniSTha pratiyogitAno, abhAva e nirUpaka che. tethI svaniSThapratiyogitAnirUpakatvasaMbaMdhena ghaTavAn abhAvaH / have abhAvavALo ghaDo., ahIM rahenAra = abhAva = sva... rAkhanAra = ghaDo. abhAva mATe ghaDo zuM che? to ke, svanirUpita pratiyogitAvAnuM che. ja kAla nA 1 nA i. tethI dazaratha e putratvano nirUpaka che, ane putratva e dazarathathI nirUpita che.) tethI prastutamAM, abhAva e nirUpaka che ane pratiyogitA e nirUpita che. vaLI pratiyogitA ghaDAmAM rahelI che eTale ke ghaniSTha che. tethI, ghaDo = sva... svaniSTha pratiyogitAno, abhAva e nirUpaka che. tethI svaniSThapratiyogitAnirUpakatvasaMbaMdhena ghaTavAn abhAvaH / have abhAvavALo ghaDo., ahIM rahenAra = abhAva = sva... rAkhanAra = ghaDo. abhAva mATe ghaDo zuM che? to ke, svanirUpita pratiyogitAvAnuM che.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ avacchedaka nirUpaNa tethI svanirUpitapratiyogitAvaCsaMvaMghena kamAvavAna ghaTaH | vanta' ke 'tAvata' (tA ane vata ema be pratyayo) je zabdane lAgyA hoya tenA arthamAM koI phera karatAM nathI. mATe bannene UDADI paNa zakAya. jema ke ghaTavavAn = ghaTa ghaTatvavatva = ghaTatva. tethI prastutamAM svanirUpita pratiyogitA saMbaMdhena abhAvavAn ghaTaH avacchedaka sAme ghaDo paDelo che. enA aMge koI prazna pUche che ke A zuM che? AnA javAba aneka ApI zakAya che. 3yaM vada, ruddha dravya, kSe 9thavI ityAdi. A badhA javAbo sAcA paNa che ja, kAraNake sAme rahelI cIja jema ghaDo che, tema pRthvI paNa che ja, dravya paNa eka ja praznanA A aneka javAbomAM zuM phera che eno vicAra karIe to jaNAya che ke : jyAre ene dravya kahIe chIe tyAre guNa vagerenI bAdabAkI thAya che. jyAre ene pRthvI kahIe chIe tyAre jaLa vagerenI bAdabAkI thAya che. jyAre ene ghaDo kahIe chIe tyAre paTa vagere dravyonI bAdabAkI thAya che. . (nyAyamate vanaspati paNa pRthvIdravya che, tethI paTa vagere pRthvI dravyarUpa che.) prazna:- AvI bAdabAkI zAnA AdhAre thAya che ? uttara - sAme rahelI cIja eka ja hovA chatAM tenA jJAnano AkAra judo judo che. tethI tenA AdhAre A bAdabAkI thAya che. prazna :- eka ja viSayanA thatAM jJAnano AkAra kema judo judo che? uttara - sAme rahelo viSaya eka hovA chatAM emAM dravyatva, pRthvItva, ghaTatva vagere ghaNA dharmo rahelA che. jyAre koI vastunuM jJAna thAya che tyAre te vastumAM rahelA aneka dharmomAMthI koI eka viziSTa dharmane AgaLa karIne e jJAna thAya che ane e vakhate anya dharmo gauNa banI jAya che. [AmAM kayo dharma AgaLa thAya ane anya dharmo dabAI jAya e jJAtA ke vaktAnI jevI apekSA hoya e pramANe nizcita thAya che. jema ke, rAmamAM putratva, patitva, pitRtva vagere ghaNA dharmo che. paNa emAMthI dazarathane mukhyatayA eno putratva gharma upayogI che. (kAraNa ke rAma, dazarathane mukhyatayA putra tarIke upayogI tha rAmanA putratva gharmane AgaLa kare che. mATe enuM "putra' tarIke jJAna kare che. ema lava-kuzane pitRtva dharma ane sItAne patitva dharma upayogI hoI te te dharma AgaLa thaze.] ' prastutamAM, jyAre dravyatva dharma agaLa thaze tyAre 'TuM dravyana' evuM jJAna thaze. jyAre pRthvItva' dharma AgaLa thaze tyAre 'yaMthivI' jJAna thaze. jyAre ghaTatva' dharma AgaLa thaze tyAre 'yaM ghaTaH' jJAna thaze. AmAM 'ghactva' dharmane AgaLa karIne eTale ghaTatva dharmane lakSamAM laIne.... Ama, te te jJAnano viSaya eka hovA chatAM, lakSamAM levAto-AgaLa karAto dharma judo judo hovAthI jJAna judA judA AkAravALuM thAya che. arthAt ghaDo te te jJAnano viSaya bane che, paNa kyAreka ghaTatva puraskRtya, kyAreka pRthivIvaM puraskRtya, kyAreka dravyatve puraskRtya e te te jJAnano viSaya bane che.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ lo nyAyabhUmikA prazna:- dharmo bhale judA judA aneka che. paNa jJAnane viSaya sAthe saMbaMdha che. ane viSaya to badhAmAM eka ja che. to jJAna kema judA judA thAya che? uttara:- te te dharmothI puraskRta thato viSaya eka ja hovA chatAM puraskartA dharmo judA judA hovAthI ghaDAmAM viSayatA judI judI AvI che. eTale ke, ghaDo jyAre ghaTava dharmane AgaLa karIne viSaya banyo tyAre viSayatA ghaTava dharmane AgaLa karIne AvI, jyAre pRthvItva dharmane AgaLa karIne viSaya banyo tyAre tenAmAM viSayatA pRthvItva dharmane AgaLa karIne AvI. A dareka jJAnano viSaya ghaDo che, tethI te te dareka jJAnothI nirUpita viSayatA ghaDAmAM ja Ave che. tema chatAM, temAM AvatI ghaTatva puraskRtya viSayatA judI, * pRthivIvaM puraskRtya viSayatA judI, dravyatva pura - viSayatA judI. A viSayatA judI judI hovAthI tenA nirUpaka jJAnonA AkAra paNa judA judA paDe che. have ghaTatvane AgaLa karIne je viSayatA Ave che, te duniyAbharanA dareka ghaDAmAM rahI zake che, kema ke dareka ghaDAmAM ghaTatva dharma rahyo che. eTale ke je koI cIja "ghaDo' che te dareka cIjamAM 'ghaTava' gharma rahyo hoI te dharmane AgaLa karIne thatuM evuM 'yaM paTa:' jJAna thaI zake che. mATe duniyAbharanA dareka ghaDA mayaM iTa:' jJAnanA viSaya banI zake ane e dareka ghaDAmAM ghaTatva dharmane AgaLa karIne A jJAnanI viSayatA AvI hoya che. - paNa, duniyAmAM rahelI paTa vagere je anya cIjo che temAM "ghaTatva' dharma nathI. mATe te cIjomAM ghaTatva dharma AgaLa thaI zakato nathI. eTale ke e cIja ghaTatva dharmane AgaLa karIne koIpaNa jJAnano viSaya banI zakatI nathI. eTale ke e cIjone uddezIne ayaMghaTaH evuM jJAna thaI zakatuM nathI. eTale ke e cIjomAM 'yaM paTa:' jJAnanI viSayatA AvatI nathI. AnA parathI e jaNAya che ke "ayaM ghaTaH' evuM jJAna ke je ghaTatva gharmane AgaLa karIne karavAmAM Ave che tenI viSayatA ghaTatvathI niyaMtrita che, ane ghaTatva teno niyaMtraka che. eTale ke "ghaTatva" jANe ke viSayatAne kahI rahyo che ke, huM jyAM jyAM jaiza tyAM tyAM tuM jaI zakaze. anyatra nahi. Ama ghaTatva e viSayatAno niyaMtraka che. athavA, ghaTatva e viSayatAno vyavaccheda karanAra che. eTale ke e vyavacchedaka (avacchedaka) che ane viSayatA enAthI vyavacchinna (avacchinnaHniyaMtrita) che. eTale ke ghaTatnAvacchinna viSayatA kahevAya ane ghaTatva e viSayatAno avacchedaka kahevAya.' 'a dravya' evA jJAnanI viSayatA ghaDAmAM, jaLamAM, vAyumAM... thavI evA jJAnanI viSayatA ghaTamAM, paTamAM... 'ayaM paTa: evA jJAnanI viSayatA ghaDAmAM.... ghaTatvAvacchinnaviSayatAkaM jJAnaM ghaTaH' ityAkArakam pRthivItvAvacchinnaviSayatAkaM jJAnaM pRthivI' ityAkArakam dravyatvAvacchinnaviSayatAkaM jJAnaM 'dravyam' ityAkArakam 'Ta' jJAnanI viSayatA mAtra ghaDAomAM ja che, kAraNa ke e ghaTavathI niyaMtrita che... jyAM, ghaTatva jAya tyAM ja viSayatA jAya che. jyAM ghaTatva nahi tyAM "ghaTaH' jJAnanI viSayatA paNa nahi. tethI ghaTatva e viSayatAno niyAmaka che. avacchedaka che.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 avacchedaka nirUpaNa prazna :- jema jyAM jyAM ghaTatva che tyAM ja 'ghaTaH' jJAnanI viSayatA che, mATe ghaTatva e viSayatAno avacchedaka che. to tema, jyAM jyAM 'ghaTa:' jJAnanI viSayatA che tyAM tyAM ja ghaTatva che, mATe e viSayatA paNa zA mATe ghaTatvano avacchedaka na bane? uttara H avacchedaka te ja bane je siddha dharma hoya. eTale ke te dharmane siddha na karavo paDe. e to, tenA dharmImAM rahelo ja hoya. A siddha dharmane AgaLa karIne 'viSayatA' vagere rUpa navo dharma Ave che, 'viSayatA' vagerene AgaLa karIne 'ghaTatva' dharma nahi. dA.ta. 'ghaTaH' jJAna thayuM... to ghaTatva dharmane AgaLa karIne ghaDo viSaya banyo. mATe ghaTatva dharmane AgaLa karIne enAmAM viSayatA AvI, 'ghaTatva' to, jyAre ghaDo jJAnano viSaya nahoto banyo tyAre paNa hatuM ja. siddha dharmane AgaLa karIne te te cIjo te te rUpa (viSayarUpa, kAraNarUpa, AdhArarUpa vagere) bane che (=te te rUpe kArya kare che.) ane te te cIjo jyAre viSaya-kAraNa vagere rUpe bane che tyAre te temAM viSayatA-kAraNatA vagere navA dharmo UbhA thAya che. A navo dharma siddha dharmane AgaLa karIne Avelo hoya che, mATe siddha dharma e ja navA dharmano avacchedaka bane che, paNa navo dharma e siddha dharmano avacchedaka banato nathI. [ TUMkamAM-je jUnA dharmane AgaLa karIne navo dharma Ave che te jUno dharma navA dharmano avacchedaka bane che. ane navo dharma tenAthI avacchinna bane che. tethI navo dharma viSayatA e avacchinna ja bane che paNa avacchedaka banatI nathI. ghaTatva e viSayatAno avacchedaka (vyavacchedaka = bAdabAkI karanAra) che, eTale ke e ghaTatvazUnya cIjomAMthI viSayatAnI bAdabAkI kare che. ghaDo 'ghaTaH' evA jJAnano ghaTatvana viSaya banyo ema kahevAya. tRtIyAno artha avacchinna... ghaTatvena viSaya eTale ghaTatvAvacchinna viSaya. eTale ke ghaDAmAM ghaTatvAvacchinna viSayatA che. jema ke koI mANasa amuka sabhAmAM pramukha che. korTamAM jaja che, gharamAM pati che. to e sabhAmAM pramukha tarIke (pramukha rUpe) kAma karaze, korTamAM nyAyAdhIzarUpe ane gharamAM pita tarIke. Ane nyAyanI bhASAmAM ema kahevAya ke, sabhAmAM e pramukhatvena, korTamAM nyAyAdhIzatvena ane gharamAM patitvana kAma karaze. eTale ke traNe ThekANe e vaktA banato hoya to tenAmAM je vaktRtva Ave che te anukrame pramukhatvAvacchinna, nyAyAdhIzatvAvacchinna ane patitvAvacchinna Ave che. koIpaNa vastu bhinna bhinna rUpe oLakhAya che ke bhinna bhinna rUpe kAma kare che. A bhinna bhinna rUpe eTale ja te te bhinnarUpane AgaLa karIne. mATe tenuM A bhinna bhinnarUpa te te vakhate avacchedaka bane che. prazna H- A avacchedaka kono bane ? uttara H te te bhinna rUpane AgaLa karIne enAmAM je navo dharma Avyo hoya teno. jema ke 'natavAn dhaTaH' jJAnamAM ghaDo, ghaTatva dharmane AgaLa karIne vizeSya banyo che. to ghaTatva e vizeSyatAno avacchedaka banaze. paNa ghaTavad bhUtatam jJAnamAM ghaDo, ghaTatvadharmane AgaLa karIne prakAra banyo che. to ghaTatva e prakAratAno avacchedaka banaze. eka sthaLe pANI bharelo ghaDo che. tene joIne judI judI vyaktio nIce mujaba juduM juduM jJAna kare che to e mujaba avacchedaka jANavA... (1) natavAnuM ghaTa: : natatvAvacchinnaprAtA, patnAvacchinnavizeSyatA / | jalavatI pRthivI : jalatvAvacchinnaprakAratA, pRthivItvAvacchinnavizeSyatA /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA (3) jalavad dravyam: jalatvAvacchinnaprakAratA, dravyatvAvacchinnavizeSyatA / (4) dravyavAn ghaTaH dravyatvAvacchinnaprakAratA, ghaTatvAvacchinnavizeSyatA / (5) dravyavatI pRthivI : dravyatvAvacchinnaprakAratA, pRthivItvAvacchinnavizeSyatA / (6) dravyavahu dravyuM : dravyatvacchinnama#IKtA, dravyavAvacchinnavizeSatA ityAdi.. eka vyakti tRNa (taNakhalAM) kRtkAra dvArA agni pedA kare che. bIjo mANasa araNikASThanuM nirmathana karIne (athavA divAsaLIne maeNca boksanI yogya sapATI para ghasIne agni pedA kare che.) vaLI trIjo AdamI maNi (sUryakAnta maNi) para sUryakiraNo pADI agni pedA kare che. (konvekSalensa-bilorI kAcamAMthI sUryakiraNo pasAra karI rUnA DhagalA para kendrita karI agni pedA kare che.) A traNemAM agni kArya rUpe che. prazna e che ke AmAM kAryatA avacchedaka koNa? ne kAraNatAvacchedaka koNa? uttaraH- sAmAnyathI to 'agni' pedA thAya che mATe agnitvane kAryatAvacchedaka kahI zakAya. paNa sarvatra A rIte bedhaDaka kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke kAryatA ane kAraNatA paraspara sApekSa padArtho hovAthI kAryatAnirUpita kAraNatA bane che. eTale, agnitva jo kAryatAvacchedaka hoya, to agnitnAvacchinnakAryatA nirUpita je kAraNatA Avaze teno avacchedaka dharma koNa bane e vicAravuM paDe. jo ema kahIe ke tRNatva e kAraNatAvacchedaka che, to eno artha e thAya ke jyAM tRNatva hoya tyAM ja agninI kAraNatA hoya, jyAM tRNatva na hoya tyAM agninI kAraNatA paNa na hoya. paNa tRNatvadharmazUnya evA araNi-maNimAM paNa e kAraNatA rahI to che ja, A ja rIte araNitvane jo kAraNatAvacchedaka kahIe to tRNa-maNimAM rahelI kAraNatA ane maNitvane jo kAraNatAvacchedaka kahIeto tRNa-araNimAM rahelI kAraNatAasaMgata banI jAya che. to have kAraNatAno avacchedaka zI rIte zodhavo? A rIte - acUnAtirivRttidhaDavache: | je dharmano avacchedaka zodhavAno hoya tenA karatAM alpadezamAM ke adhika dezamAM na rahelo hoya evo dharma avacchedaka bane che. dA. ta. kAraNatAno avacchedaka zodhavo che. kAraNatA jyAM jyAM (jeTalA ThekANe) rahI hoya temAMnA amuka sthAnomAM na rahelo hoya tevo gharma kAraNatAthI pUnavRtti dharma kahevAya. kAraNatA na rahI hoya tevA paNa koI sthAnamAM je dharma rahyo hoya te dharma atiriktavRtti dharma kahevAya. je dharma Avo nyUnavRtti ke atiriktavRtti na hoya te dharma kAraNatAne anyUnAtiriktavRtti dharma kahevAya. ane e dharma kAraNatAno avacchedaka bane. eTale ke jyAM jyAM te dharma tyAM tyAM kAraNatA ane jyAM jyAM kAraNatA tyAM tyAM te dharma... A rIte samavyApya vyApaka bhAva maLato hoya tevo dharma avacchedaka bane. daMDamAM ghaTanI je kAraNatA che tenA mATe daMDatva Avo dharma che. jyAM jyAM daMDatva che tyAM tyAM ghaTakAraNatA che, jyAM jyAM ghaTakAraNatA che tyAM tyAM daMDatva che. mATe, daMDatva ghaTakAraNatAno anyUnAtiriktavRtti dharma hoI avacchedaka che ane ghaTakAratA daMDavAvacchinna che. have, prastutamAM, agninI je kAraNatA tRNamAM che teno vicAra karIe. jyAM jyAM tRNatva che tyAM tyAM agninI kAraNatA che. tethI tRNatva e kAraNatAne atiriktavRtti nathI. paNa jyAM jyAM agninI kAraNatA che, tyAM tyAM tRNatva nathI, kAraNa ke agninI kAraNatA to araNi-maNimAM paNa che jyAM tRNatva nathI. tethI tRNatva e kAraNatAne nyUnavRtti dharma che. mATe e kAraNatAno avacchedaka nathI. ema araNitva ke maNitva paNa, jyAM kAraNatA rahI che tevA tRNa vageremAM rahyA na hovAthI nyUnavRtti dharmo che, ne
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRSNAraNimaNi nyAyA tethI avacchedaka banI zake nahIM. ' to have avacchedaka koNa? evo dharma zoghavo joIe ke je, agninI kAraNatA dharAvanAra A tRNa, araNi ane maNi traNemAM rahyo hoya (to ja e kAraNatAne nyUnavRtti banato aTake.) A traNemAM dravyatva dharma rahyo hovAthI e nyUnavRtti nathI. paNa dravyatva to jaLa vageremAM paNa che jyAM agninI kAraNatA nathI, eTale ke dravyatva adhikavRtti dharma che. tethI e paNa avacchedaka nahIM bane. to prazna Ubho ja rahyo che ke agninI kAraNatAno avacchedaka koNa? evo dharma zodhavo joIe je tRNa-araNi ane maNi e traNemAM rahyo hoya ne e traNa sivAya anyatra (jaLAdimAM) kyAMya na rahyo hoya. Avo koI gharma maLI zakato nathI. kema ke tuNatva-araNitva vagere dharmo araNi-maNi vageremAM rahyA nathI. jyAre dravyatva vagere dharmo jaLAdimAM paNa rahyA che. eTale ke kAraNatAne anyUnAtirikta vRtti dharma tarIke koI gharma maLato nathI. mATe koI gharma agninI kAraNatAno avacchedaka banI zakato nathI. paNa koI ne koI dharma kAraNatAno avacchedaka hovo to joIe ja. (to ja kAraNatAnuM niyaMtraNa thAya... nahIMtara to jaLa vagere koIpaNa cIja agninuM kAraNa banI javAnI Apatti Ave.) A mATe taiyAyikoe AvI vyavasthA karI che ke agni e je A badhAmAM kAryarUpe che te darekamAM, agnitva dharmane AgaLa karIne e kArya nathI. (eTale ke agnitva dharma e kAryatAno avacchedaka nathI.) paNa tRNa, araNi ane maNithI pedA thatA agniomAM rahelI traNa judI judI vilakSaNa jAtio (vaijAtya)ne AgaLa karIne e kArya che. eTale ke tRNathI pedA thato agni, maNithI pedA thato agni ane araNithI pedA thato agni A traNe agni, agni rUpe samAna hovA chatAM, amuka dharmonI apekSAe vilakSaNa-vilakSaNa che. eTale ke tRNajanyaagnimAM 4 nAmanI jAti che. araNijanya agnimAM 4 nAmanI vilakSaNa jAti che ane maNijanya agnimAM 5 nAmanI vilakSaNa jAti che. A jAti te te agnimAM rahela kAryatAnI avacchedaka che, agnitva nahi. ane tethI kAraNatAnA avacchedaka tarIke tRNatva, araNitva, maNitva dharmo AvI zakaze. A jAtivALA agninI kAraNatA tRNamAtramAM che, ane tRNa sivAya araNi-maNi vageremAM nathI. mATe tRNatva e, e kAryanI kAraNatAno avacchedaka banI zake che. emava jAtivALA agninI kAraNatA araNimAtramAM che, ane araNi sivAyatRNa-maNi vageremAM nathI. mATe araNitva, e, jAtivALAagnisvarUpa kAryanI kAraNatAno avacchedaka banI zake che. ema maNitva, jAtivALAagninI kAraNatAno avacchedaka banI zakaze. eTale ke 3 svataMtra kArya-kAraNabhAvo nIce mujaba thaze. tRNavAvacchinna kAraNatA nirUpita A jAtyavacchinnakAryatA araNitnAvacchinna kAraNatA nirUpita va jAtyavacchinnakAryatA maNivAvacchinnakAraNatA nirUpita jAnyavacchinnakAryatA. Ama, jyAM eka prakAranA kAryanA judAM judAM sthaLe ke judA judA kALe banatA judAM judAM kAraNone sAMkaLI lenAra koI eka kAraNatAvacchedaka dharma maLato na hoya to kAryamAM yathAsaMbhava be-traNa vagere vaijAtyo mAnI laI (kAryanA 2/3 vagere vilakSaNa bhedo mAnI laI) eTalA judA judA kAryakAraNabhAva mAnavA ene tRNAraNimaNinyAya kahe che. (naiyAyika zakti nAmano padArtha mAnavo nathI. mATe AvA aneka kArya kAraNa bhAva mAnavAnuM gaurava vahorI levuM paDe che. temaja agnitvarUpe samAna evA A kAryono eka kAraNatAvacchedaka na mAnavAnI Apatti vahoravI paDe che. agnirUpe badhA agni pedA thAya che. mATe agnitnAvacchinna kAryatA to che ja. to taiyAyikanA mata pramANe te kAryatA nirUpita kAraNatAno koI avacchedaka hovo ja joIe. paNa e maLato nathI. mATe teo kAryatAne paNa agnivAvacchinna mAnatA nathI.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 nyAyabhUmikA AnI sAme jaino ema kahe che ke tRNa, araNi, maNimAM vahnijanaka zakti nAmano eka samAna dharma rahyo che ane e vahitnAvacchinnakAryatA nirUpita kAraNatAno avacchedaka che. mATe aneka kArya kAraNabhAva mAnavA paDatA nathI ke uparokta doSa paNa Avato nathI.) have prastutamAM avacchedananI vicAraNA AgaLa calAvIe. agnithI dhUma pedA thAya che. tethI agnitvAvacchinnakAraNatA nirUpita dhUmatvAvacchinnakAryatA kAraNa ke agni e agnirUpe kAraNa che ane dhUma e ghUmarUpe kArya che, paNa dravyatvAdirUpe nahi. eka ThekANe bhUtala para kAMI paDyuM nathI. AvI bhUtalane naiyAyiko muMDabhUtala kahe che.) Ano bodha, koI ghaTAbhAvarUpe ane koI dravyAbhAva rUpe kare che. ghaDo A banne abhAvano pratiyogI che. (A be abhAva judA eTalA mATe che ke jyAM Dyo che. tyAM paNa ghaTAbhAva che, dravyAbhAva nathI.) mATe ghaDAmAM banne abhAvonI pratiyogitA che. paNa prathama abhAvamAM ghaDo, e ghaDArUpe pratiyogI che. jyAre bIjA abhAvamAM ghaDo e dravyarUpe pratiyogI che.. eTale ke e, prathama abhAvano ghaTatva dharmane AgaLa karIne pratiyogI che. ane bIjA abhAvano dravyatva dharmane AgaLa karIne pratiyogI che. mATe ghaDAmAM rahelI prathama abhAvanI pratiyogitA ghaTavAvacchinna che. ane dvitIya abhAvanI pratiyogitA dravyatvAvacchinna che. sAme rahela vyaktimAM sAdhutA che, paNa e, eNe sAdhuveza paheryo che mATe nahi, kiMtu pAMca mahAvato dhAryA che mATe. tethI sAdhutAno avacchedaka sAdhuvezadhAritva nathI paNa, paMcamahAvratadhAritva che. A rIte sarvatra jANavuM. prazna :- ghaTAbhAvamAM ghaTatvane je avacchedaka kaho cho te pratiyogitAno ja kema kaho cho, pratiyogIno kema nahIM? uttara :- avacchedaka jyAM jyAM jAya tyAM tyAM tenI pAchaLa je jAya che tenAthI niyaMtrita=avacchinna hoya che, ane avacchedaka teno avacchedaka (niyaMtraka) hoya che. ghaTatva jyAM jyAM judA judA ghaDAmAM) che tyAM tyAM pratiyogitA jAya che, pratiyogI (ghaDo) nahi. mATe ghaTava e pratiyogitAno avacchedaka che. A rIte navA AvelA gharmanA avacchedaka dharmanI vicAraNA karI. paNa Avo avacchedaka gharma elo, navA AvelA gharmane niyaMtrita karI zakato nathI. jemake, ghaTAbhAva ane paTAbhAva judA che, to tebanI pratiyogitAo paNa ghaTatvaane paTatvarUpa judAjudAavacchedakothI niyaMtrita hoI judI judI che. eTale ke ghaTAbhAvanI ghaDAmAM rahelI pratiyogitA ghaTatvAvacchinna che jyAre paTAbhAvanI paTamAM rahelI pratiyogitA paTavAvacchinna che. ema ghaDAmAM ja rahelI evI paNa ghaTAbhAvIya ane dravyAbhAvIya pratiyogitA anukrame ghaTavAvacchinna ane dravyavAvacchinna hoI judI judI che. paNa have, e vicAraNA karIe ke, | mUtata para ghaDo rahyo che, paTa para ghaDo rahyo nathI. mUtana para ghaDo saMyogathI rahyo che, samavAyathI rahyo nathI. samavAyathI kapAlamAM rahyo che. eTale khabara paDe che ke saMyogasaMbaMdhathI ghaDAno je abhAva hoya ane samavAyasaMbaMdhathI ghaDAno je abhAva hoya te be abhAvo judA che. e abhAvo judA judA che tethI te abhAvathI nirUpita pratiyogitA paNa judI judI che. ghaDAmAM rahelI A banne pratiyogitAono avacchedaka dharma ghaTatva che. eTale ke banne pratiyogitAo ghaTavAvacchinna
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazleka zabdanA anya prayoga che. to have te beno bheda pADanAra koNa? A bheda zAnA AdhAre paDe che? A mATe pratiyogitA vagere navA dharmono jema avacchedaka dharma manAya che. tema avacchedaka saMbaMdha paNa mAnavAmAM Ave che. kayo saMbaMdha pratiyogitAvacchedaka bane? uttara :- pratiyogIne rahevAno saMbaMdha pratiyogitAvacchedaka bane che. eTale ke, pratiyogI rahyo to nathI, paNa je saMbaMdhathI pratiyogI te adhikaraNamAM rahI jAya to abhAva tyAM na rahe te saMbaMdha pratiyogitAvacchedaka ('je saMbaMdhathI pratiyogI nathI rahyo e binAno abhAvathI ullekha karavAmAM Ave che te saMbaMdha pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha che.) avacchedaka mATe dareka bAbatamAM AvuM jANavuM, eTale ke prakArane rahevAno saMbaMdha e prakAratAvacchedaka saMbaMdha. kAraNane rahevAno saMbaMdha e kAraNatAvacchedaka saMbaMdha. prastutamAM, ghaDo jo samavAyasaMbaMdhathI bhUtala para rahyo hoya to adhikRta abhAva raheta nahi. mATe prastutamAM samavAyasaMbaMdha e pratiyogitAvacchedaka thayo. eTale ke saMyogathI ghaDAvALI bhUtalamAM paNa je ghaTAbhAva rahyo che tenI pratiyogitA, samavAyasaMbaMghAvacchinnaghaTavAvacchinna thaI. eTale ke e abhAva, samavAyasaMbaMdhAvacchinnaghaTatvAvacchinnapratiyogitAka che. yAda rAkho : prakArane rahevAno saMbaMdha e prakAratAvacchedaka saMbaMdha prakAramAM rahelo dharma e prakAratAvacchedaka dharma kyAreka avacchedaka: vicchedena zabda vyApaka arthamAM paNa Ave che. jemake sAdhutvAvacchedana rajoharaNavattva hoya che. Ano artha evo thAya che ke, jyAM jyAM sAdhutva hoya tyAM tyAM rajoharaNavattva hoya, eTale ke rajoharaNa sAdhutvane vyApaka che. jyAM jyAM sAdhutA tyAMtyAMrajoharaNa hoya che, eTale sAdhutvAvacchedana (avacchedakAvacchedana) rajoharaNa (rajoharaNavattva) kahevAya. paNa jyAM jyAM sAdhutA tyAM tyAM tapasvIpaNuM hoya ja evo niyama nathI. eTale ke tapasvIpaNuM e sAdhutvanuM vyApaka nathI. eTale sAdhutvAvacchedena tapasvitva kahI zakAtuM nathI. tema chatAM kyAMka to sAdhutva che tyAM tapasvitva che paNa kharuM. Ama keTaleka ThekANe banne sAthe rahyA hoya ane kyAMka mAtra prathama cIja rahI hoya, bIjI nahi. Avo bhAva jaNAvavo hoya to 'sAmAnaventhana' zabda vaparAya che. eTale ke, sAdhutvasAmAnAdhikaraNyana tapasvitva kahevAya. (1) parvato vahimana, dhUmA AvA anumAnamAM. parvata e pakSa che. tethI, parvatamAM pakSatA che. parvatatva e pakSatAvacchedaka che. (2) zabdaH nitya, tatvot zabda e pakSa che. zabda- e pakSatAvacchedaka che. prathama anumAnamAM, jyAM jyAM parvatatva tyAM tyAM vahninI siddhi karavI abhipreta nathI, kemake e zakya nathI. paNa sAme rahelA parvata para ja te siddhi karavI che. eTale ke jyAM jyAM parvatatva hoya tyAM tyAM sAdhyanI siddhi karavAnI nathI, paNa kyAMka ja karavAnI che. tethI eparvatatvasAmAnAdhikaraNyanavartinI siddhi kahevAya. eTale ke pakSatAvache sImAnadhiSyana sAdhyasiddhikahevAya.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA bIjA anumAnamAM, jyAM jyAM zabdatva che tyAM tyAM sarvatra (dareka zabdomAM) anityatva siddha karavuM che. mATe e zabda-Avacchedena anityatvanI siddhi kahevAya. eTale ke pakSatAva chevacherena sAdhyasiddhi kahevAya. avacchedaka zabdano abhyaprayoga : keTalAka padArtho evA hoya che ke je potAnA adhikaraNamAM sarvatra vyApIne rahyA hoya che. jema ke rUpa vagere ghaDA vageremAM sarvatra vyApIne rahe che. AvA padArthone vyApyavRtti kahe che. keTalAka padArtho evA hoya che ke jeo sva adhikaraNane vyApIne rahyA hotA nathI, kintu ekadezamAM rahyA hoya che. jema ke vRkSa para kapisaMyoga. (te vRkSAtmaka svaadhikaraNanA ekadezarUpa zAkhAmAM rahyo che, paNa anyadezarUpa mULamAM rahyo nathI.) AvA padArthone avyApyavRtti kahe che. AvA padArtho, potAnA adhikaraNamAM paNa potAnA abhAvanI paNa sAthe rahyA hoya che. eTale ke pote ane potAno abhAva banne samAnAdhikaraNa paNa hoya che. jemake vRkSamAM mULanA bhAganI apekSAe kapisaMyogano abhAva paNa rahyo hoya che. avyApyavRtti padArtha svaadhikaraNanA je dezamAM pote rahyo hoya te deza te padArthanI vRttitAno avacchedaka bane che, je dezamAM te rahyo na hoya, te deza tenA abhAvanI vRttitAno avacchedaka bane che. jema ke, zAkhA e kapisaMyoganI vRttitAno avacchedaka che. ane mULa e kapisaMyogAbhAvanI vRttitAno avacchedaka che. Ane A rIte paNa lakhAya/bolAya che ke zAkhAvacchedena kapisaMyogaH mUtavicherena pasaMyaTmAvaH athavA zAkhAvacchedena kapisaMyogavAn vRkSaH, mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvavAn vRkSaH jJAna vagere AtmAnA, ane zabda e AkAzano avyApyavRttiguNa che. kAryakAraNabhAvaH je koI utpanna thAya ane kArya kahevAya. AvA kAryane je koI avyavaDita niyata pUrvavartI hoya te kAraNa kahevAya che. eTale ke kAryanI sAkSAt pUrvekSaNe je niyata rIte hAjara hoya che kAraNa kahevAya. prazna:- daMDa e ghaDAnuM kAraNa che. tema chatAM ghaDo utpanna thAya tenI pUrvekSaNe kAMI daMDa hoto nathI. kuMbhAra to daMDAthI cAkaDo jamAvIne pachI daMDAne dUra mUkI de che ane pachI cAkaDAnI sAthe pharatAM mATInA piMDAne AkAra Ape che ane kramazaH ghaDo utpanna thAya che. tethI ghaDAnI utpattinI pUrva kSaNe to daMDa vyApRta hoto nathI. eTale e avyavahita pUrvavartI na thayo. to ene kAraNa kema kahevAya ? uttara :- ahIM avyavahita eTale (1) kAM to atyaMta nikaTanI pUrva kSaNe rahenAra athavA (2) koI vyApAra dvArA saMlagna (pUrvavartI). AvA sthaLe vyApAra e kArya ane kAraNa vacce sAMkaLanuM kAma kare che, ane bannene joDe che. daMDa cakrabhramaNa rUpa vyApAra pedA kare che je ghaTotpatti sudhI hAjara rahe che. A vyApArane 'dvAra' paNa kahe che. enuM lakSaNa AvuM che. tajjanyatve sati tajjanyajanakatvam / jenA dvAranI vAta hoya tene 'dvArI" ke vyApArI kahe che. ukta dvAranA lakSaNamAM tat zabdathI dvArIno ullekha che. eTale dvAranI vyakhyA AvI thaI - je dvArIthI janya hoya ane dvArIthI janya evA kAryanuM janaka hoya te cIja hAra kahevAya che.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya-kAraNabhAva 17 jema ke cakrabhramaNa e daMDanuM dvAra che. (tethI tat = dvArI = daMDa) cakrabhramaNa, daMDathI janya paNa che ane daMDajanya je ghaTa tenuM janaka paNa che. ema, puNya e dAnanuM dvAra che. (tethI, tat = dAna) puNyamAM dAnajanyatva paNa che, ane dAnajanya je svarga ta tva paNa che. sAmAnyathI, amuka cIja amuka kAryanuM kAraNa che ke nahi e jANavA mATe anvaya-vyatireka jovAmAM Ave che. anvayavyatireka jo maLatAM hoya to e kAraNa hoya ane nahitara e kAraNa na hoya. AmAM, sarve para sarva kanvaya: ekAsattve aparAsattvaM vyatirekA ekasattve aparAsattvaM anvayavyabhicAraH ekAsattve aparasattvaM vyatirekavyabhicAraH daMDa hoya to ghaDo bane che A anvaya che. daMDa na hoya to ghaDo banato nathI. A vyatireka che. gadheDo hoya to paNa ghaDo banato nathI.. A anvayavyabhicAra che. gagheDo na hoya to paNa ghaDo bane che. A vyatirekavyabhicAra che. daMDa ane ghaDAno anvayavyatireka che, mATe daMDa e ghaDAnuM kAraNa che. rAsabha ane ghaDAno anvayavyatireka nathI, mATe rAsabha e ghaDAnuM kAraNa nathI. paNa keTalIkavAra anvayavyatireka maLatAM hovA chatAM kAraNa manAtuM nathI. AvI cIjone anyathAsiddha kahe che. dA.ta. daMDa hoya tyAM ghaTa bane. daMDa na hoya tyAM ghaTa na bane. AvA jema anvayavyatireka maLe che tema, daMDatva hoya tyAM ghaTa bane ane daMDatva na hoya tyAM ghaTa na bane evA anvayavyatireka paNa maLe che. tema chatAM daMDatvane ghaDAnuM kAraNa manAtuM nathI. mATe daMDatva e anyathAsiddha che. kArya pratye je avazyalUpta hoya tenAthI bhinna je koI hoya te badhuM anyathAsiddha. ghaDA pratye mRtikA-daMDa-kulAla-cIvarAdi avazyalUta che. eTale ke AkhI duniyAmAM ghaTakArya mATe ati AvazyakamanAyAche. utpAdarUpe AvA ati AvazyakamanAyelA hoya te avazyajyusa. ghaTakAryamATe daMDatva, daMrUpa, AkAza,kulAlapitA, gadheDovagere avazyakyuma nathI. mATe e badhA anyathAsiddha che, kAraNa kahevAtA nathI. daMDa avazyazlema hovAthI kAraNa che. prazna :- daMDa ane ghaDAno kAryakAraNabhAva kaho. uttaraH- TUMkamAM kahevuM hoya to ema kahevAya che ke daMDaniSTha kAraNatA nirUpita ghaTaniSThakAryatA.... paNa Ane vadhu cokkasa rIte jaNAvavA mATe avacchedaka dharma ane avacchedaka saMbaMdhano praveza karIne kAryakAraNa bhAva kahevA joIe. mATe e avacchedako joIe. daMDa daMDatvarUpe kAraNa che ane ghaTa ghaTavarUpe kArya che. tethI, daMDatva e kAraNatAvacchedaka dharma che ane ghaTatva e kAryatAvacchedaka dharma che. naiyAyikonI mAnyatA che ke kArya/kAraNa samAnAdhikaraNa ja hoya. mATe kArya ane kAraNa banne kayA eka adhikaraNamAM kayA kayA saMbaMdhathI rahyA che te zodhavuM joIe. A je saMbaMdho Avaze te kAryatA ane kAraNatAnA avacchedaka saMbaMdho banaze. vaLI kArya ane kAraNanuM A je adhikaraNa lIdhuM hoya che, tanniSThapratyAsatti kahevAya che. daMDa ane ghaDA aMge vicArIe : bannenuM samAnAdhikaraNa tarIke cakra laIe to, kArya (ghaDA) ne cakramAM rahevAno saMbaMdha e kAryatAvacchedaka saMbaMdha. ghaDo saMyoga saMbaMdhathI cakra para rahe che. mATe saMyoga e kAryatAvacchedaka saMbaMdha thayo.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nyAyamUmikA kAraNa (daMDa) ne cakra para rahevAno saMbaMdha e kAraNatAvacchedaka saMbaMdha. Ama to daMDa paNa cAkaDAmAM bheravavAmAM Ave che tyAre saMyoga saMbaMdhathI rahe che. paNa e saMbaMdhathI e ghaTotpattinI pUrva kSaNe hAjara rahyo hoto nathI. mATe e saMbaMdha ahIM laI niha zakAya. evo saMbaMdha levo ke je saMbaMdhathI daMDa, cakra para ghaTotpattinI pUrva kSaNe hAjara hoya. A saMbaMdha zodhavAno che. e mATe vicAraNA - rahenAra daMDa, rAkhanAra cakra. rahenAra daMDa mATe rAkhanAra cakra zuM che ? to ke svananyapramivat che. tethI daMDa, svananyamramivattva saMbaMdhathI cakramAM rahyo che. tethI svananyapramivattva e kAraNatAvacchedaka saMbaMdha thayo. eTale cakraniSTha pratyAsattithI kAryakAraNabhAva Avo thayo ke, svajanyabhramivattvasaMbaMdhAvacchinna daMDatvAvacchinnakAraNatA nirUpita saMyogasaMbaMdhAvacchinna ghaTatvAvacchinnakAryatA / have jo daMDa ane ghaDAnuM adhikaraNa kapAla laIe to kapAlaniSTha pratyAsatti kahevAya. e vakhate ghaTa kAryane kapAlamAM rahevAno saMbaMdha (kAryatAvacchedaka saMbaMdha) samavAya che ane daMDa kAraNane kapAlamAM rahevAno saMbaMdha kayo ? to ke, rahenAra daMDa, rAkhanAra kapAla. daMDa mATe kapAla zuM che ? svanayapramivat je cakra, tatsaMyukta che eTale ke svananyapramivatsayu che. tethI daMDa, kapAlamAM svapnanyabhramivatsaMyutva (saMyoga) saMbaMdhathI rahyo che. mATe svananyapramivatsayoga e kAraNatAvacchedaka saMbaMdha che. tethI kA. kA. bhAva Avo thaze. kapAlaniSThapratyAsattithI svananyapramivatsayosaMbaMdhAvacchinna- saM'tvAvacchinnAraLatA nirUpita samavAyasaMbaMdhAvacchinnaghaTatvAvacchinnakAryatA / nyAyamate kAraNo 3 prakAre : (1) samavAyikAraNa H kArya jemAM samavAya saMbaMdhathI hetuM chatuM utpanna thAya te samavAyikAraNa. eTale ke jemAM kArya samavAya saMbaMdhathI raheluM hoya te samavAyi kAraNa. samavAya saMbaMdhathI koIpaNa cIjane rAkhanAra (anuyogI) padArtho 3 che, dravya, guNa ane karma. paNa emAMthI guNa ane karmamAM to samavAya saMbaMdhathI mAtra jAti rahe che je nitya hoI kArya rUpa hotI nathI. tethI samavAya saMbaMdhathI koI paNa kArya mAtra dravyamAM ja utpanna thAya che. eTale ke, mAtra 'dravya' ja samavAyikAraNa bane che. jemake kapAla (mATI) e ghaDAnuM samavAyikAraNa che. ghaDo e ghaTarUpanuM samavAyikAraNa che. jaina mate, mATI e ghaDAnuM upAdAnakAraNa che. AmAM mAtra nAmano ja phera che evuM nathI. kintu vastumAM paNa phera che. samavAyikAraNamAM to tenAthI sAva bhinna evuM kArya utpanna thAya che evuM naiyAyiko mAne che. jyAre jaino to evuM mAne che ke upAdAnakAraNa pote ja kAryarUpe banI jAya che. duniyAmAM paNa evo ja vyavahAra thAya che ke mATI ghaDA rUpe banI gaI. sonuM kaDA rUpe banI gayuM. AvA jagatprasiddha vyavahArano, kAryane kAraNa karatAM sarvathA bhinna mAnavAmAM apalApa thAya che. mATe ene kathaMcit bhinna mAnavuM yogya che. eTale ke kArya/kAraNano bhedAnuviddha abheda che. (2) asamavAyikAraNa H kAryanuM je kAraNa hoya ane kAryanA samavAyikAraNamAM je rahyuM hoya te asamavAyikAraNa kahevAya che. jemake - jema kapAla vinA ghaDo banato nathI tema kapAlasaMyoga na thAya tyAM sudhI paNa ghaDo banato nathI.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApya-vyApakabhAva tethI kapAlasaMyoga paNa ghaDAnuM kAraNa to che ja. vaLI e ghaDAnA samavAyikAraNa kapAlamAM rahyo che. mATe e ghaDAnuM asamavAyikAraNa che. ema paTa pratye taMtusaMyoga e asamAyikAraNa che. dravya kArya pratye avayavasaMyoga asamAyikAraNa hoya che. prazna:- ghaDo utpanna thAya che, to pachI ghaDAnuM rUpa paNa utpanna thAya che. enuM asamavAyikAraNa koNa ? uttara:- kapAlanuM rUpa enuM asamavAdhikAraNa che. zI rIte ? A rIte - kapAla kALuM hoya to ghaDo paNa kALo kapAla lAla hoya to ghaDo paNa lAla. tethI, kapAlanuM rUpa ghaDAnA rUpanuM kAraNa to che ja. vaLI, "ghaDAnuM rUpa je kArya che tenuM samAyikAraNa ghaDo che. have A jovAnuM che ke kapAlanuM rUpa ghaDAmAM rahyuM che? to ke hA rahyuM che, kayA saMbaMdhathI? e vicArIe. kapAlanuM rUpa kapAlamAM rahe che. mATe kapAla e svAzraya che. (sva-kapAlanuM rUpa=rahenAra). vaLI ghaDo kapAlamAM samaveta che. (eTale ke samavAyasaMbaMdhathI rahyo che) tethI, kapAlanA rUpa mATe ghaDo zuM banyo? to ke svAzrayasamaveta. mATe, kapAlanuM rUpa svAzrayasamavetatva nAmanA saMbaMdhathI "ghaDAnuM rUpa' evuM je adhikRta kArya che tenA samavAyikAraNa ghaDAmAM rahyuM che. tethI, kapAlanuM rUpa e ghaDAnA rUpa svarUpa kAryanuM asamavAdhikAraNa che. (3) nimittakAraNa : uparokta be kAraNa sivAyanA anya saghaLAM kAraNo nimittakAraNa kahevAya che. ApaNe AgaLa joI gayA ke je anyathAsiddha na hoya ane avyavahitaniyatapUrvavartI hoya te kAraNa hoya. mese 3 anyathAsiddhizUnyatve sati niyatAvyavahitapUrvavartitvaM kAraNatvam AmAM, niyatapUrvavartitva=niyamena (avazya) vyatiprAvartitvam niyamana vRtti hoya ene vyApaka kahevAya. eTale, vyavaditaVkSiMvarjhana #ryavyApabruvaM patvim AmAM, prakSAvije' evuM eTalA mATe lakhavuM paDe che ke kAraNa, kAryanA adhikaraNamAM prAkSane avazya hoya ja eTalo niyama che, kAryanA adhikaraNamAM sarvadA hoya ja evo niyama nathI. jema kSetra e vastuono AdhAra che, ema kAla paNa che. enA eka bhAgamAM rahelI cIjo avyApyavRtti kahevAya. ane je bhAgamAM e rahI hoya te bhAga avacchedaka bane. prastutamAM, kAraNa kALanA 'kSa' rUpa bhAgamAM avazya rahevAno niyama che, mATe "prAkSana" avacchedaka bane. eTale ke, vyavaditaHIkSavicheTena #ryavyApad RItvam have, je avazya rahenAra hoya te vyApaka kahevAya che, ane jenI sAthe e avazya rahetuM hoya te vyApya kahevAya che. - - - - - - - - - vyApya-vyApakabhAva: vyApaka eTale vyApyanI sAthe avazya rahenAra ane vyApya eTale vyApakane choDIne na rahenAra. AmAM vyApya eTale ne choDIne na DenAra. AmAM be aMza che. "ne choDIne' ane "na rahenAra'. vyApakane choDIne = vyApaka na rahyo hoya tyAM vyApakano abhAva hoya tyAM = vyApakAbhAvavAmAM rahenAra = vRtti, na rahenAra = avRtti. tethI, vyApakane choDIne na rahenAra=vyApAmAvavAnuM mAM avRtti ... tethI, vyApya=vyApAmAvavavavRtti mATe,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 nyAyabhUmikA vyAti vyApAmAvivattitva vyApyatvanuM anumAnamAM, sAdhya vyApaka hoya che, ane hetu vyApya hoya che. hetumAM rahela vyApyatva e ja vyApti che. tethI vyAptinuM lakSaNa AvuM thaI zake keH 'sAdhyAbhAvavadavRttitvaM vyAptiH' Ane pUrvapakSa vyApti kahe che. have vyApaka = (vyApya) nI sAthe avazya rahenAra, eTale ke vyApya jyAM rahyo hoya tyAM A paNa avazya rahyuM ja hoya.eTale ke vyApyavAnamAM Ano abhAva to na ja hoya. vyApyavAmAM paNa anya anya abhAvo hoya to che ja... paNa Ano abhAva na hoya. (jemake ghUmavAmAM ghaTAbhAva, paTAbhAva vagere abhAvo hoya, paNa vahunyabhAva to na ja hoya.) tethI, A je abhAvo rahyA hoya teno ghaTa, paTa vagere pratiyogI haze, paNa vyApaka to pratiyogI nahi ja hoya.(kAraNa ke vyApakano abhAva tyAM rahyo nathI.) eTale ke vyAkhavAnamAM rahelA abhAvono vyApaka e apratiyogI hoya che. mATe, vyAtrikamAvApratiyogitaM vyApawtva.... "vanniSTha' no artha "samAnAdhikaraNa thAya che. jema ke bhUtala para ghaTa ane paTa che. tethI, ghaTava koNa? bhUtala. taniSTha koNa? paTa eTale ke paTa, ghaTavanniSTha che. vaLI, ghaTa, paTa banne eka ja adhikaraNamAM (bhUtalamAM) rahyA che, mATe paraspara samAnAdhikaraNa to che ja. tethI paTa, ghaTasamAnAdhikaraNa che. mATe, ghaTasamAnAdhikaraNa = ghaTavanniSTha. vaLI anumAnamAM hetu vyApya hoya che ane sAdhya vyApaka. tethI, hetumatrikAmAvApratiyotiM cApavaM = hetusamAnAdhava rAmAvApratiyojitva vyApahtvam Avo je vyApaka hoya che te sAdhya che, ane hetu tene samAnAdhikaraNa hoya che. hetumAM raheluM AvA vyApaka sAdhyanuM sAmAnAdhikaraNya e ja hetumAM rahelI sAdhyanI vyAmi che. tethI vyAptinuM lakSaNa AvuM thaI zake ke detumatrikAmavA pratiyogitAmbalImAnAdhikaraNaM vyApti: | Ane uttarapakSavyApti (siddhAntalakSaNa) paNa kahe che. jyAM jyAM dhUmADo tyAM tyAM agni hoya che. Avo bhAva be padArtho vacce hovo e vyApya-vyApaka bhAva che. AmAM jyAM jyAM zabdathI je bolAya che te vyApya hoya che ane tyAM tyAM zabdathI je bolAya che te vyApaka hoya che. tethI, dhUmADo e vyApya che ane agni e vyApaka che. pUrvapakSavyAptinA lakSaNano samanvaya A rIte sAdhyAbhAvavadavRttitvaM vyAptiH sAdhya vahni, teno abhAva jaLahada vageremAM che. tethI, sAdhyAbhAvavAn-jaLahaMda. temAM mIna-sevAlAdi vRtti che, dhUma avRtti che. mATe, dhUmamAM sAdhyAbhAvavaavRttitva rUpa vyAmi AvI gaI. siddhAntavyAtino samanvaya hetumA-dhUmavAn = mahAna sAdi (rasoDuM vagere)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhavanA 4 prakAra 21 temAM abhAva pustakAbhAva vagere maLe... paNa agnino abhAva nahi. tethI, hanumanniSThAbhAvanA pratiyogI pustaka vagere bane, vahni nahi. mATe, vahni e hetumanniSThAbhAvano apratiyogI che. AvA vahnine dhUmADo mahAna sAdimAM samAnAdhikaraNa to che ja. tethI, dhUmADAmAM, dhUmavatriSTAbhAvApratiyogivadvisAmAnAdhikaraNya rUpa vyApti AvI gaI. - - - - - - - - nyAyamate AtmA vibhu che. eTale ke samagra brahmAMDane vyApIne rahyo che. teo AvuM kema mAne che ? nIcenA kAraNo e .. 4 muMbaImAM rahela amuka vyakti mATe duniyAnA judA judA sthaLe judI judI vastuo bane che. A vastuo tene bhogavanAra te vyaktinA adaSTane anusarIne sArI narasI bane che. mATe te te vastu banavAmAM te mANasanuM adaSTa paNa kAraNa che. (kAraNa ke e bhAga bhajave che.) 4 naiyAyika mate kArya ane kAraNa samAnAdhikaraNa ja joIe mATe, adaSTa paNa duniyAnA te te sthaLe rahyuM che. 4 adaSTa (bhAgya) e AtmAno guNa che. 4 guNa guNavAnamAM rahe che. tethI AtmA paNa te te dareka sthaLe rahyo che. mATe e vibhu che. (naiyAyikanI A mAnyatAmAM bhUla e che ke moTA bhAganA kAraNo kAryasamAnAdhikaraNa ja rahI kArya karatAM hovA chatAM koka ko'ka kAraNa evA paNa hoya che ke dUra rahIne paNa kArya kare che. jema ke lohacuMbaka, e dUra rahIne paNa lokhaMDane kheMcavAnuM kAma kare che. ema adaSTa paNa zarIrastha AtmAmAM rahIne dUra dUranA dezomAM svakArya kare che.) prazna :- AtmA jo vibhu che to saLagatI sagaDI para paNa che ja, to pachI daha kema thato nathI? uttaraH- AtmA vyApaka hovA chatAM, sukhaduHkha vagere avyApyavRtti guNo che. e badhA mAtra zarIravacchedena ja utpanna thAya che. eTale ke vibhu AtmAnA je bhAgamAM zarIra hoya tad dezAvacchedana utpanna thAya che. sagaDI para zarIra nathI, mATe dAhanuM duHkha thatuM nathI. jJAna paNa AtmAno avyApyavRtti guNa che, zarIravacchedana utpanna thAya che. jJAnanA be bheda che. (1) anubhava ane (2) smRti. (1) anubhavanA prakAra che. (smRtieanubhavajanya che.) pratyakSa, anumiti, upamiti ane zAbdabodha. sAmAnyathI koI paNa yathArtha jJAnane pramA kahe che, ane ayathArtha jJAnane bhrama kahe che. A pramA jJAnanuM je karaNa hoya che te pramANa kahevAya che. pramAkaraNaM pramANaM, athavA pramIyate'neneti pramANam / karaNa kone kahevAya? kAryanA kAraNo ghaNAM hoya, paNa emAMthI je sAdhakatama kAraNa hoya che te karaNa kahevAya che. kayuM kAraNa sAdhakatama kahevAya? je kAraNa vyApArayukta hoya te sAdhakatama kAraNa kahevAya che, mATe te karaNa che. pramAthI je jaNAya che (eTale ke pramAno je viSaya che) te prameya kahevAya che. Ama traNa cIjo che, pramA = jJAna, pramANa = karaNa ane prameya = viSaya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ an nyAyabhUmikA pratyakSAdi 4 paNa yathArthajJAnarUpa hoya to ja pramA che. mATe tenA pramANAdino vicAra karavo che. pramA (jJAna) (pramiti) pramANa prameya (viSaya) (jJeya). pratyakSa pratyakSa (indriya) pratyakSa anumiti anumAna (vyAtijJAna) anumeya upamiti upamAna (sAdazyajJAna) upameya zAbdabodha zabda-Agama (zabdajJAna) koI vizeSa zabda nathI. pratyakSa je jJAna thAya che tenuM pramANa ane prameya paNa pratyakSa' kahevAya che. jema ke, ghaDAnuM jJAna thayuM hoya to kahevAya che ke "mane ghaDAnuM pratyakSa thayuM. "ghaDo kayA pramANathI siddha che?' evA praznano javAba apAya che ke "pratyakSapramANathI siddha che. vaLI ema paNa kahevAya che ke "mane ghaDo pratyakSa che." Ama traNe arthamAM pratyakSa zabda vaparAya che. mATe jyAM pratyakSa' zabda vaparAyo hoya tyAM te kayA arthamAM vaparAyo che tenI AjubAjunI vAta parathI yathArtha nirNaya karavo. "anumAna' zabda anumitinA arthamAM paNa prasiddha che. vyApya-vyApaka bhAvavALA padArtho mATe ApaNe joI gayA ke jyAM vyApya hoya tyAM vyApaka hoya ja che. tethI kyAreka vyApyanuM jJAna thatuM hoya paNa vyApakanuM jJAna thatuM na hoya tyAre paNa vyApyanI hAjarInA nirNayathI vyApakanI hAjarIno nirNaya thaI zake che. A rIte vyApyathI vyApakanI je siddhi thAya che tene anumiti kahevAmAM Ave che. duniyAmAM jIvanavyavahArAdimAM je koI kalpanAo karAya che te badhI A eka prakAranI anumitio ja che. jenI kalpanA karAya che te anumitino viSaya (anumeya) sAdhya che. jenA parathI kalpanA karAya che te hetu che. sAdhya e vyApaka hoya che ane hetu e vyApya (vyAptimAna) hoya che. nIcenI bAbato samajI rAkho: jemAM sAdhyanI siddhi karavAnI hoya che te pakSa (parvata) kahevAya che. je siddha karavAnuM hoya te sAdhya (agni). jenAthI siddha karavAnuM hoya te hetu (dhUma). jyAM jyAM hetu (dhUma) tyAM tyAM sAdhya (agni). A anvayavyAmi che. jyAM jyAM sAdhyAbhAva (vahnino abhAva) tyAM tyAM hetuno abhAva (dhUmAbhAva)... A vyatireka vyakti che. hetu hovA chatAM sAdhya na hoya e anvayavyabhicAra che. sAdhyAbhAva hovA chatAM hetvabhAva na hoya e vyatirekavyabhicAra che. anumAna prayoga mATe pAMca vAkyo joIe che. ene paMcAvayava prayoga kahevAmAM Ave che. (1) pratijJAvAkya pakSaH sarNavAnuM jemake parvato vahimAnuM (2) hetuvAkya pakSaH detumAna jemake parvato ghUmavAna (3) dRSTAntavAkya yatra yatra hetutatra tatra jema ke jyAM jyAM dhUmADo tyAM (udAharaNa vAkya) sarNa yathA...(manare) tyAM agni, jema ke rasoDAmAM... vatra yatra madhyamavaH tatra jyAM jyAM agnino abhAva tyAM tyAM dhUmADAno abhAva tatra detvamAvaH yathA..jema ke sarovaramAM... (4) upanayavAkya pakSaH sAdhyAtmAnuM parvato vadvivyAghUmavAna (parAmarza) (5) nigamana pakSaH sApnavAnuM parvato vahnimAn (niSkarSa samiti)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmasiddhi 23 AmAM, jyAM jyAM hetu tyAM tyAM sAdhya, jema ke... AvuM vAkya e anvayadaSTAnta che. jyAM jyAM sAdhyAbhAva tyAM tyAM hetuno abhAva, jema ke... e vyatireka daSTAMta che. AmAM e khyAla rAkhavo ke pratijJAno AkAra pakSaH sAdhyavAn evo che. eTale ke sAdhyanA aMzamAM 'va' pratyayano prayoga che. mATe je pratijJAvAkyamAM 'va' pratyayano prayoga na thayo hoya tyAM paNa artha na badalAya e rIte 'va' no prayoga karavo. (eTale ke tvavatu' lagADavA.) ane pachI 'va' kADhI nAMkhavAthI je bAkI rahete sAdhya kahevAya. jemake zarIraMkrizipikita" AvuM pratijJA vAkya che. 'va'no prayoga karIe to e AvuM banI jaze ke zarIra zizidhaSitatvavat', emAMthI vat kADhI nAMkhIe eTale " cikitatva' bAkI raheze. e ja sAdhya che. A ja rIte hetu aMge jANavuM. graMthomAM paMcAvayava vAkyane badale TUMkamAM eka ja vAkyamAM paNa patAve che. teno AkAra Avo hoya che : pakSaH sadhdhavAn deto, yathA... parvato vadvimAn dhUmAt, yathA mahAna sam AvA prayogamAMthI pakSa, sAdhya ane hetu koNa koNa che eno nirNaya karI paMcAvayava vAkyo banAvavA. A pAMca vAkyomAM, pratijJAvAkya ane nigamanae banneno AkAra eka ja che. tema chatAM bemAMphera e che ke pratijJAvAkya e asiddha avasthAnuM vAkya che jyAre nigamana e siddha avasthAnuM vAkya che. hetuvAkyamAM mAtra hetunI pakSavRttitA (pakSamAM rahevApaNuM) jaNAya che, jyAre parAmarzamAM sAdhyavyApya hetunI (eTale ke "sAdhyavyApyatva' vizeSaNayukta hetunI) pakSavRttitA = pakSadharmatA jaNAya che. nyAyamAM saptamInA sthAne AvA arthamAM SaSThI vaparAya che. paNa artha saptamIno karavo. deto. pakSagharSatA hetumAM pakSadharmatA che. hitamAn pakSa che, tethI hetu pakSano dharma (prakAra) che. tethI hetumAM pakSadharmatA che.] paMcAvayava vAkyo zuM che? je vAkya siddha karavAnuM che teno nirdeza e pratijJAvAkya ... jema ke parvato vaddhimAnuM. hetunI pakSavRttitA (pakSadharmatA) no nirdeza e hetu vAkya. jema ke parvato ghUmavAnuM athavA pUt | hetu ane sAdhyanA anvaye (sAhacarya) - vyatireka jyAM nizcita hoya teno nirdeza e udAharaNa vAkya. jema keytr yatra dhUmastatra tatra vahniH yathA mahAnase-anvayadRSTAMta... yatra yatra vahnayabhAvastatra tatra dhUmAbhAvaH, yathA jalahrade vyatirekadRSTAntaH / / vyAtiyukta hetuno pakSamAM upasaMhAra - e upanayavAkya. sarNavyANadetumAna pakSa:... vahivyApyadhUmavAnuM parvataH pakSamAM sAdhyasiddhino nirdeza e nigamanavAkya tataH parvato vahimAm | zarIramAM AtmA che enI sAbiti : TUMkamAM anumAna : zarIraM cikita tatvayuvechAvattAta, mUtAviSTa zarIravat AnA paMcAyavavAkyo : (1) pratijJAvAkya H zarIraM zidhiSita eTale ke zarIraM krizikitatvavat tethI, zarIra e pakSa che, taypuNavatta e hetu che ane vizithikitatva e sAdhya che. ahIM sAdhyamAM AtmAdhiSThitatvano ullekha na karatAM kiMcidadhiSThitatvano ulokha karyo che. e eTalA mATe ke AtmAnI haju siddhi thaI na hovAthI e asiddha che. tethI teno jo ullekha karavAmAM Ave to sAdhyAsiddhi nAmano doSa lAge. 'parvato vahimAna dhUmata" mAM parvatamAM vahni haju siddha karavAno bAkI hoI asiddha hovA chatAM, duniyAmAM "agni'
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 nyAyabhUmikA cIja siddha che, mATe eno ullekha karavAmAM A doSa lAgato nathI. jyAre prastutamAM AtmA to haju AkhI duniyAmAM asiddha che, mAtra pakSa rUpa zarIramAM ja asiddha che evuM nathI. tethI AtmAno ullekha thaI na zake. A anumAnamAM paMcAvayava vAkyo AvA thaze. pratijJAvAkya - zarIra cikitanuM hetuvAkya - zarIraM tatvayuveIvit udAharaNa : yatra yatra tatvayuveSTa tatra tatra tadhakitatva, yathA mUtAviSTazarIre yatra yatra tadadhiSThitatvAbhAvaH, tatra tatra tatprayuktaceSTA'bhAvaH, yathA mRtazarIre... upanaya : zarIraM tadhakitatvavyApyatatkayuphraSTIvita nigamana : zarIraM zvicikita Ama anumAnathI zarIramAM koI rahyuM che e nakkI thAya che. A rIte anumAnathI siddha thatI vastune eka ane nitya mAnavAmAM Ave to lAghava thAya, paNa emAM koI bAdhaka hovo na joIe. sidhyamAno dharma eko nityazcet tadA lAghavam / eka na mAno to aneka mAnavAnuM gaurava che. nitya na mAno to anitya mAnavo paDe. emAM enA utpAdaka-nAzakaprAgabhAva vagere mAnavAnuM gaurava thAya. mATe uparokta tarka lagADAya che. Ane lAghavatarka kahe che. A tarkane anusAra AtmA nitya hovo siddha thAya che. paNa AtmAne eka mAnavAmAM ghaNA bAdhako che, (ekano mokSa thAya to badhAno thaI jAya. ityAdi rUpa) mATe eka nahi paNa aneka AtmA mAnavA paDe che. zarIramAM rahelI A je vastu siddha thAya che tenuM "AtmA' evuM nAma che. mATe AtmAnI siddhi thaI. IzvarasiddhiH sityAvi kArya sadga (tinacaM) (enacaM) #AryatvIta, ghaTavat je haMmezanuM hoya te nitya. je utpanna thAya te kAryakajanya. je janya hoya teno koI janaka hovo joIe. jo kArya rUpa che to teno koI kartA hovo ja joIe. yatra yatra nAryavaM tatra tatra satkRtva yathA ghaTe - anvaya. yatra yatra sakartRkatvAbhAvastatra tatra kAryatvAbhAvaH yathA''kAze vytire| (AkAza nitya che mATe eno koI kartA nathI to e janya paNa nathI.) tethI, satkRtvavyANaM paryatvam - vyApti. vArtha saMtRtvavyApyAryatvavat - parAmarza. mATe, vArtha sarTUm - anumiti. Ama kAryamAtrano kartA siddha thayo. sityakurAdi paNa kArya to che ja. (kAraNa ke utpanna thAya che.) mATe teono koI kartA hovo joIe. have jene mATInuM pratyakSa nathI evo AMdhaLo kuMbhAra ghaDo banAvI zakato nathI. eTale ke kartAne upAdAnakAraNanuM pratyakSa joIe. be paramANuomAMthI kayaNuka bane, yaNakamAMthI caNuka ityAdi. ApaNane (jIvAtmAone) paramANunuM pratyakSa nathI. paramANuo kyaNukAdinA upAdAnakAraNa rUpa che, tenuM ApaNane pratyakSa nathI. tethI, tatvastRtva (samAryavartutva) maHlAvI (sarvazIvAtmani) vAdhita, 3pavAnapratyakSaviradAnta (garbhavati na pata, 35vAnaJtyavirati - Avo prayoga jANavo.)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvarasiddhi mATe A phiyaMkurAdi samagra kAryono je kartA siddha thAya che te ApaNA badhA karatAM judo che tema ja upAdAnakAraNabhUta paramANu vagerenA pratyakSajJAnavALo che ema mAnavuM paDe che. tAM vilakSaNa evo A kartA e ja Izvara che. mATe IzvarAtmA siddha thAya che. prazna :- ene IzvarAtmA kema kaho cho ? mAtra Izvara kaho ne ? uttaraH- kRti e AtmAno guNa che. kartA eTale kRtimA... Izvara paNa jo karyA che, to kRtiguNavALo e che ja. mATe e "AtmA' paNa che ja. sa ca eko nityazcet tadA lAghavam / / prazna :- IzvarAtmA sRSTinuM sarjana karIne pachI naSTa thaI gayA. ema mAno ne? nitya mAnavAnI zI jarUra ? uttara:- nitya mAnavAmAM lAghava che. jagatnI sRSTi ane saMhAra thayA kare che, emAM judA judA pheraphAro thayA kare che. dareka vakhate navo IzvarAtmA utpanna thAya che evuM mAnavAmAM gaurava che. mATe nitya mAnIe chIe. vaLI Izvaro aneka mAnIe, to jaganuM taMtra khoravAI jAya. eka Izvara eka cIja banAve to bIjo eno nAza karI nAkhe ityAdi dhAMdhala dhamAla macI jAya. mATe eka mAnavo yogya che. naiyAyike A rIte IzvaranI jagakartA tarIke siddhi karI. paNa Izvarane sarjanahAra na mAnanArA dArzanikone e mAnya nathI. paNa 'amane mAnya nathI." eTaluM kahevA mAtrathI teo naiyAyikane aTakAvI zaktA nathI, ke naiyAyikanI siddhine khoTI TheravI zakatA nathI. mATe teo emane sAmuM kahe ke : zo na rtA, zarIramAvat (veNAkamAvAta) jagamAM je koI kartA joyA che te badhA zarIrI che. dA.ta. mocI, darajI, luhAra, kaDIyo, kuMbhAra vagere... mATe, Izvara jo kartA hoya to e paNa zarIrI hovo joIe. jo e zarIrI hoya to enuM zarIra keTaluM moTuM joIe? te samAvavuM kyAM? tene koNe banAvyuM? zemAMthI banAvyuM? jaganI vedI para banyuM ema kahezo to te vedI kyAM banAvI? AvA ghaNA aNaukelyA prazno UbhA thAya che. mATe Izvarane sazarIra mAnI zakAto nathI. tethI jo azarIrI mAnazo to emAM ceSTA na hovAthI e kartA zI rIte bane? kAraNa ke ceSTA e zarIranI vijAtIya kriyA (vilakSaNakriyA) che. mATe, IzvarakartRtvanI kalpanA khoTI che. kukalpanA che. kSityakurAdi kAryaM kartIjanyaM zarIrAjanyatvAt tethI, naiyAyikano je paryatva hetu hato te hetvAbhAsa che. tAtparya e che ke, sAmI vyaktie anumAnathI je koIpaNa bAbatanI siddhi karI hoya te bAbata jo khoTI hoya to, tenA anumAnane khoTuM TheravavuM joIe. jo tenA anumAnane khoTuM TheravI na zakAya to te anumAnathI siddha thayelI vAtane kamane paNa svIkAravI ja paDe. koInA paNa anumAnane khoTuM TheravavuM hoya to enA hetu ne duSTa Theravavo joIe. hetu duSTa Thare to pachI e dubaLo banI javAthI svasAdhyanI siddhi karI zakato nathI. ane tethI anumAna tUTI paDe che. (hatvAbhAsa) hetune duSTa banAvanAra doSo 5 che, teone hetvAbhAsa kahe che. emAM vyutpatti - deto mAmAsA: (koSA.) svAmInA A hetvAbhAsa' zabdaduSTahetune jaNAvavA mATe paNa vaparAya che. e vakhate vyutpatti- hetuvarmAsane ti hetvImAtA: (eTale ke kharekhara e hetu nathI, paNa hetu jevA bhAse che mATe hetvAbhAsa.) jema sAmAnuM anumAna khoTuM TheravavA mATe hetvAbhAsa jANavA jarUrI che, tema ApaNe je anumAna karatAM hoIe ke
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 nyAyamUmikA sAmAne ApatAM hoIe te paNa A pAMcamAMthI koI paNa doSathI kharaDAyeluM to nathI ne ? e cakAsI levuM joIe. nahitara ApaNuM anumAna tUTI paDe. hetvAbhAsa : jenA jJAnathI anumiti aTake athavA anumitinuM karaNa (vyAptijJAna) aTake te hetvAbhAsa kahevAya che. yadviSayakatvena jJAnaM anumiti - tatkaraNAnyataravirodhi ( pratibandhakaM ) sa hetvAbhAsaH A vyAkhyA hetune dUSita karanAra doSa rUpa 'hetvAbhAsa' nI che, doSathI duSTa thayela 'duSTa hetu' rUpa hetvAbhAsanI nahi. AmAM, noMdhanIya bAbata e che keH A vyAkhyAmAM 'jenA jJAnathI' ema lakhyuM che, 'jenAthI' ema nahi. kema ke doSa pote anumitine aTakAvI zakato nathI. paNa doSanuM jJAna anumitine aTakAve che. dA. ta. koI evuM anumAna karavA mAMge ke, vahniH anuSNa:, dravyatvAt gatavata, to e A bole ke tarata ja ApaNane thAya che ke bhAI vahni to uSNa hoya. tethI A anumiti thaI zakatI nathI, aTakI jAya che. ApaNane pratyakSathI khabara (jJAna) che ke agni uSNa hoya che. eTale A jJAna uparathI uparanI anumiti aTakI jAya che. tethI, vahnimAM uSNatAnuM jJAna e anumitino pratibaMdhaka che. tethI, vahnimAM uSNatA e hetvAbhAsa (hetuno doSa) thayo. (kAraNa ke jenuM jJAna pratibaMdhaka e pote hetvAbhAsa.) 'vahniH anuSnaH' evI anumitino 'vRddhiH 3SNa:' evuM jJAna e bAdha kare che. mATe vahnimAM uSNatA e bAdha prakArano hetvAbhAsa thayo. ahIM eTaluM khyAlamAM rAkhavuM ke doSa e khoTI cIja nathI, paNa tene lIdhe je duSTa thAya che e khoTI cIja che. dA.ta. AMkhamAM kaNiyo paDe ane AMkha lAla thAya emAM kaNiyo e doSa che, duSTa nahi. lAla AMkha e duSTa che. doSa svayaM duSTa na bane, paNa e jene athaDAya te duSTa bane. prastutamAM, 'vahnimAM uSNatA' e doSa rUpa che, paNa svayaM duSTa nathI. e doSane lIdhe 'dravyatvAt' evo je hetu vaparAyo che e duSTa bane che. ane tethI e vahnimAM anuSNatA sAdhyanI siddhirUpa je svakArya che tene karI zakaze nahi. vaLI AmAM e paNa jaNAya che ke je vyaktine pUrve agnino paricaya nathI. eTale ke vahni uSNa hoya che evuM jene khabara nathI, tene koI AvuM anumAna karI dekhADaze ke : vRddhi anuA:, vyAt, gattavat to e anumAna te vyaktine thaI ja jaze. enuM anumAna aTakaze nahi. have, 'vahnimAM uSNatA' ke je bAdha prakArano hetvAbhAsa doSa che e to vahnimAM rahyo ja che ane tema chatAM ukta vyaktine anumiti aTakatI nathI. mATe jaNAya che ke vahnimAM uSNatA rahI che eTalA mAtrathI e anudghitinI pratibaMdhaka banatI nathI, paNa enuM jJAna thAya to e jJAna anumitinuM pratibaMdhaka bane che. mATe hetvAbhAsanI vyAkhyAmAM 'jenAthI' ema na lakhatAM 'jenA jJAnathI' ema lakhyuM che. hetvAbhAsa doSathI duSTa bananAra hetu asadvetu kahevAya che. hetvAbhAsa doSa pAMca che mATe asaddhaMtuo paNa pAMca che. hetvAbhAsa : pAMca (1) vyabhicAra (vyabhicArI) (2) virodha (viruddha) (3) satpratipakSa (satpratipakSita) (4) bAdha (bAdhita) ane (5) asiddhi (asiddha). (1) vyabhicAra : detoH sAdhyAmAvavavRttitvam mivAraH (anekAnta) AgaLa ApaNe joI gayA ke sAdhyAmAvavavRttitvam e vyApyatA (vyApti) nuM lakSaNa che. AvuM lakSaNa jemAM hoya te vyApya bane che, ane sAdhya (vyApaka) nI siddhi karI zake che. have kyAreka evo hetu vaparAyo hoya che ke e sAdhyAbhAvavAmAM avRtti ne badale vRtti hoya che (rahyo hoya che.)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvAbhAsa 27 hetunI AvI vRttitA e vyabhicAra nAmano doSa che. eTale ke jyAM sAdhya na rahyo hoya tyAM paNa hetunuM rahI javApaNuM e vyabhicAra doSa che. dA. ta. parvato vaddhimAna dravyatvAtuM | A anumitimAM vyAtijJAna - vidvivyApya dravyatva eTale ke yatra yatra dravyatvam tatra tatra vaddhiH AvuM vyAtijJAna ukta anumiti mATe Avazyaka che. paNa tenI sAme, dravyatve navadvivyAbaM, kritu vahUmivAra' evuM jJAna ApaNane thAya che? agara thAya che, to e pelI vyAptine aTakAvI de che. dravyatva e vahni vyabhicArI eTalA mATe che ke te jema vadvimAnamAM (rasoDA vageremAM) rahe che tema vahninA abhAvavAmAM (sarovara vageremAM) paNa rahe che. eTale ke vahnine choDIne paNa rahe che. (vahnizUnyamAM paNa rahe che.) pati na hoya evA sthaLamAM paNa bhaTakanArI strI vyabhicArI kahevAya che. sAdhya (vyapaka) ne choDIne na rahenAra e vyApya che. 'dravyatva' to vahnine choDIne paNa rahI jAya che. tethI sAdhyadrohI che. mATe e vyabhicArI che. bIjI mahattvanI eka bAbata e che ke, "parvato vadvimAna" AvI anumiti karavI che. emAM prathama dravyatva hetuno prayoga thayo. enA mATe jJAna thayuM ke dravyatve vahivyamavAra' A jJAna thaI javA chatAM, jo pachI dravyatva hetunA badale dhUma evo sa hetu vAparavAmAM Ave to pachI parvato vahnimA" evI anumiti thaI jAya che. eTale ke dravyatve vadvivyamavAra' evuM jJAna parvato vaddhimAna' evI anumitine aTakAvI zakatuM nathI. e to mAtra vyatve vadvivyArtha' evA vyAtijJAnane ja aTakAve che. - tethI tvAbhAsanI vyAkhyAmAM anumitike tatkaraNavyAtijJAnane aTakAve ema lakhyuM che, mAtra 'anumitine aTakAve eTaluM ja nahi A vyabhicAra doSathI duSTa hetune vyabhicArI (anaikAntika) kahevAmAM Ave che. enuM lakSaNa : sAdhyAbhAvavavRttihetuH vyabhicArI / / (2) viroghaH detoH sApyAmAvavyAkhyatve virodhaH | hetu sAdhyAbhAvane vyApya hovo e virodha nAmano doSa che. hetu sAdhyane vyApya hovAthI sAdhyanI siddhi karI Ape che. kyAreka vAdInI bhUla thaI jAya che, ane te evA hetuno prayoga karI bese che ke je, te vAdIne je sAdhya siddha karavuM iSTa hoya che (eTale ke te hetu je sAdhyanI siddhi karavA uccArAyo hoya che) te sAdhyanA abhAvane vyApya hoya che. vaLI, niyama to eTalo ja che ke hetu jene vyApya hoya tenI siddhi karI Ape. mATe Avo hetu pakSamAM sAdhyanI nahi paNa sAdhyAbhAvanI siddhi karI bese che, ane tethI vAdIno parAbhava thAya che. Ama, jyAM jyAM hetu tyAM tyAM sAdhya evo anvaya hovAne badale jyAM jyAM hatuM tyAM tyAM sAdhyAbhAva evo anvaya ane jyAM jyAM sAdhyAbhAvano abhAva (sAdhya) tyAM tyAM hetvabhAva evo vyatireka hoya che. tethI nizcaya thaI jAya che ke madhyamavyApyo heta dA. ta. (1) parvato vadvimAna, natAt | (2) te jIve che, kAraNa ke tenA zvAsozvAsa baMdha che. virodha doSavALA hetune viruddha kahevAya che. tenuM lakSaNa sAththAmAvavyApyo detuH viruddhaH |
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 nyAyabhUmikA (3) satpatipakSa detoH sApyAmAvavyAtviktavatvam | je pakSamAM sAdhyanI siddhi karavA mATe eka hetu apAyo hoya te ja pakSamAM sAdhyAbhAvanI siddhi karI Ape evo anya hetu hoya to A doSa Ave che. Ane prakaraNasama paNa kahe che. prathama hetasAdhyane vyApya hoI sAdhyanI siddhi karavA mathe che jyAre bIjo hetu sAdhyAbhAvanevyApya hoI sAdhyAbhAvanI siddhi karavA mathe che, ane tethI banne aTakI jAya che, bemAMthI ekeyanA sAdhyanI siddhi thaI zakatI nathI. bemAMthI ekane baLavAna ane anyane nirbaLa siddha karavAmAM Ave to ja pachI baLavAna hetu pote jene vyApya hoya tenI siddhi karI Ape che. A banne hetuo ekabIjAnA pratipakSa che. mATe doSane (sat = vidyamAna) satpatipakSa kahevAya che. AvA doSavALo hetu satpatipakSita kahevAya che. tenuM lakSaNa - sAdhyamavadhatvano tiH sarikSitaH | dA. ta. (1) parvato vacamAvavAnuM pASAmayatvAn ! AvA anumAnamAM je sAdhya che ke varcabhAva tenA abhAvano (eTale ke vahnino) sAdhaka dhUma hetu parvata para che. parvato vahnimAn dhUmAt mATe pASANamayatva hetu satpatipakSita thayo. (2) zabdaH nitya , zrAvatviAti, zatvavata...zrAvaIa = zravaNendriyovaratva (prAiviM) vA | AmAM, jyAM jyAM zrAvaNatva che tyAM tyAM nityatva e anvaya che. zrAvaNatva zabdatvamAM che, to temAM nityatva paNa che ja (kemake zabdatyae jAti che.) Ama to, zrAvaNatva zabdamAM paNa che, paNa tema chatAM, emAM haju nityatvake anityatvanI siddhi thaI nathI, tethI eno ullekha karavAno hoto nathI. e sivAya to jyAM jyAM zrAvaNatva che tyAM tyAM nityatvano nirNaya che ja. mATe anvaye maLI gayo. ema vyatireka paNa maLI jaze, jyAM jyAM nityatva nathI tyAM tyAM zrAvaNatva paNa nathI. nityatvAbhAva ghaTa-paTa vageremAM nirNAta che, ane tyAM to zrAvaNatvAbhAva che ja, (zabdamAM nirNata nathI. mATe teno ullekha karavAno nathI.) tethI zrAvaNatva, nityatvane vyApya che. evI vyAmi nirbhIta thavAthI ukta anumAna karavuM che. prazna - zabda to zravaNagocara hoI "zrAvaNa' che, mATe temAM zrAvaNatva che. paNa zuM zabdavamAM paNa e rIte zrAvaNatva che ? uttara :- hA che. eka niyama che. yo yenendriyeNa gRhyate tadgatA jAtiH tadabhAvazca tenaivendriyeNa gRhyate, nApareNa / ' jenuM jJAna je indriyathI thaI zake, te indriyathI ja temAM rahelI jAti ane tenA abhAvanuM jJAna thAya che. anya indriyathI nahi. . ta. madhurarasa jihendriyagrAhya che, to madhuratA ane madhuratAbhAva paNa jIbhathI ja pratyakSa thaI zake. AMkhothI joIne je kahevAya che ke A kerImAM mIThAza nathI. khaTAza che. te pratyakSa nathI, paNa tenuM rUpa joIne thayeluM anumAna che. prazna :- tadgata jAtinuM pratyakSa te ja indriyathI zI rIte thAya ? uttaraH- A rIte. dA. ta. sAme rahelA ghaDAne AMkhathI joI ghaTaH evuM jJAna thayuM. AmAM sAme rahelI vastuno '' tarIke ullekha thAya che. ApaNe AgaLa joI gayA e mujaba jaNAya che ke A jJAna, sAme rahelI vastumAM rahelA ghaTatva dharmane AgaLa karIne thayuM che. have, sAmI vastumAM dharmo to ghaNA che, paNa emAMthI ghaTatva dharma AgaLa thayo. e AgaLa kyAre thaI zake? jaNAyo hoya to ja, na jaNAyo hoya to AgaLa thaI ja na zake. (jema ke eka vyaktine ghaDiyALa zuM cIja che e khabara nathI, enI AgaLa ghaDiyALa dharavAmAM Ave to paNa e ene "koI vastu che' e rIte oLakhI zakaze. paNa "A ghaDiyALa che' e rIte nahi. zA mATe ? kAraNa, emAM rahelA ghaDiyALatva dharmane e pakaDI ja zakato nathI. e
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvAbhAsI dharmane e jANI zakto nathI. mATe e dharma AgaLa thaI zakato nathI.) mATe nakkI thAya che ke sAme rahelI cIjanuM jo 'ghaTA' tarIke jJAna thAya che, to temAM rahela ghaTatva jJAtAne jaNAI ja gayo che. have e vicArIe ke e zenAthI jaNAyo ? ahIM anumiti vagere to koI thatI ja nathI. mATe nakkI thAya che ke e pratyakSathI jaNAyo che. vaLI e vakhate pratyakSa to AMkhathI ja thaI rahyuM che, mATe nizcita thAya che ke, ghaDo jo AMkhathI pratyakSa che to ghaDAmAM rahelI ghaTatva jAti paNa AMkhathI ja pratyakSa che. e ja rIte zabda jo zrAvaNa che to zabda- paNa zrAvaNa che e mAnavuM joIe. tethI zabdatvamAM zrAvaNatva che. ane emAM nityatva to che ja. tethI, jyAM jyAM zrAvaNatva tyAM tyAM nityatva, jema ke zatvamAM... A vyApti siddha thAya che. tethI nityatvavyANazrAvaUtvavAna zabdaH evo parAmarza thavA dvArA zabdamAM 'nityatva' sAdhyanI siddhi thAya che. A anumitimAM vyabhicAra ke viruddha doSa nathI. bAdha che ke nahi e zakti che. tethI niyatvanuM anumAna karavA zrAvaNatva hetu Ubho thayo che. tethI have A sAdhyanI siddhi aTakAvavA mATe sAdhyAbhAva=nityatvAbhAva (aniyatva) siddha karI Ape evo bIjo hetu lAvavo paDe. e hetu che kRtakatva' (pedA karAyelApaNuM). mATe anumAna : . . zabdaH anityaH (nityatvAbhAvavAn), kRtakatvAt ghaTavad, yatra yatra kRtakatvaM tatra tatra anityatvaM, yathA ghaTe yatra yatra anityatvAbhAvastatra tatra kRtakatvAbhAvaH, yathA''kAze A vyAptithI Avo parAmarza thaze ke nityatvavyApyataRtvavAnuM zakyUH tethI, zabdaH nitya ... Ama zrAvaNatva hetu satpatipakSita banyo. mImAMsaka zabdane nitya mAne che, zabdanI utpatti mAnato nathI. prazna :- uccAraNathI zabda utpanna thato dekhAya che ne ? uttaraH- uccAraNathI to zabdanosphoTa thAya che. arthAt nityazabdato AkAzamAM hato ja, paraMtu te asphaTa(azrAvya) hato, apragaTa hato. uccAraNa eno sphoTa karI Ape che. jo ke AnI sAme eka vAra ghaTa bolavAthI eka vAra sphoTa thayo. tema "ghaTa' 'ghaTa'... bolyA karIe to keTalI vAra phoTa thayA kare? vagere doSo lAge che. mATe A mAnyatA yogya nathI. uparAMta kRtatva hetuthI to anityatva siddha thAya ja che. (4) bAyadoSaH pratyakSa(gAma)siddhasApyAmAvavaFkSa vAMdhaH pakSa sAdhyAbhAvavALo che evI vAta je anumAna aMge pratyakSasiddha hoya ke Agamasiddha hoya) evA anumAnanA hetumAM bAdha doSa hoya che. eTale ke hetu je sAdhyane siddha karavA vaparAyo hoya teno abhAva pakSamAM rahyo che evuM, anumAna prayoga pUrve ja pratyakSathI ke AgamathI khabara paDI gaI hoya to anumAna ApavA chatAM sAdhyasiddhi thaI zakatI nathI. tethI e anumitimAM bAdha doSa Ave che. A doSavALA hetune bAdhita kahevAya che. yadhetukAnumitike pakSe sAdhyaH pratyakSabAdhitaH bhavet taddhetuH bAdhitaH kathyate / siddhasAdhyAbhAvavatpakSako hetuH bAdhitaH eTale ke je hetuvALI anumitinA pakSamAM sAdhyano abhAva pratyakSasiddha hoya te hetu bAdhita kahevAya che. Ane kAlAtyayApadiSTa paNa kahevAya che. dA.ta. vaDhiH manu dravyatvati, gattavanuM Ama to ahIM vaddhi pakSamAM anuSNatva sAdhya bAdhita che, dravyatva hetu bAdhita nathI. tema chatAM hetu bAdhita kahevAya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 nyAyabhUmikA che, kema ke anumAnano AdhAra mukhyatayA hetu (vyatijJAna) para che. (pratyakSano indriya para ane zAbdabodhano zabda para che.) eTale ke, - "alA!dravyatva! tuM keTalo pAmara, ke jemAM (vahnimAM) uSNatva epratyakSasiddha che temAM tuM uSNatvano abhAva (anuSNatva) siddha karavA nIkaLI paDyo che !!!" Ama kahIne doSa hetune vaLagI paDe che. (5) asiddhi doSaH anumitino ko'ka ghaTaka asiddha hovo te. A doSavALA hetune asiddha kahevAya che. AnA mukhya 3 bheda che. (a) svarUpAsiddhi pakSamAM hetu asiddha hovo te. dA. ta. nato dravya, dhUmata hetoH hetvabhAvavatpakSakatvaM svarUpAsiddhiH / A doSavALo hetu svarUpAsiddha kahevAya che. hetvabhAvavatpakSako hetuH svarUpAsiddhaH (ba) pakSAddhiH AnA 3 peTA bheda che. (1) palAuddhiH detoH gaprasiddhapakSavataM pakSAddhi, prasiddhapakSo hetuH pakSAsiddhaH, je anumitino pakSa duniyAmAM aprasiddha hoya te anumitimAM A doSa lAgu paDe che. dA. ta. khyanamayaparvato vadvimAna, dhUmata (2) sAdhyAsiddhiH detoH apratisavaM sAdhyasiddhi, masiddhasAdhyo hetuHsAdhyAsiddhaH je hetuno sAdhya duniyAmAM aprasiddha hoya te hetu sAdhyAsiddha kahevAya che. dA. ta. parvato ranamayAna, dhUmAt (3) hetvasiddhiH detoH gaprasiddhataM devaMddhi, prasiddha chetuM hetvasiddha. je hetu pote duniyAmAM aprasiddha hoya te. dA. ta. parvato vahimAnuM vAcanamayadhUmAt | (ka) vyApyatvAsiddhiH detoH carthavizeSATitatva vyAkhyatvasiddhi vyarthavizeSATito detuH vyAkhyatvasiddha hetunuM vyartha vizeSaNa vaparAyuM hoya tevo hetu. dA. ta. parvato vahimAna, zyAmadhUmAn ! je vizeSaNa na lagADavAmAM Ave to vyabhicAradoSa Ave te vizeSaNa sArthaka hoya che, zeSa vizeSaNo vyartha hoya che. e vizeSaNa na vaparAyuM hoya to paNa mAtra vizeSyarUpa hetu sAdhyane vyApya hoya ja che. hetu vyApya=vyAsimA tarIke iSTa che, e to vagara vizeSaNe paNa tevo che ja. mATe vizeSaNa vyartha che, vidvAnonI sabhAmAM eka zabda paNa vadhAre na bolAya. dhUmAthI je kArya thaI jAya che te ja kArya mATe "zyAmadhUma' bolavAmAM Ave to "zyAma' zabda vyartha che. tethI tyAM doSa lAge. vaLI zyAmadhUmatva e dhUmatva karatAM gurubhUta dharma che. mATe e avacchedaka banI zakato nathI. (gurubhUta dharma avacchedaka banato nathI, jema ke ghaDo kaMbugrIvAdimAnuM che tethI emAM ghaTatvanI jema kaMbugrIvAdimattva paNa che ja. tema chatAM, ghaDAmAM AvelA navA dharmano ghaTatva ja avacchedaka bane che, kaMbugrIvAdimattva nahi.) tethI zyAmadhUma hetu vyApya tarIke ja asiddha rahevAthI e anumiti zI rIte karAvI zake? mATe e asahetu che. A hetvAbhAsomAM noMdhanIya bAbato : (1) vyabhicArI hetumAM vyabhicAranA kAraNe vyApti asiddha che, tethI anumiti thatI nathI. vyApyatvAsiddha hetumAM vyartha vizeSaNanA kAraNe tevuM che. (2) bAdha doSamAM pakSamAM sAdhyanA abhAvano nirNaya pahelAthI ja pratyakSathI thaI gayo hoya che.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ viziSTano abhAva 31 viruddha ane satmatipakSita A bannemAM paNa pakSamAM sAdhyanA abhAvanI ja vAta che. paNa enuM anumitikALa anumAna ja karavAnuM hoya che. emAM paNa viruddhamAM sAmAe ApelA hetuthI ja te karavAnuM hoya che, jyAre satpatipakSamAM anya hetuthI te karavAnuM hoya che. (3) sAdhyAsiddhimAM sAdhya AkhI duniyAmAM ja aprasiddha hoya che, jyAre bAghAdi traNamAM to, duniyAmAM te prasiddha hoya che, mAtra pakSamAM aprasiddha hoya che. (4) hetvasiddhimAM hetu AkhI duniyAmAM aprasiddha hoya che. - svarUpAsiddhimAM hetu duniyAmAM to siddha hoya che. paNa pakSamAM asiddha hoya che. + vyApyatvAsiddhimAM hetu pakSamAM paNa siddha hoya che. paNa e vyApya tarIke asiddha hoya che. (5) graMthomAM jyAre mAtra asiddhi ke asiddha zabda vaparAyo hoya tyAre sAmAnyathI svarUpAsiddhi (ke svarUpAsiddha) nI vAta jANavI. AvA doSa vinAno je hetu hoya che te saddhatu kahevAya che. tenAthI paNa anumiti kyAM thAya ? jyAM sAdhyano saMdeha hoya eTale ke sAdhya haze ke nahi? ema thAya, tyAM anumiti thAya. athavA saMdeha na hovA chatAM sAdhyano nirNaya na hoya tyAM thAya. paNa jyAM sAdhyano nirNaya thayo hoya tyAM anumiti thAya nahi. jyAM sAdhya pratyakSa hoya tyAM sAdhya siddha hoya che. pachI enI anumiti zuM karavI? eTale ke saddhatu-vyAtijJAna vagere badhuM hovA chatAM anumiti rUpa kArya tyAM thatuM nathI. sighaLI kAraNasAmagrIo hAjara hovA chatAM jo kArya na thatuM hoya to samajavuM joIe ke tyAM koI pratibaMdhaka che.) jema ke bhaDabhaDa baLatAM agnimAM AMgaLI nAkhI, chatAM jo daha nathI thato, to samajavuM ke ahIM dAhakAryano pratibaMdhaka hAjara che. te pratibaMdhaka maNimaMtrauSadhi vagere rUpa saMbhave che. candrakAnta maNi, koI viziSTamaMtroccAra ke koI viziSTa jaDIbuTTI auSadhi hoya to dAha thato nathI. tethI, A maNi vagere dAha pratye pratibaMdhaka kahevAya. A candrakAnta maNi hovA chatAM, jo bhego sUryakAnta maNi paNa hoya to pAcho dAha thAya ja che. mATe sUryakAnta maNine uttejaka kahevAya che. vaLI enI hAjarImAM candrakAnta maNi dAhano pratibaMdha karato nathI. ethI jaNAya che ke sUryakAnta maNinI hAjarIna hoyato ja candrakAnta maNi pratibaMdhaka bane che. eTale ke sUryakAntamayabhAva viziSTa candrakAnta maNi eja pratibaMdhaka che, mAtra candrakAntamaNi nahi. agni hovAnI sAthe AvA viziSTa cadrakAnta maNirUpa pratibaMdhakano abhAva jyAM hoya tyAM dAha kArya thAya che. A pratibaMdhaka je che, emAM sUryakAntamaNyabhAva e vizeSaNa che, candrakAnta maNi e vizeSya che ane sUryakAntamayabhAva viziSTa candrakAntamaNi e viziSTa che. AvA viziSTa candrakAnta maNino abhAva hoya to dAha thAya che. have viziSTano abhAva traNa rIte maLI zake che. jemake, koIe pUchyuM - pANIvALo ghaDo che? (AmAM pANI e vizeSaNa che, ghaDo e vizeSya che ane pANIvALo ghaDo e viziSTa che.) javAbaH jyAM (1) pANI nathI, khAlI ghaDo che, javAba maLaze "nathI.' eTale ke viziSTa' no abhAva che. A abhAva vizeSaNa (jaLa) na hovAnA kAraNe che. mATe ene vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAva kahevAya. (2) pANI che (tapelImAM), paNa ghaDo nathI, to paNa javAba maLaze-"nathI'. ahIM vizeSyano abhAva hovAnA kAraNe viziSTano abhAva che. mATe e vizeSyAbhAvaprayukta viziSTAbhAva kahevAya.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ nathI nathI thaze. che nathI ja nyAyabhUmikA (3) pANI paNa nathI, ghaDo paNa nathI. tyAM javAba maLaze... "nathI.' ahIM vizeSaNa ane vizeSya banne nathI. tethI A ubhayAbhAva prayukta viziSTAbhAva che. (4) pANI paNa che (ghaDAmAM), ghaDo paNa che. to javAba maLaze ke pANIvALo ghaDo che'. Ama vizeSaNa ane vizeSya ubhaya hAjara hoya to viziSTa hAjara kahevAya, anyathA nahIM. anyathA viziSTano abhAva ja hoya. have dAha aMge vicArIe. sUryakAnta maNi vizeSaNa = vizeSya = viziSTa dahakArya sU. no abhAva candra. maNi nathI thaze. nathI nathI nathI nathI thaze. nathI nahIM thAya. Ama sUryakAnta maNi na hoya ane mAtra candrakAMta maNi hoya tyAM ja dAhakArya aTake che, eTale ke tyAM ja pratibaMdhaka hAjara hoya che. have prastutamAM anumiti aMge vicArIe. dhUmADAnuM (hetunuM) jJAna che, vyAtijJAna che, parAmarza che. tema chatAM vaddhimAnuM dhUma evI anumiti thatI nathI (jo agni pratyakSathI dekhAto hoya to.) ziSa saghaLI kAraNasAmagrI hAjara hovA chatAM, je cIjanI hAjarInA kAraNe kArya na thAya te cIja pratibaMdhaka hoya che. prastutamAM hetujJAna vagere badhuM hAjara hovA chatAM sAdhyanI siddhi (nirNaya) hAjara hovAthI anumiti thatI nathI. mATe sAdhyanI siddhi e pratibaMdhaka che. Ane siddhasAdhana doSa paNa kahe che. naiyAyikoe pratibaMdhakAbhAvane paNa kAryanA eka kAraNa tarIke svIkAryo che. tethI jyAM pratibaMdhaka hAjara hoya che tyAM A pratibaMdhakAbhAvarUpa kAraNa ja hAjara na hovAthI saMpUrNa kAraNasAmagrI ja hAjara hotI nathI, tethI kArya zI rIte thAya? samagrasya samagrANAM vA bhAvaH sAmagrI eTale have, anumitinI kAraNasAmagrInA jema hetujJAna, vyAptijJAna ane parAmarza e ghaTako che tema pratibaMdhakAbhAva paNa eka ghaTaka che. jyAM sAdhyanirNaya thaI gayo che. tyAM prathama traNa ghaTako hAjara hovA chatAM aMtya ghaTaka hAjara na hovAthI anumitirUpa kArya thatuM nathI. kAraNake sAdhyasiddhirUpa pratibaMdhaka hAjara che. jeno abhAva kAryanuM kAraNa hoya te pratibaMdhaka paNa ja, sAdhyasiddhi hovA chatAM, bIjI badhI kAraNasAmagrI hAjara hovAnA kAraNe koIne anumAna karavAnI icchA (anumitsA) ja thAya to koI ene rokI zakyuM nathI. prazna :- pratibaMdhaka hovA chatAM kema anuniti thAya che ? uttara - jema candrakAnta maNi hoya to agnithI dAha thato nathI, paNa sUryakAnta maNi paNa jo bhego hAjara hoya to dAha thAya ja che. ane tethI sUryakAnta maNi uttejaka kahevAya che. tema prastutamAM paNa anumitsA e uttejaka che. tethI enI hAjarImAM sAdhyasiddhi hovA chatAM anumiti thAya che. eTale ke enI hAjarImAM sAdhyasiddhi anumitirUpa kAryano pratibaMdha karI zakatI nathI. eTale ke anumitsAnA abhAvaviziSTa sAdhyasiddhi ja pratibaMdhaka che, mAtra sAdhyasiddhi nahi. mATe kArya pratye uttejakAbhAvaviziSTapratibaMdhakano je abhAva e kAraNa che. + zuddha sAdhyasiddhi (ke maNi) e pratibaMdhaka nathI paNa viziSTa sAdhyasiddhi (ke maNi) e pratibaMdhaka che.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukUlatarka eTale ke anumitlAmAvaviziSTasAdhyasiddhi e pratibaMdhaka che ane eno abhAva e anumiti rUpa kAryanuM kAraNa che. vaLI taiyAyikonI eka mAnyatA A paNa che ke hetu ane sAdhya banne eka pakSamAM rahyA hoya (samAnAdhikaraNa hoya) to ja anumiti thAya. jyAM sIdhe sIdhA banne eka ThekANe rahyA na hoya tyAM paNa evo pakSa zodhI bannene temAM (yogya saMbaMdhathI) rAkhI pachI ja anumiti thaI zake. tethI ghanagarjanathI meghanuM anumAna karavuM hoya to anumAna prayoga kevo joIe ? Avo : AkAzaM meghavat, ghanagarjanavattvAt / A taiyAyikano mata kahyo. paNa vAstavikatA A nathI. ghanagarjana karNazaSkulyavacchinna AkAzapradezamAM saMbhaLAya che, ane tyAM to megha che nahi. megha to pakSanA anya sthaLe che. temaja keTalIkavAra pakSamAM hetu ane sAdhyanuM sAmAnAdhikaraNya sIdhesIdhuM nathI hotuM ke nathI jovAtuM. evI mahenata nathI karAtI ke hetune pakSamAM lAvyA pachI sAdhyane paNa pakSamAM lAvavo. dA. ta. gaIkAle somavAra hato, kAraNa ke Aje maMgaLavAra che, jema ke gayA aThavADiyAmAM. AmAM somavAra gaIkAle hato jyAre maMgalavAra Aje che, mATe bannenA adhikaraNa judA che. naiyAyikanA mate A anumAna siddha karavuM hoya to nIcenI prakriyA karavI paDe. maMgaLavAra, atIta divasIya somavArapUrvaka hoya che, kema ke e maMgaLavAra che. jyAM jyAM maMgalavAratva tyAM tyAM somavArapUrvakatva hoya che. jema ke gayA aThavADiyAnA maMgaLavAramAM. tethI maMgaLavAratva somavArapUrvakatvavyApya che. 33 tethI, maMgaLavAra somavArapUrvakatvavyApya maMgaLavAratvavALo che. tethI, maMgaLavAra somavArapUrvaka hoya che. have bIjuM anumAna karavuM paDe ke, atIta divasa somavAra hato, kema ke somavAra pUrvaka evA maMgaLavAranI pUrvamAM hato. jema ke gayA aThavADiyAno maMgaLavAranI AgaLano divasa. jainamata : badhe ThekANe hetu ane sAdhyane eka pakSamAM lAvavAnI goThavaNa ke lamaNAjhIMka thatI nathI. kiMtu keTaleka ThekANe hetune joIne ja sAdhyanuM anumAna thaI jAya che. Aje maMgaLavAra che ema khabara paDe eTale sIdhuM ja gaIkAle somavAra hato evuM anumAna thaI jAya che e darekane anubhavasiddha hakIkata che. emAM prathama, maMgaLavAra somavAra pUrvaka hoya che ityAdi anumAna thAya che evo koIne anubhava nathI. vaLI anumAna be prakAre : (1) svArthAnumAna H potAne jJAna karavA mATenuM anumAna....AmAM paMcAvayava vAkya goThavAtuM nathI. paNa mAtra hetudarzana ane vyApti smaraNathI anumAna thaI jAya che. (2) parArthAnumAna : bIjAne anumiti karAvavI te. AmAM paMcAvayava vAkyo goThavAya che. parvato himAn dhUmAt AvA prasiddha anumAnamAM paNa koI zaMkA kare che ke, bhAI ! tame AkhI duniyAmAM jovA gayA cho ke jyAM jyAM dhUmADo hoya tyAM tyAM agni hoya ja ? duniyA vicitratAothI bharelI che. kyAMka dhUmADo hoya ane agni na paNa rahyo hoya evuM na bane ? kyAMka evuM bane ema mAnI laIe to zuM vAMdho che ? AvI zaMkAne anvayavyabhicAranI zaMkA kahe che. eTale ke, astu ghUmo mAntu vahiH jo roSaH ? dhUmADo hoya ane agni na hoya to zuM vAMdho ? dareka anumAnamAM AvI anvayavyabhicAranI zaMkA zakya hoya che. jo A zaMkAnuM vighaTana karavAmAM na Ave to anumAna thaI zake nahi (kemake vyApti ja nizcita thatI nathI.) mATe AvI zaMkAnuM vighaTana karavuM Avazyaka banI jAya che. AvI zaMkAnuM vighaTana karavA mATe je tarka ApavAmAM Ave che ene anukULatarka kahevAya
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamUmikA che.'nizcita thaI gayelA kArya/kAraNabhAvano bhaMga thaI javAno doSa dekhADavo eTale anukULatarka karyo kahevAya. jema ke prastutamAM, yati dhUmo vahiM vinApi cAt (tardi jo roSaH) A paNa anvayavyabhicAranI zaMkA che. yavi dhUmo vahni vinApi cAt tarhi vahinanyo'pa na myAt A anukULatarka che. jo dhUmADo agni vinA paNa rahI jato hoya to e agninuM kArya paNa na hoya ! (paNa e agninuM kArya to che ja. tethI e agni vinA raheto nathI.) AmAM, 7 34 vahninayopi na myAt eTale ja dhUmaagnino kAraNa-kAryabhAva paNa na hota. AvA anukULatarkanuM je hetune pIThabaLa maLyuM hoya che te hetu prayojaka kahevAya che, jene e pIThabaLa maLyuM hotuM nathI te hetu aprayojaka kahevAya che. (enAthI anumiti thaI zakatI nathI.) agni dhUmADAne utpanna kare che mATe e dhUmADAno kArakahetu che, dhUmADo agnine pedA nathI karato, paNa enA jJAnane pedA kare che. (agnine anumAna dvArA jaNAve che.) mATe e eno zApaka hetu che. ++++++ zAbdabodhanI prakriyA : 'ghaTamAnava' evA zabdokoI bolyuM. tyAM 3 vyaktio UbhI che. eka bahero che, bIjo sAMbhaLe che paNa ene saMskRtabhASA nathI AvaDatI, ane trIjo sAMbhaLe paNa che ane ene saMskRtabhASA paNa AvaDe che. baherAne zuM zabdo bolAyA te paNa khabara paDatI nathI. bIjAne zuM zabdo bolAyA te khabara paDe che, eTale ke zabdajJAna (zabdabodha) thAya che. (A zrAvaNapratyakSa che.) paNa ene koI arthabodha nathI. mATe zAbdabodha nathI thato. trIjAne zabdabodha ane zAbdabodha banne thAya che. mATe zabdo sAMbhaLavA enA karatAM zAbdabodha e judI cIja che. to e zAbdabodha zuM che ? zabda parathI tathA tenA jJAna parathI (te saMbhaLAvAthI) zabdanA artha saMketa (zakti) nA jJAna dvArA thato bodha te zabdabodha. prazna H- A zakti zuM che ? uttara H- 'ghaDo' bolavAthI ghaDo ja jaNAya che paTa nahi. 'paTa' bolavAthI paTa ja jaNAya che ghaDo nahi. AvuM niyamana je thAya che enA parathI jaNAya che ke 'ghaTa' zabda ane 'ghaTa' padArtha vacce koI saMbaMdha hovo joIe je saMbaMdha 'ghaTa' zabda ane 'vaTa pavArtha" vacce nathI. A saMbaMdhane 'vRtti' kahevAya che. padapadArthayoH madhye zaktilakSaNAnyatarasaMbandhaH vRttiH / pada ane padArtha vacce rahelo zakti ke lakSaNA saMbaMdha e vRtti che. eTale ke 'vRtti' nA be prakAra che. (1) zakti ane (2) lakSaNA. pada ane padArtha vacce zakti saMbaMdha hovAthI 'pada' sAMbhaLavAthI padArthanuM jJAna thAya che. A zakti zuM che ? 'asmApavAvayamartho nondvavyaH' evI athavA, 'ghaTapavArthaH ghaTavavavAnyaH' evI athavA, 'ghaTa' rAntaH ghaTavAva:' evI IzvarecchA e zakti che. (te te zabdothI zaktijJAna vaDe te te padArthano bodha manuSyone sau prathama Izvare potAnI icchA mujaba karAvyo hato. eTale ke 'zakti' sau prathama IzvarecchA mujaba nizcita thaI hatI. mATe IzvarecchA e zakti kahevAya. Avo naiyAyikono mata che.) prazna :- 'ghaTa' zabdane 'ghaTa' padArtha sAthe zaktisaMbaMdha che e jANyuM. paNa eTalA mAtrathI 'ghaTa' zabda sAMbhaLatAM ghaTapadArtha zI rIte jaNAI jAya ?
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAbdabodhanI prakriyA 35 uttara :- evo niyama che ke : saMbaMdhijJAnaHpasaMbaMdhamAram sAmAnyathI koIpaNa saMbaMdhanA saMbaMdhIo be hoya che. temAMthI eka saMbaMdhInuM jJAna thAya to bIjA saMbaMdhInuM smaraNa thaI jAya che. Ama eka saMbaMdhInuM jJAna bIjA saMbaMdhInuM smAraka bane che. jema ke be bhAIo roja sAthe upAzrayamAM vaMdana karavA AvatA hoya. pachI eka divasa bemAMthI eka Avyo hoya to ApaNane tarata bIjo bhAI yAda AvI jAya che ane pUchIe chIe ke Aje e kema nathI Avyo? bIjA bhAInI koI vAtacIta nIkaLI na hovA chatAM A pahelA bhAIne jovA mAtrathI bIjo bhAI kema yAda AvI jAya che? to ke ApaNane banneno bhrAtRtva saMbaMdha khabara che ane te saMbaMdhanA eka saMbaMdhI rUpa A bhAIne joyo. tethI e saMbaMdha dvArA bIjo bhAI yAda AvI jAya che. * - ahIM prazna thAya ke A je bhAIne joIe chIe tenA saMbaMdhIo to mAtA-pitA vagere ghaNA che, tema chatAM e koI yAda na AvatAM bhAI ja kema yAda Avyo ? to eno uttara e che ke ApaNane mAtra bhAInA ane enA saMbaMdhanI khabara che, enA mAtApitA vagere koNa che e saMbaMdhanI ApaNane khabara nathI, mATe e saMbaMdhIo upasthita thatA nathI. vaLI jo, e saMbaMdhIo paNa khabara che, ane tema chatAM bhAI ja kema yAda Avyo? evo prazna Ubho thAya to eno uttara e jANavo ke ahIM bhegA vaMdana karavA AvavAnuM prakaraNa che mATe. AjubAjumAM je prakaraNa hoya e mujaba saMbaMdha dvArA anya saMbaMdhI yAda Ave che. have prastuta mAM vicArIe - "ghaTa' zabda e "zakti' no eka saMbaMdhI che, ane ghaTa padArtha e bIjo saMbaMdhI che. tethI jyAre "ghaTa' zabda rUpa eka saMbaMdhInuM jJAna thAya che. tyAre zakti saMbaMdha dvArA ghaTa padArtha rUpa bIjA saMbaMdhInuM smaraNa thaI jAya che. Ama padArthanI magajamAM je upasthiti thaI jAya che ene padajanya padArthopasthiti kahe che. pada ane padArtha vacce zakti e sAMkaLanuM kAma kare che. padArtha - vAcya-abhidheya pada - vAcaka - abhidhAyaka tethI, yuda: TapakavAcaH paTapaTuM paTavAvam mATe, ghare ghaTapavAcatA ghaTapadra paTavAvatA. A vInyatA e ja zakti che. A vAcakatA e zakti che. eTale ke, 'Ta' parvazakTi: Te tethI, ghaTaza: ghaTakke Ama zaktinA be saMbaMdhI che. tethI e sAMkaLanuM kAma kare che. padane zai parva kahevAya che ane padArthane zArtha kahevAya che. zakti = pada - padArtha vacceno vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha. ahIM e khyAla rAkhavo ke "ghaTa' padanI zakti ghaTapadArthamAM che. mATe mAtra "ghaTa' zabda vaparAyo hoya to e ghaDAne ja jaNAvI zake. "ghaTa' evA zabdane nahi. tethI 'ghaTa' zabdano jo ullekha karavo hoya to "ghaTapada' "ghaTazabda evA zabdano prayoga karavo joIe. mAtra "ghaTa' zabdano nahi. prazna :- 'ghaTa' zabda sAMbhaLIne ghaDAnuM je jJAna thAya che e to "saMbaMdha jJAna..." e nyAye thayelA smaraNarUpa che. to zAbdabodha e zuM cIja che? uttaraH- tamArI vAta sAcI che, mAtra "ghaTa' bolavAthI to ghaDAnuM smaraNa thAya che. paNa jyAre "ghaTamAnaya' ityAdi vAkyaprayoga thAya che. tyAre te vAkyamAM rahelA te te padathI potapotAnA vAcyArtha padArtho upasthita thAya che. A upasthita thayelA padArthono paraspara je saMbaMdha (anvaya) bhAse che tenA mATe to koI pRthaka pada vaparAyuM hotuM nathI. mATe e smRtirUpa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 nyAyabhUmikA to nathI ja. mATe A je anvaye bodha thAya che e zAbdabodha che. jemake paTamAna' AmAM 4 pada . (1) ghara (2) gana (3) mA+nI ane (4) AjJArthano pratyaya. AmAM (1), (3) prakRti pada ane (2), (4) pratyaya pada che. cAreya padothI kramaza: nIcenA padArtho upasthita thaI jAya che. : (1) ghaDo (2) karmatva (3) Anayana kriyA (4) Adeza. paNa ATaluM smaraNa thavA mAtrathI kAma patatuM nathI. kAraNake karmatva ghaDAmAM che, eTaleke ghaDokarmache, vaLIeAnayanakriyAnuM karma che ityAdi jaNAya to ja vAkyabodha thAya che. Avo te te padArthone sAMkaLanAra saMbaMdha (anvaya) no bodha zAbdabodhathI thAya che, zabdonA tevA sAmarthyathI - parasparanI maryAdA - AkAMkSAthI thAya che. sAkAGkSapadayoH ekapadasyArthe'parapadasyArthaH AkAGkSAbhAsyasaMbaMdhena anveti / Ama padArtho padajakhyapadArthopasthiti rUpa smaraNathI bhAse che, paNa be sAkAMkSa padonA be padArthono saMbaMdha to pada vinA ja AkAMkSA mAtrathI bhAse che. ghaTama padathI ghaDo ane karmatva upasthita thayA. paNa "ghaTaniSThakarmatA' mAM niSThatva saMbaMdhanuM jJAna kyAMthI thayuM? e AkAMkSAthI thayuM. prakatipadane pratyayapadanI, kriyApadane kArakapadanI, vizeSaNapadane vizeSyapadanI AkAMkSA che. A badhI AkAMkSAo niyata thaI gayelI che. A AkAMkSAthI padArtho vaccenA saMbaMdhano bodha thAya che. vyutpattivAdanuM prathama vAkya che: eka padArthe'parapadArthasaMsargaH saMsargamaryAdayA (AkAGkSayA) bhAsate / artha - eka padanA (mana nA) arthamAM (karmatvamAM) aparapada (ghaTapada) nA artha (ghaDA) no saMbaMdha saMsargamaryAdA (AkAMkSA) thI bhAse che. be pada vacce jevI AkAMkSA te pramANe saMbaMdha bhAse. ghaTa padArthamAM kAraktA kaI? ema AkAMkSA UbhI thaI. tethI javAba maLyo ke 'mana' padanA artharUpa karma kArakatA. ema, ama pratyayano artha karma-. e kyAM rahe? evI AkAMkSA UbhI thaI. eTale ke kayA prakRtipadanA padArthamAM rahe? evI AkAMkSA UbhI thaI, kAraNa ke prakRtipada-pratyaya padane paraspara AkAMkSA che. javAba maLaze ke ghaDAmAM... Ama be sAkAMkSapadothI padArtho upasthita thayA hoya to te be padArtho vacceno saMbaMdha te AkAMkSAthI bhAse che. paNa. enA e ja padArtho jo asAkAMkSapadothI upasthita thayA hoya to teo vacceno saMbaMdha AkAMkSAthI bhAra anvayabodha thato nathI. eTale ke zAbdabodha thato nathI. mAtra padArthonuM smaraNa thaIne aTakI jAya che. - jema : "ghaTazarmatva mAnavana maheza" AvA zabdo koI bole to "ghaTamAnaya" thI je padArtho upasthita thAya che te badhA ja A zabdothI thAya che kharAM. paNa "ghaTa' ane 'karma-" pada sAkAMkSa na hovAthI ghaTaniSThakarmatA vagere rUpe vacceno saMbaMdha bhAsato nathI. ane tethI anvaya bodha thato nathI.' sAmAnyathI vibhaktipadano artha prakRtipadanA arthamAM rahe che. dA. ta. pa8 = nirmatA tethI, niSThatvasaMbaMdhena paTaviziSTarnatvanuM ghaTena - ghaTaniSThakaraNatA... ghaTe - ghaTaniSThAdhikaraNatA namo arihaMtANaM mAM arihaMtone namaskAra eto mAtra anuvAda thayo. (bhASAMtara thayuM.) e eno padArtha nathI "namo' zabdano vAcyArtha-namana kriyA = aMjalibaddha praNAma kriyA. arihaMta' zabdano vAcyArtha samavasaraNamAM aSTaprAtihArya yukta birAjamAna zrI tIrthakara devo. tethI AvA zrI tIrthaMkaradevone aMjalibaddha namanakriyA karavI e A vAcyArtha che. zAbdabodhamAM padajakhyapadArthopasthiti uparAMta 4 sAdhana joIe.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAbdabodhanAM cha sAdhano (1) AkAMkSA: papayopekSA sAkSI prakRtipadane pratyayapadanI AkAMkSA vagere. yena padena vinA yatpadaM nAnvayabodhajanakaM tena padena saha tatpadasyAkAGkSA / je pada vinA je pada anvayabodhajanaka na bane te padanI sAthe te padanI AkAMkSA hoya che. pratyayapada vinA (mana vinA) prakRtipada('pada' pada) anvayabodhajanaka banatuM nathI. mATe pratyayapadanI sAthe prakRtipadanI AkAMkSA che. tethI, prakRti-pratyayavarSiya .. (2) AsatiH sAkSayoH saMnidhAnaM aMttiH | 'giri(ktaM vahnimAn devadattena' A vAkyamAM giri kevo ? vahimone mu na ? Devalana | Ama jIra ane himAna e be temaja revantana ane mu e be paraspara sApekSa che. tethI saMnidhAna joIe. ahIM nathI, kema ke jira ane himAnI vacamAM murUM pada paDyuM che, mutte-devajonanI vacamAM vadvimAspada paDyuM che. Ane vyavadhAna kahevAya. tethI, Asatti khUTe. mATe zAbdabodha thato nathI. A padanuM vyavadhAna che. ema kALanuM vyavadhAna hoya to paNa Asakti khUTe. jemake koI savAre ghabole pachI mauna..pachI sAMje nAnA bole to zAbdabodha na thAya. (A saMnidhAna zrotAnA kSayopazama mujaba ochuM thatuM hoya che.). (3) yogyatAjJAna : eka padArthane bIjAmAM saMbaddha thavAnI yogyatA joIe. yogyatA nahi to bodha nahi. dA. ta. vahinA sirAti, nannena vati | ahIM pado barAbara che paNa yogyatA nathI. tethI bodha nahi, AkAMkSAmAM pada-padanI apekSA che, yogyatAmAM padArthapadArthanI AkAMkSA che.' vahinA sinthatimAM kriyApadane kArakapadanI AkAMkSA che. e paripUrNa che. paraMtu siMcanakriyA rUpa padArthane vaddhinI apekSA nathI, jaLanI che. mATe yogyatA nathI. tethI siMcanamAM vaddhikaraNatvanI yogyatA nathI. kAraNa ke vaddhinA sijhatino anvaya - vahivaH seva: | paNa seka (siMcana) no artha (padArtha) evo che ke enuM vahni e karaNa banI zakyuM nathI, eTale ke emAM vaddhikaraNatatva ghaTI zakyuM nathI. mATe, yogyatA nathI. prazna :- A yogyatA zuM cIja che? uttaraH eka padArthamAM (sekamAM) aparapadArtha (vahnikaraNatva) nA saMbaMdhano saMbhava e yogyatA che. haMmezA zAbdabodha pUrve badhe ja yogyatA che ke nahi?" e jovA besAtuM nathI. eTale ke yogyatA jJAna thAya pachI ja zAbdabodha thAya che evo anubhava nathI. dA. ta. 'nattena tRSAM zamati' AmAM ema jovA nathI besatuM ke tRSAzamanamAM jaLajanyatvanI yogyatA che? e jovA besIe e pahelAM ja zabdo sAMbhaLIne zAbdabodha thaI jAya che. prazna:- to pachI yogyatAjJAna sarvatra kAraNa kyAM rahyuM ? uttara :- eTalA mATe ja ame maiyAyiko yogyatAjJAnane kAraNe mAnatA nathI. praznaH - to pachI vAddhanA zitimAM zAbdabodha kema thato nathI ? uttaraH- ame ayogyatvajJAnane pratibaMdhaka mAnIe chIe. eTale ke ayogyatvajJAnarUpa pratibaMdhakanA abhAvane ame kAraNa mAnIe chIe. 'vani siri' AdimAM, jene khabara che ke siMcanamAM vaddhikaraNatvanI ayogyatA che tene ayogyatvajJAna thavAthI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 nyAyabhUmikA zAbdabodha nahi thAya. paNa jene e khabara nathI tene ayogyatvajJAna na thavAthI (pachI bhale ne yogyatvajJAna paNa nathI thayuM) zAbdabodha thaI jaze. prazna:- yogyatAjJAna jo zAbdaboghanuM kAraNa nathI to zuM eno koI upayoga ja nathI? uttaraH-esAvanirupayogI che evuM nathI. kyAreka ayogyatvano bhrama pedA thayo hoya to ene dUra karavA mATeyogyatAjJAna upayogI bane che. (4) tAtparya variSNA tAtparyam jyAre anekArthaka zabdaprayoga thayo hoya tyAre vaktAnI icchA rUpa tAtparya jevuM hoya e pramANe artha levo. dA.ta. sainthava zabdanA artha e che : lavaNa ane azva. prazna :- vaktAnI icchAne zrotA zI rIte jANI zake ? uttara - prakaraNa parathI, AjubAjunA anusaMdhAna parathI. jemake bhojana karatI vakhate zeThanokarane kahe ke "sainhavAmAna to "saindhava' zabdathI lavaNa arthanuM zeThane tAtparya che te jANI zakAya. ema, zeTha taiyAra thaIne bAraNe AvIne nokarane kahe ke "saintavamAnaya' to azva arthanuM tAtparya che e khabara paDI zake. Ama zAbdabodha mATe A 4 sAdhano paNa jarUrI che. emAMthI pahelAM be svarUpasata sAdhano che. eTale ke enI hAjarIthI ja zAbdabodha thAya. jyAre chellA benI hAjarI hovA mAtrathI te thato nathI, kintu zrotAne tenuM jJAna thayuM hoya to zAbdabodha thAya che. tethI, te benuM jJAna e zAbdabodhanuM kAraNa che. jenuM jJAna na hovA chatAM, hAjarI mAtrathI kArya thaI jAya tevA kAraNane svarUpasat kAraNa kahe che. dA.ta. jherane jANyuM na hovA chatAM e mAravAnuM svakArya kare ja che. jenI hAjarI hovA mAtrathI kArya na thAya, kintu enuM jJAna thAya to ja kArya thAya ene jJAyamAnasat kAraNa kahe che. jema ke dhUmADo hovA mAtrathI agninI anumiti thatI nathI, kintu ene jANyo hoya to ja agninI anumiti thAya che. (navyataiyAyiko to dhUmADAnA jJAnane ja kAraNa mAne che.) - vRttisaMbaMdhanAzakti ane lakSaNAema je be bheda kahyA hatA temAMnAzakti saMbaMdhathI zakti jJAna dvArA thatAzAbadabodhanI vAta thaI. have vRttinA bIjA bheda lakSaNAnI vAta : ko'ka mANasa bolyo ke jayAM poSaH' ghoSa = gAyono vADo, gaMgA = gaMgA nadIno pravAha. zrotAne A padArtho upasthita thavAthI vicAra Ave ke A vAta zI rIte ghaTI zake? gaMgA nadInA pravAhamAM gAyono vAto zI rIte rahI zake ? A rIte asaMgati UbhI thatI hovAthI pachI e "gaMgA' zabdano artha gaMgA nadIno pravAha ne karatAM gaMgA nadIno kinAro evo kare che. prazna:- paNa jema "ghaTa' padano paTa padArtha sAthe zakti saMbaMdha nathI.to 'ghaTa' pada sAMbhaLIne paTa padArthanI upasthiti thatI nathI. tema gaMgA' zabdano gaMgAnA kinArA sAthe zakti saMbaMdha nathI. to e zabda sAMbhaLIne kinArAnI upasthiti zI rIte thAya ? uttara:- kinArA sAthe zakti saMbaMdha na hovA chatAM lakSaNA saMbaMdha rahyo che. mATe e saMbaMdha dvArA kinArAnI upasthiti thAya che, ane zAbdabodha thAya che. prazna:- A lakSaNA saMbaMdha e zuM che? uttara :- zArthasambandho takSaM I zakti saMbaMdhathI je upasthita thAya te zakyArtha... tenI sAthe lakSyArthIno saMbaMdha e lakSaNa che. A lakSaNA saMbaMdhathI je arthanI upasthiti thAya che ene lakSyArtha kahe che. 'poSa' mAM gaMgAno zaSArtha gaMgA pravAha (nadI)... eno kinArA sAthe saMbaMdha che ja. mATe kinArAmAM rahela A gaMgA nadIno saMbaMdha e ja lakSaNA saMbaMdhanuM kAma karI "gaMgA' padathI gaMgA nadInA kinArAnI upasthiti karAvI Ape che.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNA' 39 Ama, zabdano 'zakti' saMbaMdhathI sAkSAt saMbaMdhI e zakyArtha ane zabdano paraMparAe saMbaMdhI eTale ke zakyArtharUpa saMbaMdhIno saMbaMdhI e lakSyArtha. 'gaMgA' padano saMbaMdhI gaMgApravAha (zakyArtha) teno saMbaMdhI gaMgAno kinAro (lakSyArtha.) prazna :- A to 'gaMgA' padathI zakyArtha ane lakSyArtha banne upasthita thaI zake che evuM nakkI thayuM. ane to pachI te te zabdaprayoga vakhate kayo artha levo ? e zI rIte khabara paDe ? uttara H- sAmAnyathI to zabdakoSa - loka vyavahAra vagerethI te te zabdono je artha jaNAto hoya che (ke je zakyArtha hoya che) te ja artha levAno hoya che. paNa amuka vizeSa prakAranI paristhitimAM ja lakSyArtha levAno hoya che. lakSyArtha levAnA kAraNabhUta A vizeSa prakAranI paristhiti (paristhitivizeSa) e lakSaNAnuM bIja kahevAya che. lakSaNAnuM bIja koNa bane e mATe prAcIna naiyAyikonI mAnyatA e che ke H jyAM eka padArthano bIjA padArtha sAthe anvaya ghaTato na hoya, eTale ke anvayAnupapatti hoya tyAM lakSaNA karavI. dA. ta. AnamAM ghoSaH gaMgApravAhamAM gAyanA vADA rUpa ghoSa padArthano anvaya asaMgata che. mATe lakSaNA karI lakSyArtha levo. gaMgA kinAre ghoSano anvaya asaMgata nathI. paNa navyanaiyAyikone A mAnya nathI. 'vebhyo vadhyuvakSyatAm' 'kAgaDAothI dahIMnuM rakSaNa karavuM.' Avo vacana prayoga thAya che tyAM anvayasaMgata hovA chatAM (anvayAnupapatti na hovA chatAM) lakSaNA karavAmAM Ave che. mAtra kAgaDAothI ja dahIMnuM rakSaNa karavAno artha nathI karAto paNa dadhyupaghAtaka je koI hoya te badhAthI dahIMnuM rakSaNa karavAno artha karavAmAM Ave che. eTle ke 'kAka' padanI 'dadhyupaghAtaka' arthamAM lakSaNA karAya che. mATe anvayAnupapatti e lakSaNAnuM bIja nathI. paNa tAtparyAnupapatti e lakSaNAnuM bIja che. prastutamAM, kAkano zakyArtha mAtra kAgaDo laIe to vaktAnuM dahIMnuM rakSaNa karavAnuM je tAtparya che te asaMgata rahe che, mATe e tAtparyanI saMgati karavA mATe ahIM lakSaNA karavI paDe che. vaLI gaMgAyAM ghoSa:mAM paNa jo mAtra anvayanI saMgati karavA mATe ja lakSaNA karavAnI hoya to to gaMgA padanI gaMgAnA kinArAnA arthamAM lakSaNA karavAnI jema 'ghoSa' padanI matsyamAM lakSaNA karIne paNa anvayanI saMgati karI zakAya che. paNa tevI lakSaNA karAtI nathI. kAraNa, emAM vaktAnA kahevAnuM tAtparya asaMgata rahe che. mATe, tAtparyAnupapatti e lakSaNAnuM bIja che. vaiyAkaraNo trIjI vyaMjanA paNa mAne che, paNa naiyAyiko teno lakSaNAmAM ja samAveza karI de che. dA. ta. tuM to bahu DAhyo hoM ! ahIM, zakyArtha 'DahApaNavALo' evo che, paNa vaktAnuM tAtparya gAMDapaNavALo kahevAnuM che. vaiyAkaraNI A artha vyaMjanAthI kADhe che. naiyAyikanA mate viparIta vastu paNa zakyArthane saMbaddha hoI lakSyArtha ja che, ane te lakSaNAsaMbaMdhathI upasthita thaI zake che. zaktinuM jJAna keTalIkavAra zabdakoSathI ane keTalIkavAra prasiddha zabdonA sAMnidhya vagerethI thAya che. dA.ta. vasaMte pIjo madhura rauti' AmAM vasaMtaRtumAM, madhura gAya che.' vagere artho prasiddha hovAthI pI no artha koyala che ema khabara paDI jAya che. rAmanArAH sItA ahIM rAma-sItA vacceno saMbaMdha prasiddha hovAthI dArAno artha patnI thAya e khabara paDe che. vivaraNathI arthabodha : dhanevyuH dhanANIAvAn evA vivaraNathI eno artha khabara paDe. + +++++ pratyakSazAna : A jJAna indriyathI thAya che. prazna H zI rIte ? uttara H prathama viSaya ane indriyano saMyoga thavo joIe. pachI indriya ane manano saMyoga thavo joIe. pachI mana ane AtmAno saMyoga thavo joIe to jJAna thAya, kAraNa ke jJAna e AtmAno guNa che.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyabhUmikA praznaH AtmA vibhu che, mana nitya che. mATe e banneno haMmezA saMyoga hoya ja che, to pachI navo saMyoga lAvavAnI jarUra zI ? uttaraH mana atyanta gatizIla che. tethI teno AtmA sAthe saMyoga badalAyA ja kare che. AtmA sAthenA saMyoganA sthaLa ane viSayo badalAyA ja kare che. AvuM mana jyAre je indriya sAthe saMyukta banI AtmA sAthe saMyoga kare che te indriya dvArA tenA viSayanuM jJAna thAya che. vaLI, jJAna AtmAmAM pedA thAya che. jyAM kArya pedA thAya tyAM kAraNe paNa hAjara thavuM joIe. mana, jJAnanuM kAraNa hovAthI tene tyAM hAjara thavuM ja paDe. tethI, viSayasaMyukrendriyasaMyumana:saMyo AtmAmAM Ave tyAre jJAna thAya. lakSaNaH koIpaNa vastunI oLakhANa tenA dharmothI ApavAmAM Ave che. dA. ta. maganabhAI koNa? are, tuM oLakhato nathI? pelA jADAM sarakhA che - cazmA pahere che te... A jADApaNuM, cazmA vagere temanA dharmo che. vyavahAramAM AvA gharmothI oLakhANa ApI zakAya che ane kAma thaI jAya che. paNa A oLakhANa tAtkAlika ke bahu parimita deza pUratI hoya che. koIpaNa vastunI sarvavyApI trikALa abAdhita je oLakhANa ApavAmAM Ave che tene "lakSaNa" kahevAya che. je vastunI oLakhANa apAtI hoya te vastune "lakSya' kahe che. lakSyano evo asAdhAraNa dharma lakSaNa kahevAya che ke je alakSyamAM rahyo na hoya ane saghaLAM lakSyomAM rahyo hoya. eTale ke, anAvRttiH tAmatrivRttiH gharSa: takSAt A lakSaNa nIcenA 3 doSothI mukta hovuM joIe. (1) avyAmi tasvairavRttitvam maH | lakSyanA eka bhAgamAM na rahevuM e avyApti doSa che. dA. ta. tapasvI hoya te sAdhu. (2) ativyAptiH tavRttitve sati sacetaravRttitvam tivyApti: | lakSyamAM rahevA sAthe je alakSyamAM paNa rahetuM hoya te lakSaNa ativyAsa kahevAya ane teno doSa 'ativyApti kahevAya. dA. ta. je jaina hoya te sAdhu. jaina to zrAvako paNa che. (3) asaMbhavaH cAvRttitvamasaMmavaH | . je ekeya lakSyamAM rahetuM na hoya tevuM lakSaNa A doSavALuM kahevAya che. dA. ta. je traNapagavALI hoya te gAya. bIjI eka noMdhanIya bAbata e che ke lakSaNa bane eTaluM TUMkuM banAvavAnuM hoya che. eTale ke jeTalA ochA zabdomAMjeTalI TUMkamAM oLakhANa ApavAthI uparanA doSonuM vAraNa thaI javuM zakya hoya eTalI TUMkI oLakhANa e lakSaNa bane che, pachI emAM ekeya vadhArAnI bAbata hovI na joIe. * Avo siddhAnta hovAthI sAmAnyathI eka pharaja thaI paDe che ke jyAre koI eka vastunuM lakSaNa ghaNuM lAMbuM ApavAmAM AvyuM hoya tyAre te lakSaNamAM vaparAyelA judAM judAM pado zA mATe vAparavAmAM AvyA che, te te pada kadAca na vAparyuM hota to kayo doSa Ubho thAta? te pada vAparavAthI e doSanuM vAraNa zI rIte thaI jAya che? ityAdi vicAraNA karavI. A vicAraNA karavI ene padakRtya kahe che. have prastutamAM AvIe. pratyakSanuM lakSaNa karavuM che - te AvuM che: 'kriyanAM jJAna pratyakSad' AnuM padakRtya - ahIM pratyakSanuM lakSaNa karavuM che, mATe je koI pratyakSajJAna hoya te badhA lakSya ane te sivAyanA ghaTa, paTa, anumiti vagere badhA lakSyatara (ke alakSya) kahevAya. prazna : "indriyajanyuM' lakhavAnI zI jarUra ?
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSanA lakSaNa ane bheda 41 uttara jo e na lakhIe to lakSaNa mAtra "jJAna pratyakSa' eTaluM ja thAya. have, jJAna to anumiti vagere rUpa paNa che ja. paNa anumiti vagere to lakSyatara che. mATe ativyAmi doSa Ave. ikisajanya eTaluM umerIe eTale e doSa nahi Ave, kAraNa anumiti vagere jJAna rUpa che, paNa indriyajanya nathI (kintu vyAtijJAnajanya che.) eTale ativyAti doSa nahi Ave. prazna to pachI "jJAna" lakhavAnI zI jarUra che? mAtra nityaM pratyakSa' eTaluM ja lakho ne? uttaraH indriya ane viSayano saMyoga paNa indriyajanya to che ja. paNa e saMyoga kAMI prastutamAM "lakSya' nathI. mATe ativyAtidoSa Ave. enuM vAraNa karavA "jJAna" zabda che. e saMyoga indriyajanya hovA chatAM "jJAna" rUpa to nathI ja, mATe ativyAmi doSa nathI. AvI vicAraNAne padakRtya karyuM kahevAya. A lasaNa vAstavika AvuM kahevAya. indriyanyatve sati jJAnatvam pratyakSatvam athavA indriyajanyatvaviziSTajJAnatvaM pratyakSatvam / . eTale ke Avo 'indriyajanyatva' evA vizeSaNayukta jJAnatva dharma jemAM hoya te badhuM pratyakSajJAna hoya, ane je koI pratyakSajJAna rUpa hoya te badhAmAM Avo dharma rahyo hoya. praznaH tamArA lakSaNamAM haju paNa avyAptidoSa rahyo ja che. kAraNa ke IzvaranuM jJAna pratyakSa che. paNa temAM indriyajanyatva nathI. (kema ke enuM jJAna nitya hovAthI janya ja nathI.) (IzvaranuM jJAna paNa pratyakSa che enI siddhi AgaLa karIzuM.) uttara : tamArI vAta sAcI che. enuM vAraNa nIcenI be rIte karI zakAya ? (1) lakSaNane badalIne ane (2) IzvarajJAnane lakSyamAMthI bAkAta rAkhIne. (1) navuM lakSaNa AvuM banAvavuM? anumAnopamAnazabdaanubhavAjanyaM jJAnaM pratyakSam je jJAna anumAnAdi 4 thI janya nathI te pratyakSa. [jyAM vidhithI lakSaNa na maLe (eTale ke "je AvuM hoya te A evuM lakSaNa namaLe) tyAM niSedha mukhe lakSaNa zodhavuM joIe. (eTale ke je AvuM na hoya te A' evuM lakSaNa zodhavuM joIe.)] athavA Ane ja TUMkamAM ema kahI zakAya, jJAnAvaraNa jJAna pratyakSam | je jJAnanuM karaNa anyajJAna na hoya tevuM jJAna e pratyakSa... anumiti, upamiti, zAbdabodha ane smRti... A cAranuM vyAtijJAnavagere ekaraNa che, tethI e badhAjJAnakaraNakajJAna kahevAya. pratyakSa evuM nathI. Izvara pratyakSa to nitya hoI enuM koI karaNa ja nathI. jIvAtmAnA pratyakSanuM karaNa indriya hoya che je jJAnarUpa nathI. AvuM lakSaNa karavAthI avyAptidoSa raheto nathI. (2) niyanacaMjJAnaMpratyakSa evuM ja lakSaNa rAkhavuM hoya to e jIvAtmAonA pratyakSanuM lakSaNa jANavuM. (IzvapratyakSabhinna pratyakSanuM lakSaNa jANavuM.) A pratyakSajJAna be prakAre che : (1) nirvilpaka ane (2) savikalpaka (sarakAraka). jemAM bhego prakAra paNa bhAsato hoya te jJAno samakAraka kahevAya che. koIpaNa prakAra jemAM bhAsato na hoya tevuM jJAna e nirvikalpakapratyakSa che. koIpaNa AkAravALuM jJAna thAya (eTale ke ullekhavALuM jJAna thAya) e badhuM saprakAraka hoya che. dA. ta. "ghaTaH' evuM jJAna.... AnuM kAraNa e che ke "ghaTa" evo ullekha kyAre thAya? sAmI vastumAM rahelA "ghaTava' dharmane AgaLa karavAmAM Avyo hoya to ne? eTale ke sAmI vastu ghaTatvavALI che evo to nirNaya emAM thaI ja jAya ne? mATe e ghaTatvaBRvajJAna kahevAya.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 nyAyabhUmikA eTale ke koIpaNa uokhavALuM jJAna thAya e badhuM samakAraka ja hoya che. ane je koI paNa jAtanA ullekhathI para hoya tevuM jJAna hoya e nirvikalpaka hoya che. eTale ke emAM jJAna thAya che, paNa 'ghaTaH" "paTaH' evo koI ja ullekhavALo bodha hoto nathI. (jANe ke mAtra viSayano phoTo ja paDe che.) AmAM koI AkAra na hovAthI, jJAtAne paNa "mane ghaDAnuM jJAna thaI rahyuM che' ityAdi khabara paDI zakatI nathI. eTale ke jJAna thAya che, paNa jJAna thAya che enI khabara hotI nathI. praznaH jo jJAna thAya che enI khabara ja paDatI nathI to tenuM jJAna thAya che evuM mAnavAnI ja zI jarUra? uttaraH jyAre 'ghaTaH' evuM saprakAraka jJAna thAya che tyAre e, sAmI vastumAM rahelA ghaTatva dharmane (vizeSaNane) AgaLa karIne ja thAya che, e vagara nahi. have sAmI vastumAM rahela "ghaTatva' dharma AgaLa kyAre thAya? e jANavAmAM Avyo hoya to ja. mATe nakkI thAya che ke "ghaTaH' evA ullekhavALuM je jJAna thAya che tenI pUrve ghaTatvanuM paNa jJAna thaI gayuM hoya che. athavA bIjI rIte vicArIe : ghaTaH eTale ja tvavAna tethI 'ghaTaH' evuM jJAna e ghaTatvaprakAraka jJAna hoI gatavAna dhaTa: ityAdi jJAnanI jema viziSTabuddhi rUpa ja che. ane viziSTabuddhi thavA mATe to vizeSaNajJAna paNa Avazyaka che. (kAraNa ke jaLanuM jJAna na hoya to jaLavAnuM ghaTaH evuM jJAna paNa thaI na zake.) mATe 'ghaTaH' evuM jJAna thavA pUrve ghaTatvanuM jJAna paNa thaI gayuM hovuM joie. have e pUrvekSaNIya jJAnane paNa ghaTataM' evA ullekhavALuM mAnIe to enI pUrva kSaNe paNa A rIte 'ghaTatatva' rUpa prakAranuM jJAna mAnavuM Avazyaka bane. eTale pachI anavasthAdoSa Ubho thAya, vaLI "ghaTaH' jJAnanI pUrva kSaNe 'ghaTavaM' evA ullekhavALuM jJAna thatuM hoya evo koI anubhava paNa nathI. mATe pUrvekSaNIya 'ghaTava' jJAnane ullekha vinAnuM nirvikalpaka mAnavuM paDe che. e ja rote e pUrva kSaNe, vizeSyabhUta "ghaTa' nuM paNa jJAna Avazyaka hoI nirvikalpaka jJAna mAnavuM paDe che. (A bannenuM jJAna pratyakSa ja che, kemake e benI anumiti vagere karAvI Ape evA vyAtijJAna vagere to che nahi, paNa pratyakSa karAvI Ape evo indriyasaMnikarSa ja hoya che.) eTale AvuM nakkI thayuM ke, "ghaTaH' evuM jJAna thavA pUrve A prakriyA thAya che. prathama indriyasaMnikarSa, e pachInI kSaNe ghaTa ane ghaTatvanuM (ekabIjA saMkaLAyelA nahi e rIte svataMtra) ullekha vinAnuM jJAna. ane e pachInI kSaNe (ghaTatvane AgaLa karIne thatuM) "ghaTaH' ullekhavALuM jJAna. A vacamAM thatuM je ullekha rahita jJAna hoya che ene ja nirvikalpakapratyakSa kahe che. 'Ta'' evA ullekhavALuM je jJAna thAya che ane vyavasAyajJAna paNa kahe che. e jJAna thayA pachI 'ghaTamarda nAnAma" athavA 'paTajJAnavAnuM bairuM vagere je jJAna thAya tene anuvyavasAyajJAna kahevAya che. AtmAnuM mAtra 'ka' tarIke jJAna thatuM nathI, paNa tenA sukha-jJAna vagere guNovALA tarIke jJAna thAya che. eTale ke 'gAMjJAnI', 'mAM sudI' ityAdijJAna-suhaARvajJAna thAya che. AmAnasapratyakSa hoya che. arthAvizeSa guNavattvana AtmAnuM mAnasa pratyakSa thAya che. have IzvarIyajJAna pratyakSa hovAnI vicAraNA : Izvarane jagatkartA mAnavAmAM Avyo che. koIpaNa vastu banAvavA mATe tenA kartAnI kRti (prayatna) joIe. vaLI kRti mATe jJAna ane icchA joIe ja. eTale ke, upAdAnakAraNanuM kartAne pratyakSa hovuM joIe. dA. ta. ghaDAnA kartA kuMbhAra mATInuM pratyakSa hovuM joie. AMdhaLo kuMbhAra ghaDo banAvI zakato nathI. ema kartAnI icchA paNa joIe ja. tethI, kAryotpAdana mATe upAdAnakAraNanuM jJAna,cikIrSA ane kAryoddezyakopAdAnagocara prayatna joIe. Izvarane jagatkartA mAnavo che. mATe tene jagannA kAraNabhUta paramANu-kayaNukAdinuM pratyakSa mAnavuM paDe che.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-guNanirUpaNa prazna H sIdhA mATImAMthI ghaDo vagere banAvI devAnA. paramANumAMthI caNukAdi banAvavAnI zI jarUra ? (ane tethI paramANu vagerenA pratyakSanI zI jarUra ?) uttara H jagatnI sRSTi ane pralaya thayA kare che. emAM pralaya be prakAre thAya che. (1) janya dravyamAtrano dhvaMsa e khaMDapralaya. AmAM badhA kArya dravyono nAza thaI paramANurUpa banI jAya che. A pralaya pachI punaH sarjana thavAnuM hoya che te paramANumAMthI thAya che. A sarjana mATe jIvonuM adRSTa paNa Avazyaka hoya che. jema AkhA divasanA kAma pachI rAtre nidrAdhIna thaI bIje divase pAchI jAgRti ane kArya... tema A pralaya aMge jANavuM. (2) kAryamAtrano jemAM dhvaMsa thaI javAno che te mahApralaya H sAmAnyathI, kAryotpatti pUrve 8 sAdhAraNa kAraNo joIe : (1) deza (2) kAla - koIpaNa kArya te te amuka dezamAM ane amuka kALamAM ja thAya che. (3) jJAna (4) icchA (5) kRti 43 (6) prAgabhAva (7) adRSTa (=dharma-adharma) (8) Izvara. dhAro ke 4thI kSaNe kapAla ane kapAlasaMyoga hAjara thaI javAthI 5mI kSaNe 'ghaTa' kArya thaI jAya che. have pAMcamI kSaNe paNa e be hAjara to che ja. to chaThThI kSaNe paNa navo ghaDo pedA kema nathI thato ? evuM te kayuM kAraNa che ke je 4thI kSaNe hatuM ane pamI kSaNe nathI, jethI pamI kSaNe kAryotpatti thaI ane chaThThI kSaNe na thaI ? to ke e 'ghaTaprAgabhAva' nAmanuM kAraNa che. 4thI kSaNe thayelo kapAlasaMyoga e pamI kSaNe ghaDAne utpanna kare che ane ghaTaprAgabhAvano nAza kare che. A ghaTaprAgabhAva paNa ghaTotpattinuM eka kAraNa che. te pamI kSaNe gerahAjara thaI javAthI chaThThI kSaNe ghaTotpatti thaI zakatI nathI. A prAcIna naiyAyikano mata che. navyono mata : mATI vagere rUpa samavAyikAraNamAM pedA thaI gayela dravyakArya, anya dravyakAryano pratibaMdhaka che. mATe chaThThI kSaNe ghaTotpatti thatI nathI. daMDa - cakrAdi nimittakAraNo tathA sama asama kAraNo judA judA kArya pratye judA judA hovAthI sAdhAraNa nathI. vaLI, ghaTa vagere eka cokkasa kArya pratye paNa daMDa vagere nimittakAraNa e sAdhAraNakAraNa nathI. kAraNa ke ghaDAmAMthI jyAre eka kAMkarI paNa kharI paDe che. tyAre navo ghaDo bane che. vakhate dAMDo - cakra - kuMbhAra vagere to hotA nathI. eTale ke A navo ghaDo utpanna thayo emAM cakra-daMDa vagere nimittakAraNa banatA nathI. mATe daMDa vagere nimittakAraNa e sAdhAraNa kAraNa nathI. prazna H kAMkarI kharI paDavA mAtrathI navo ghaDo banI jAya ? uttara H hA, kemake eka paNa paramANu ocho thAya eTale tenI sAthe saMyogathI rahela bIjA paramANuno paNa saMyoga jAya. ema paraMparAe tamAma saMyogo naSTa thaI javAthI jUno ghaDo naSTa thaI jAya. have bIjA aNu sAthe navo saMyoga thayo. ema, paraMparAe tamAma saMyogo navA thavAthI navo ghaDo banI gayo. A navA ghaDAnA paNa sama asama kAraNo to che ja. paNa kuMbhAra vagere nimitta kAraNo nathI. prazna H jo kuMbhAra eno kartA nathI, to e ghaDo konA jJAna, icchAthI banyo ? uttara H IzvaranA jJAna-icchAthI banyo. mATe Izvarane paramANu sudhInI dareka vastuonuM pratyakSa jJAna mAnavuM paDe che. +++ +++ vaizeSikonA mate padArtho 7 che. dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 nyAyamUmikA (1) dravya : guNono Azraya dravya che. guNa ane kriyA, dravya sivAya ekalA laTakatA AkAzamAM na maLe. dravyo 9 che. pRthvI, jaLa, teja, vAyu, AkAza, kALa, dizA, AtmA ane mana. agni, prabhA, jyota, sUrya, candra prakAza vagere jema tejasa dravyo che tema dhAtuo ane ratno paNa tejasa dravya che. kAraNa ke jenAmAM bhAsvaratA-caLakATa jevuM rUpa hoya te badhuM teja dravya tarIke gaNAya. pANImAM kadAca divase caLakATa dekhAya, paNa te bhADutI - AbhAsamAtra che. mATe e teja dravya nathI. aMdhakAramAM nIlarUpa ke gamanakriyA je jaNAya che te bhrAnti che. aMdhakAra e taijasadravyanA abhAvarUpa che. ane abhAvamAM rUpa guNa ke karma hotA nathI. tethI, aMdhakAra e svataMtra dravya nathI. AkAza H ApaNe jene kSetra kahIe chIe tene naiyAyika AkAza nathI kahetA. ene to didravya kahe che. A to zabdanA AzrayabhUta teoe kalpeluM eka svataMtra dravya ja che. (jema ApaNe gatisahAyakatA guNanA AzrayabhUta eka svataMtra dharmAstikAya nAmanuM dravya mAnyuM che tema.) mana H aNurUpa che, atyantagatizIla che. viSayano indriya sAthe, indriyano mana sAthe ane manano AtmA sAthe saMyoga thAya eTale jJAna thAya. eka kSaNe manano saMyoga mastaka AgaLa indriya sAthe hoya tyAre tyAMnuM jJAna thAya che ane bIjI ja kSaNe paganA aMguThe mana pahoMcI jaI tyAM indriyano saMyoga kare che eTale tyAMnuM jJAna thAya che. pRthvIno khAsa guNa - gaMdha sparza jaLano khAsa guNa - rasa (svAda) zabda vAyuno khAsa guNa - AkAzano khAsa guNa - tejano khAsa guNa - rUpa A pAMca guNo vizeSaguNo che. ane bAhmendriyagrAhya che. A guNo jenAmAM hoya te 'bhUta' kahevAya che. tethI jagatmAM pAMca bhUta manAyA che. AtmA ane mananA guNo bAhmendriyagrAhya nathI, mATe e bhUta nathI. mUrta : mUrta = rUpI evo ahIM artha nathI. paNa apaTTarimALava N mUrtatvam / AkAza-kALa, dik ane AtmA A 4 vibhu padArtho che eTale ke sarvavyApI che. teonuM parimANa paramamahatparimANa kahevAya che. ATaluM parimANa bIjA koI dravyanuM hotuM nathI, bIjA saghaLAM dravyonuM parimANa AnA karatAM ochuM apakRSTa ja hoya che. (utkRSTa nahi te badhuM apakRSTa) AvuM apakRSTaparimANa hovuM e ja 'mUrtatva' che. mATe pRthvI, pANI, agni, vAyu ane mana e pAMca mUrta dravyo che. vAyu sarvatra dekhAto hovA chatAM e eka nathI, paNa aneka che, ane tethI koI eka vAyunuM parimANa vibhu na hoI e paNa mUrta ja che. (2) guNo : 24 che. te A rIte H (a) vizeSa guNo : 5 - gaMdha, rasa, rUpa, sparza ane zabda (ba) sAmAnya guNo : 5 - sAmAnyathI A guNo dareka dravyomAM rahyA hoya che. saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga ane vibhAga. prazna : vibhudravya vyApaka to tenuM halanacalana na hoI saMyoga-vibhAga zI rIte ? uttara H vibhudravyo svayaM gatizIla na hovA chatAM mUrtadravyo gatizIla hovAthI teonA saMyoga-vibhAga thayA kare che. saMyoga thAya che, mATe vibhAga avazya thavAno ja. (ka) bIjA 6 guNo (11) gurutva = bhArepaNuM (12) dravatva - * pravAhIpaNuM (13) saMskAra - sthitisthApakatA ane vega saMskAra. A mUrtadravyomAM hoya. (14) sneha - cIkAza, Ane jaLano guNa mAnelo che.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAya-abhAva (15) paratva (16) aparatve A banne be rIte - dUra hoya te 'para' najIka hoya te 'apara' (1) daizika - (2) kAlika jUnuM hoya te 'para' navuM hoya te 'apara' (Da) 9 AtmaguNo - jJAna, icchA, kRti, dveSa, saMskAra (bhAvanA nAmano), zubhATaSTa (puNya), azubhAdaSTa (pApa), - sukha, duHkha. 'bhAvanA' nAmano guNa saMskAra tarIke AvI gayo che, mATe pRthak na gaNIe to 24 guNo... pRthak gaNIe to 25 guNo thAya. (3) karma (kriyA) pAMca bheda (1)utsepaNa (2) apakSepaNa (3) gamana (4) Acana (5) prasAraNa = 45 = Urdhvagamana kriyA adyogamana kriyA cAlu gati kriyA saMkocAvAnI kriyA prasaravAnI kriyA (4) sAmAnya H samAna padArthomAM rahenAra jAtine 'sAmAnya' kahe che. 'A ghaDo che' 'A ghaDo che' evI aneka judA judA ghaDA aMge paNa je samAna (=anugata) AkAravALI buddhi thAya che tenuM je kAraNa che te sAmAnya che. (5) vizeSa : yogIone paramANu paNa pratyakSa che. teone jJAnamAM dekhAya che ke 'A paramANu karatAM A paramANu judo che.' Avo paramANuono bheda pADanAra (vyAvRtti karanAra vyAvartaka) koI hoya to e vizeSa che. vadhAre vicAraNA mATe muktAvalImAM juo pR. 88. (6) samavAya : 'rUpavAnuM ghaTa:' kRti viziSTatruddhiH vizeSaLavizeSyasaMbaMdhaviSayiLI, viziSTavuddhitvAta, 'nantavAnuM ghaTa:' iti buddhivat / (viziSTa = vALo) A anumAnathI siddha thAya che ke rUpa ane ghaDA vacce koIne koI saMbaMdha to che ja. e saMbaMdha saMyoga to nathI ja, kema ke saMyoga to dravya-dravyano hoya che, jyAre ahIM to guNa ane dravya che. tAdAtmya paNa nathI ja, kema ke e to svano svamAM hoya che. mATe rUpa ane ghaDAno saMbaMdha ame 'samavAya' nAmano mAnIe chIe. vaLI, anumAnathI siddha thato dharma (saMbaMdha) jo eka ane nitya hoya to lAghava che evA lAghavatarkathI A saMbaMdha eka ane nitya hovo siddha thAya che. eTale ke rUpa ane ghaDA vacce je samavAya saMbaMdha che te ja sparza ane vAyu vacce che., te ja patanakriyA ane phaLa vacce che... ityAdi. (7) abhAva : dravyAdi 6 bhAvapadArtho che. tenAthI judo padArtha e abhAva che. eTale ke vyAviSapratiyoLimevattvam amAvatvam... 'pad' no anvaya pratiyonimetamAM karavo, dravyAdimAM nahi, athavA dehalI dIpaka nyAye bannemAM karavo... eTale ke dravyAdi 6nA je dravyabheda, guNabheda vagere rUpa 6 bhedo, e jemAM rahyA hoya te padArtha 'abhAva' hoya.... eTale ke jemAM dravya na, guNo na, karma na... vagere chae bheda maLe te abhAva. dravyamAM 'guNo na' vagere guNabheda - karmabheda vagere pAMca bhedo rahyA che, paNa 'dravya na' evo dravyabheda nathI. mATe chae bhedo na hovAthI e abhAvarUpa nathI.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 nyAyabhUmikA prazna : "bheda' pote paNa eka jAtano abhAva ja che. tethI tame abhAvanuM A je lakSaNa ApyuM temAM to "bheda' no ullekha hovAthI svAzrayadoSa Ave che. svanA lakSaNamAM svano ja ullekha thayo hoya to svAzrayadoSa lAge. jema ke, maganabhAI kyAM rahe che ? maganabhAInA gharamAM... be ajJAta vastaonA paricaya vAkyomAM ekabIjAno ullekha thayo hoya to anyonyAzraya doSa Ave. dA. ta. maganabhAI kyAM rahe che ? chaganabhAInI bAjumAM chaganabhAI kyAM rahe che? maganabhAInI bAjumAM. be karatAM vadhu cIjono paraspara ullekha thayo hoya to cakraka doSa lAge. jema ke : maganabhAI kyAM rahe che? chaganabhAInI bAjumAM, chaganabhAI kyAM rahe che? nathubhAInI bAjumAM, nathubhAI kyAM rahe che ? maganabhAInI bAjumAM, prastutamAM, paNa abhAvanA lakSaNamAM bhedano (anyonyAbhAvano - eka jAtanA abhAvano) ullekha thayo che mATe svAzrayadoSa (AtmAzraya) che. uttaraH bhAvaviSayaka buddhine naga lagADavAthI je buddhi thAya teno je viSaya te abhAva. paTo mati' buddhine nam' lagADavAthI 'ghaTo nAti' buddhi thAya. teno je viSaya e abhAva che. athavA, jenuM jJAna pratiyogInA jJAna para AdhArita hoya te abhAva. pratiyogijJAnAdhInajJAnaviSayatvamabhAvatvam je AdamI ghaDAne jANato nathI te ghaDAnA abhAvane paNa jANI zakato nathI. mATe ghaDAnA abhAvanuM jJAna tenA pratiyogI ghaDAnA jJAnane AdhIna che. +- - - - - - - A abhAva dvighA (1) anyonyAbhAva (2) saMsargAbhAva. (1) anyonyAbhAva - anyonyasmin tAdAtmyena abhavanam anyonyAbhAvaH ekabIjAmAM abhedabhAvaeNna rahevuM - na thavuM e anyonyAbhAva che. tAdAmya = abhedabhAva. prathamAnta padathI upasthita thayelA padArthomAM abheda bhAva hoya che. dA. ta. nIlo ghaTaH... je nIla che e ja ghaDo che, je ghaDo che e ja nIla che. A rIte abhedabhAva rUpa je saMbaMdha che te je tAdAmya saMbaMdha kahevAya. 'To ghaTa." ema prathamAnta vibhaktithI bolIe eTale jaNAya che ke ghaDo tAdAmya saMbaMdhathI ghaDAmAM rahelo che. paNa A rIte ghaTo ghaTa' bolI zakAtuM nathI, kAraNa ghaDo tAdAbhyasaMbaMdhathI paTamAM rahI zakto nathI. A rIte tAdAbhyasaMbaMdhathI ekabIjAmAM na AvavuM e ja anyonyAbhAva che. 'To paTa:" nathI bolI zakAtuM, paNa - "To na Ta!" bolI zakAya che. be prathamAntapado vacce 'va' AvavAthI jeno ullekha thAya che e ja anyonyAbhAva che. A "na' ghaTa, paTanA abhedano niSedha kare che. eTale ke paTanA bhedane jaNAve che. tethI, ghaDAmAM je abhAva rahyo teno pratiyogI pada banyo. eTale ke paTamAM pratiyogitA AvI. A AvelA dharmanA be avacchedaka che - eka dharma ane eka saMbaMdha. pratiyogImAM rahelo dharmae pratiyogitAvacchedaka dharma ane pratiyogIne rahevAno saMbaMdha e pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsaIbhAva mATe prastutamAM pratiyogitAvacchedaka dharma - paTatva che. pratiyogIne rahevAno saMbaMdha eTale je saMbaMdhathI pratiyogI nathI rahyo mATe adhikRta abhAva rahyo che te saMbaMdha. prastatamAM, paTa, tAdAmyasaMbaMdhathI ghaDAmAM nathI rahyo, mATe eno ghaDAmAM anyonyAbhAva (bheda) che. tethI jo abhAva na rahyo hota, ane paTa rahyo hota to ene rahevAno saMbaMdha e tAdAbhya saMbaMdha che. mATe prastutamAM tAdAbhyasaMbaMdha e pratiyogitAvacchedakasaMbaMdha che. tethI anyonyAbhAva (bhada) kevo thayo? tvachinna-tAlAvyasaMvaMdhAvachinnapratiyogitA thayo. koI paNa bhedanI pratiyogitA tAdAbhyasaMbaMdhAvacchinna ja hoya che. tethI, anyonyAbhAvanI vyAkhyA ApI zakAya 3 tAdAtmyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvaM anyonyAbhAvatvam / saMsargAbhAvaH anyonyabhAvabhinna abhAva e saMsargAbhAva. enA 3 bheda che. prAgabhAva, dhvasAbhAva ane atyantAbhAva. prAgabhAva: $- : prA svatiyonimavAyizALavRttiH kamAvaH dA. ta. ghaTa kArya thAya che e pahelAM tenA samavAyikAraNa kapAlamAM ghaDAno je abhAva hoya che e ghaDAno prAgabhAva kahevAya che. A abhAvane vinAzI abhAva paNa kahe che. kAraNa ke kArya thAya tyAre e nAza pAme che. mATe e anAdisAnta hoya che. davaMsAbhAva : #AryotpatteranantaH svapratiyojisamavAyAvRttiH dhvasAmAdH | ghaDo banyA pachI nAza pAmI jAya che tyAre tenA ThIkarAmAM teno je abhAva che e vaMsa che. Ane janyaabhAva paNa kahe che. te sAdi - anaMta hoya che. atyantAbhAvaH je saikAlika hovA sAthe saMsavacchinnapratiyogitAka hoya che e atyantAbhAva che. A anAdi anaMta hoya che. praznaH bhUtala para rahelo ghaTAbhAva jo anAdianaMta che, to ghaDo lAvyA pachI paNa tyAM abhAva to rahelo ja che, to pachI 'padamAvavamUtalam' evI buddhi kema nathI thatI ? uttaraH ghaDo lAvyA pachI, tyAM bhUtalarUpa vizeSya ane ghaTAbhAvarUpa vizeSaNa e banne hAjara rahe che kharAM, paNa e be vacce je saMbaMdha hovo joIe, te have tyAM rahyo na hovAthI evI viziSTabuddhi thatI nathI. praznaH atyantAbhAvane rahevAno e saMbaMdha kayo che? uttara : tattatkAlIna bhUtala vagere rUpa svarUpa saMbaMdha che. A saMbaMdhanI siddhi A rIte - 'ghaTAbhAvavadbhUtalam' ityAkArikA buddhiH vizeSaNa-vizeSya-saMbaMdhaviSayiNI, viziSTabuddhitvAt 'daNDI puruSaH' ityAdi viziSTabuddhivat A anumAnathI saMbaMdha sAmAnyanI siddhi thaze. have e saMbaMdha (1) saMyoga nathI, kAraNa ke saMyoga, dravya-dravyano hoya che. (2) tAdAmya nathI, kAraNa ke tAdAbhya svano svamAM hoya che. (3) samavAya nathI, kAraNa ke samavAyathI avayavIdravya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa ja rahe che. tethI, e svarUpa saMbaMdha che. sAmAnyanI siddhi thayA pachI tenA itara vizeSonI bAdabAkI (niSedha) karI devAthI zeSa rahelA eka vizeSanI je siddhi thaI jAya che te pArizeSanyAya kahevAya che. Ama abhAvane rahevAno saMbaMdha svarUpasaMbaMdha siddha thayo. Ama 7 padArthonuM nirUpaNa pUrNa thayuM.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 nyAyabhUmikA have sApekSa padArtho aMga kaMIka vizeSa vicArIe : paTa" evuM jJAna thayuM. vanaviSayatAnirUpajJAnam jJAna, nirUpaka che. vaniviSayatA nirUpita che. tethI, jJAnamAM nirUpatA che. tethI viSayatAmAM nirUpitatA che. (vo yaH tasmina tattva e niyame...) vaLI A nirUpatA ane nirUpitatA paNa paraspara nirUpaka-nirUpita che. tathI jJAnaniSThanirUpakatAnirUpita ghaTaniSThaviSayatAniSThanirUpitatA (nirUpitano anvaya nirUpitatAmAM karavo.) A ja vAta bIjA daSTAntomAM vicArIe : paTe namrU tyatra... ghaTaH AdhAraH jalaM AdheyaH tethI paTe AdhAratA tethI nate mAdheyatA tethI ghaTanaETdharatanirUpa narta jalaniSThAdheyatAnirUpakaH ghaTa: athavA, ghaTaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatAvajjalam jalaniSThAdheyatAnirUpitAdhAratAvAn ghaTaH sItA rAmaparyAti rUtyaa... rAmaniSThapatitvanirUpaka(nirUpita)patnItvavatI sItA sItAniSThapatnItvanirUpaka (nirUpita) patitvavAn rAmaH / - janakanI putrI sItA rAmanI patnI banI. ahIM, janakamAM pitRtva... tenI apekSAe sItAmAM putrItva. sItAmAM patnItva, tenI apekSAe rAmamAM patitva. mATe nananipitRtvanirUpitaputrItvavatI sItA, rAmaniSThapatitvanirUpatipatnItvavatI jAtA bhUtane padamAva: yaMtra... ahIM, bhUtala e ghaTAbhAvano AdhAra che, tethI bhUtalamAM AdhAratA, ghaTAbhAva Adheya che, tethI ghaTAbhAvamAM AdheyatA. tethI bhUtalaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatAvAn ghaTAbhAvaH vaLI jeno abhAva e pratiyogI.... tethI ghaDo ahIM pratiyogI che ane abhAva e ghaTapratiyogika che. tethI ghaTamAM pratiyogitA che ane abhAva teno nirUpaka che. eTale ke dhanikapratiyotinirUpa: amAvaH | yAda rAkhoH bhUtalamAM je rahyuM hoya te vastu Adheya hovAthI mUtanidhiAratAnirUpitAdheyatAvAnuM bane. ema, ghaDo jyAM rahyo hoya te vastu AdhAra hovAthI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaka-nirUpita jJAna jala jala ghaTa ghaTaniSThAdheyatAnirUpitAdhAratAMvAn bane. 'jalavAn ghaTaH' maav| zAnamA, 'jalavaghaTa' se viSaya che. jala - 42, ghaTa - vizeSya bhane saMyoga - saMsA. tethI jalaniSThaprakAratA, ghaTaniSThavizeSyatA, saMyoganiSThasaMsargatA A traNe viSayatAnA ja peTA bhedo che. mATe e traNenuM jJAna e nirUpaka che. ema e traNe paNa paraspara sApekSa hoI paraspara nirUpita - nirUpaka che. ghaTa jJAnaM kIdRzam ? ghaTavizeSyakaM jalaprakArakaM saMyogasaMsargakaM jJAnam -saMyoga tama, saMyoganiSThasaMsargatAnirUpitajalaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAnirUpakaM jJAnam / saMyoga : kIdRzaH ? jJAnanirUpitaghaTaniSThavizeSyatAnirUpitajalaniSThaprakAratAnirUpitasaMsargatAvAn saMyogaH ghaTaH kIdRzaH ? jJAnanirUpitasaMyoganiSThasaMsargatAnirUpitajalaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvAn ghaTaH / raktajalavAn ghaTaH ityatra... raktatva (raktarUpa) 2 -------- vizeSya 2 ------- vizeSya samai, raktatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatA cha bhane ghaTaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA cha. niyama: ekajJAnIyasamAnAdhikaraNaviSayatayoraikyam eka jJAnanI be samAnAdhikaraNa viSayatAonuM aikya (abheda) hoya. je vastuo eka adhikaraNa (AdhAra) mAM rahI hoya te vastuo paraspara samAnAdhikaraNa kahevAya. (samAna che adhikaraNa jeonuM te.) dAM ta. Tebala para noTa, pustaka ane pena paDyA hoya to e traNe paraspara samAnAdhikaraNa kahevAya. prastatamAM, ukta vizeSyatA ane ukta prakAratA e banne jaLamAM rahyA che. mATe e banne viSayatAo samAnAdhikaraNa cha. vaNI mane viSayatAmo raktajalavAn ghaTaH' mevA me zAnanI cha. bhATe memane 'cha, hA hI nathI. tethI, raktatvaniSThaprakAratAnirUpitajalaniSThavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAkaM jJAnam athavA raktatvaniSThaprakAratAnirUpitaprakAratAnirUpitavizeSyatAkaM jJAnam / raktadaNDimAn dezaH ityatra, raktatvaM daNDa daNDIpuruSa deza prakAra, vizeSya, prakAra vizeSya, prakAra vizeSya tathI, raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaMDaniSThavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpitadaMDIpuruSaniSThavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvAn dezaH / chatyAha jJAnaM kIdRzam ? dezaniSThavizeSyatAnirUpitapuruSaniSThaprakAratvAbhinnavizeSyatAnirUpitadaNDaniSThaprakAratvAbhinnavizeSyatAnirUpitaraktatvaniSThaprakAratAnirUpakaM jJAnam / ityAdi ....
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jalavadghaTAbhAva : ahIM jaLavaTa pratiyogI, vaLI e mAtra ghaDA rUpe pratiyogI nathI kintu jaLavaTa rUpe pratiyogI che. tethI pratiyogitA jaLavaghaTatvarUpeNa AvI...eTale ke gatavaghattena AvI. eTale ke jalavattvaviziSTaghaTatvena AvI. ghaDAmAM jaLavattva che ane ghaTatva che. mATe jaLavattva ane ghaTatva samAnAdhikaraNa che. tethI samAnAdhikaraNatA (sAmAnAdhikaraNya) saMbaMdhathI jaLavattvaviziSTaghaTatva kahevAya. AvA jaLavattvaviziSTaghaTatva rUpe pratiyogitA ghaDAmAM rahI che. eTale ke pratiyogitA ghaDAmAM jaLavattvarUpe ane ghaTatvarUpe rahI che. (kAraNa ke je jaLavALo ghaDo A abhAvano pratiyogI che te ghaDo, jaLavALo hovAthI A abhAvano pratiyogI che ane nyAyamUmikA 'ghaDo' (=ghaTatvavALo) hovAthI A abhAvano pratiyogI che. tethI, pratiyogitAnA avacchedaka be banyA. (1) jaLavattva ane (2) ghaTatva (kAraNa ke pratiyogImAM rahela khAsa dharma e avacchedaka bane. ahIM A banne dharmo khAsa dharma che.) vaLI natavattva = jaLa, tethI, pratiyogitA paTatnAvacchinna ane nAvacchinna thaI. tethI ghaTatva e pratiyogitAvacchedaka banyuM. eTale ke ghaTatvamAM pratiyogitAvacchedakatA AvI. arthAt pratiyogitAva chevatA dhatvaniSTha thaI. A avarjIvatA pratiyogitAnI che. eTale ke pratiyonitanirUpita che. eTale ke ghaTatvaniSTha avavhetA pratiyogitAnirUpita che. eTale ke ghaTatvaniSTha avacchedratAno nirUpa pratiyogitA che. eTale ke ghaTatvAvacchinnapratiyogitA = ghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpakapratiyogitA (tethI avacchinna = niSThAvacchedakatAnirUpaka) vaLI, prastutamAM, gatavattva = nata paNa pratiyogitAvacchedaka che. eTale ke natamAM paNa pratiyogitAvacchedakatA che. have, A avacchedakatA jaLamAM kayA rUpe AvI che ? (eTale ke jaLa, kayA rUpe pratiyogitAvacchedaka banyuM che ?) to ke jaLatva rUpe. mATe, jalatva e pratiyogitAvacchedakatAno avacchedaka thayuM ane e pratiyogitAvacchedakatA pote jalatthAvacchinna banI. (have avacchinna = niSThAvacchedakatAnirUpaka) eTale ke e pratiyogitAvacchedakatA jalatvaniSThAvacchedakatAnirUpaka banI. eTale ke natatvaniSThaJavachevatAnirUpa (nataniSThA) varjItAnirUpapaTaniHpratiyogitAnirUpa amAva thayo. kAraNa ke pratiyogitA e jaLaniSTha avacchedakatAnI nirUpaka che.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaka-nirUpita mATe, natatvaniSThAvache tAni pAvachevatAnirUpapaTatvAvacchinnapratiyogitAH amAvaH / abhAva jalavAn ghaTa (1) nata (ra) patna pratiyogitAvacchedakatA jalatva pratiyogitAvacchedakatA vacchedakatA pratiyogitA raktadaNDI nAsti : raktadaNDavatpuruSAbhAvaH rata DIpuruSa e pratiyogI (1) tethI, puruSamAM pratiyogitA, puruSatva e pratiyogitAvacchedaka che. (2) tethI, puruSatvamAM pratiyogitAvacchedakatA. e ja pramANe (2) daMDamAM paNa pratiyogitAvacchedakatA che. vaLI, A pratiyogitAvacchedakatA daMDamAM daMDatvarUpe ane 'rakta' hovA rUpe che. tethI, vaMtva ane rapa e be pratiyogitAvacchedakatAnA avacchedaka che. (3) eTale ke daMDatva ane rapamAM pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatA che. vaLI, rapamAM AvelI A pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatA rattva rUpe che. eTale ke 'ratttatva' A pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAno avacchedaka che. eTale ke 'tva'mAM pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAnI avacchedakatA che. have ratva e rapamAM AvelI pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAno avacchedaka che. eTale ke rapamAM AvelI pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatA ratnAvacchinna che. have A rarUpa, pratiyogitAvacchedakatAno avacchedaka che. eTale ke pratiyogitAvacchedakatA pAcchinna che. eTale ke pratiyogitAvacchedakatA rUpaniSThAvarjItAnirUpa che. eTale ATaluM nakkI thayuM ke, have avicchanna = niHavarjItAnirUpa / tethI, rUpamAM AvelI pratiyogitAva chevatAvachevatA e ratvaniSThAvachevatAnirUpa che. eTale ke ratttatvaniSThAvachevatAni vidyA pratiyogitAvachevatAvatjhevatA thaI. ane e 'pa' mAM rahI che. 51 raktatvaniSThAvacchedakatAnirUpakaraktarUpaniSThAvacchedakatAnirUpakapratiyogitAvacchedakatA tha. vaLI A pratiyogitAva chevatA daMDamAM che. eTale ke daMDa e pratiyogitAva chevA che. eTale ke pratiyogitA vaMDAvacchinna che. eTale ke pratiyogitA TUMkaniSThAvavhetA no nirUpa che. eTale ke ThaMDaniSThAvachevatA thI pratiyogitA nirUpita che. tethI, ratnaniSThAva chevata nirUparUpaniSThAvachevatAnirUpavaM'niSThAvachetanirUpa pratiyozitA thaI. A pratiyogitA puruSamAM rahI che. ane abhAva teno nirUpaka che. have daMDamAM rahelI pratiyogitAvacchedakatAno rapa e jema avacchedaka che tema vaMDatva e paNa avacchedaka che. eTale ke pratiyogitAvavatA daMDatvAvacchinna paNa che.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nyAyabhUmikA eTale ke pratiyogitAvacheravatI vaMdanAvachetanirUpa paNa che. ema daMDa jema pratiyogitAvacchedaka che, tema puruSatva paNa puruSamAM rahela pratiyogitAno avacchedaka che. eTale ke pratiyogitA puruSatvAvacchinna paNa che. eTale ke pratiyogitA puruSatvaniSThAvacchedakatAnirUpaka che. tethI, saMpUrNa samajaNa AvI thaze. raktatvaniSThAvacchedakatAnirUpakaraktarUpaniSThAvacchedakatAnirUpikA yA daMDatvAvacchinnA daNDaniSThAvacchedakatA tannirUpikA yA puruSatvAvacchinnapuruSaniSThA pratiyogitA tannirUpako'bhAvaH / / TUmA raktatvaniSThAvacchedakatAkAvacchedakatAkadaNDatvAvacchinnAvacchedakatAkapuruSatvAvacchinnapratiyogitAkaH abhaavH| Ama tapAgacchIya nyAyavizArada sakalasaMghahitaiSI jainAcArya zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sAhebe aneka granthonuM dohana karIne tAravelI nyAyabhUmikAnuM muni abhayazekharavijaya gaNIe kareluM saMkSipta saMkalana pUrNa thayuM. rAma bhavatu zrIzramaiNa... 5. e. zrI abhayazekhara vijaya gaNivara dvArA anuvAdita-saMyAdita adhyayanopayogI sAhitya 1. adhyAtmamata parIkSA 2. dharmaparIkSA 3. sAmAcArIprakaraNa, ArAdhakavirAdhakacaturbhagI, phUpadaSTAMtavizadIkaraNaprakaraNa 4. sabhyatvaSasthAnanI caupai pa. dvAaiza dvAtrizikA bhAga-1 6. satpadAdi prarUpaNA 7. karmaprakRti padArtho bhAga-1 8. karmaprakRti padArtho bhAga-2 9. karmaprakRti bhAga-3, praznottarI 10. nyAya siddhAMta muktAvalI bhAga-1 11. nyAya siddhAMta muktAvalI bhAga-2 12. hAribhadra yoga bhAratI 13. siddhinAM sopAna (praNiAdhAna vigere pAMca AzayonuM vistRta vivecana) 14. yogaviMzikA 15. tattvAvalokana samIkSA 16. tattvanirNaya 17. deva dravya : jinapUjA 18. navAMgI gurupUjana (navAMgI gurupUjananI azAstrIyatA para prakAza) 19. navAMgI gurupUjana praznottarI 20. zrI yogatilakavijayajInI tanvabhrAMtinuM nirAkaNa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arhaM namaH tasmai zrI gurave namaH aiM namaH zrI vizvanAthapaMcAnanabhaTTAcAryaviracitA nyAyasiddhAntamuktAvalI 53 nyAyasiddhAntamuktAvalI graMtha e, sAhityadarpaNa, nyAyasUtravRtti graMthanA racayitA paMDita vizvanAtha paMcAnane racelo, mULa kArikAvalI graMthano svopajJa TIkAgraMtha che. graMthakAre A graMthamAM vaizeSikadarzanane mAnya sAta padArthonuM nirUpaNa karyuM che. A padArtho nyAyadarzanane paNa aviruddha che. prastuta graMthamAM A padArthonI svAbhipreta tarka pUrvaka rajuAta karavAmAM AvI che, enI pUrvapakSa-uttarapakSa dvArA tarkayukta carcA karavAmAM AvI che tathA enAM avyApti vagere doSothI rahita lakSaNo ApavAmAM AvyA che. A kAraNe nyAyanI zailithI jemAM rajuAta hoya evI graMtha paMktiono artha besADavAnI AvaData keLavavA mATe A graMtha ghaNo upayogI nIvaDe che ane tethI ja kAzI vizvavidyAlayanAM lagabhaga sarvadarzanonA adhyApanakramamAM A graMthane sthAna apAyuM che. maMgala, prayojana, abhidheya vagerene darzAvanArA zlokothI graMthano prAraMbha thAya che H (mu.) cUDAmaNIkRtavidhurvalayIkRtavAsukiH / bhavo bhavatu bhavyAya lIlAtANDavapaNDitaH // 1 // nijanirmitakArikAvalImatisaMkSiptacirantanoktibhiH / vizadIkaravANi kautukAnnanu rAjIvadayAvazaMvadaH // 2 // (mu.) jeNe caMdramAne potAno mukuTa banAvyo che, sarpone potAnA valaya banAvyAM che ane je harSajanya nRtya karavAmAM kuzaLa che te zaMkara klyANane mATe thAo. rAjIva nAmanA svaziSya paranI karuNAne AdhIna thaine (eTale ke enA para anugraha karavA mATe) huM (=vizvanAtha paMcAnana) kutUhalathI (koIpaNa jAtanA kaSTa vinA) svaracita kArikAvalI graMthane, pUrvAcAryonAM, zabdathI saMkSipta (paNa arthathI gaMbhIra) vacano dvArA spaSTa karuM chuM. (vivecana) maMgala zlokamAM A pramANe samAsavigraha jANavA. na cUDAmaNiH avUDAmaNi, avUDAmaLi: cUDAmaNi kRtaH cUDAmaNIkRtaH, cUDAmaNIkRtaH vidhuryena sa cUDAmaNIkRtavidhuH, na valayaH avalayaH, avalayo valayaH kRtaH valayIkRtaH, valayIkRtaH vAsukiryena sa valayIkRtavAsukiH; lIlayA yat tANDavaM (nRtyaM) tasmin paNDitaH lIlAtANDavapaNDitaH / (samAptapunarAttatva) prArabdhakAryanI samAptimAM pratibaMdha karanArA vighnono nAza karanAruM hovAthI graMthAraMbhe maMgaLa karavuM evo ziSTAcAra che. enuM pAThyana karavA graMthakAre paNa cUDAmaNI ityAdi maMgaLa karyuM che. A maMgaLa zlokamAM samAptapunarAttatva nAmano kAvyadoSa rahyo che. evo pUrvapakSa Ubho thAya che.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI pUrvapakSa H prakRtipadane pratyayapadanI, vizeSaNapadane vizeSyapadanI, kArakapadane kriyApadanI AkAMkSA hoya che. e vAta nyAya-bhUmikAmAM joI gayA chIe. vaLI vizeSyapada kArakapada paNa hoya che, eTale e rIte ene kriyApAdanI AkAMkSA hoya che. tethI jyAre vizeSyamAM kriyAno anvaya thaI jAya che tyAre enI AkAMkSA zAnta thaI jAya che. prastuta cUDAmaNI zlokamAM 'bhava' pada vizeSyapada che. 'bhavatu' pada kriyApada che. eTale prastuta zlokanuM trIjuM pAda 'bhavo bhavatu bhavyAya' ema jyAre saMbhaLAze tyAre 'zaMkara kalyANane mATe thAo' e pramANe kriyAno anvaya thaI javAthI 'bhava' padanI AkAMkSA zAMta thaI jAya che. paNa haju 'lIlAtAMDavapaMDita' evuM vizeSaNa pada bAkI che. jene vizeSyapada 'bhava' nI AkAMkSA che. eTale jyAre cothA pAda tarIke e pada sAMbhaLavAmAM Ave che tyAre e navA vizeSaNapadanA anvaya mATe, kriyAno anvaya thaI gayo hovAthI zAMta AkAMkSAvALA (nirAkAMkSa) banI gayelA vizeSyavAcakapadane ('bhava' zabdane) samavaH punaH jIvA ? e rIte punaH magajamAM upasthita karavo paDe che, kAraNa ke enA vinA vizeSaNapada anvaya thayA vinAnuM rahI jAya che. vizeSyapadanuM A rIte punaH anusaMdhAna karavuM e samAptapunarAttatva nAmano kAvyadoSa che. 'kriyAnvayana zAntAAAsya vizeSyavAna pavastha vizeSaNAntarAnvayArthaM punaranusandhAnaM samAptapunarAttatvaM kAvyadoSaH / ' (kriyAno anvaya thaI gayo hovAthI zAnta thayelI che AkAMkSA jenI evA vizeSyavAcaka padanuM anya vizeSaNanA anvaya mATe pharIthI anusaMdhAna karavuM e samAptapunarAttatva nAmano kAvyadoSa che.) 54 uttarapakSa H prastuta zlokamAM 'bhava' ne ame vizeSyavAcaka pada mAnatA nathI, kintu 'lIlAtAMDavapaMDita' ne vizeSyavAcaka mAnIe chIe. eTale jyAM sudhI enI sAthe kriyAno anvaya thato nathI tyAM sudhI nirAkAMkSa bodha ja thaI zakato na hovAthI A doSa Avato nathI. pUrvapakSaH vivakSita vastunA vAcaka tarIke amuka zabdano prayoga thavo e te 'zabdanI pravRtti' kahevAya che. vAcyapadArthamAM rahela ko'ka dharmane AgaLa karIne ja te te vAcaka zabdano prayoga (=pravRtti) thAya che. eTale ke vAcyArthamAM rahela te dharma zabdapravRttinuM nimitta (kAraNa) bane che ane vaparAto e zabda tatpravRttinimittaka (=te dharma che pravRttinuM nimitta jenuM) kahevAya che. zabdapravRttinA nimittabhUta A dharma dravya, guNa, karma ane jAti ema cAra prakAre hoya che ane tethI zabdo paNa dravyapravRttinimittaka zabda... vagere cAra prakAre che. jema ke ko'ka vyaktino 'dhanavAn' tarIke je ullekha thAya che te enI pAse rahelA dhananA (dravyanA) kAraNe thAya che. mATe 'dhanavAn' zabda dravyapravRttinimittaka che. ema ko'kano je jJAnI tarIke ullekha thAya che e enA jJAnaguNanA kAraNe thAya che. tethI 'jJAna' e jJAnI zabdanuM pravRttinimitta che ane 'jJAnI' zabda guNapravRttinimittaka che. ema 'pAcaka' vagere zabdo pAkakriyAne najaramAM laIne bolAtA hovAthI kriyApravRttinimittaka che. sAmI vastumAM rahela 'gotva' jAti vagerene AgaLa karIne bolAtA 'go' vagere zabdo jAtipravRttinimittaka che. (abhAvatva vagere jAti rUpa na hovA chatAM 'abhAva' vagere zabdono paNa jAtipravRttinimittaka zabdomAM ja samAveza jANavo.) have, eka niyama che ke jyAre eka ja vastuno ullekha karavA mATe jAtipravRttinimittaka zabda ane anya zabdo vaparAyA hoya tyAre emAMthI jAtipravRttinimittaka zabda ja vizeSya bane che ane zeSa zabdo vizeSaNa bane che. Azaya e che ke 'nIlakamala' e karmadhAraya samAsa che. karmadhArayasamAsamAM vizeSaNa pUrvapadamAM ane vizeSya uttarapadamAM Ave che. vaLI nIla zabda, kamalamAM rahela nIlavarNa (guNa) nA kAraNe vaparAyo hovAthI guNapravRttinimittaka che. jyAre 'kamala' zabda kamalatvajAtine AgaLa karIne vaparAyo hovAthI jAtipravRttinimittaka che. jo A bemAMthI guNapravRttinimittaka 'nIla' zabda paNa vizeSya banI zakato hoya to 'kamalanIla' samAsa paNa thaI zake. paNa ema samAsa thato nathI. mATe jaNAya che ke jyAre jAtipravRttinimittaka zabda vaparAyo hoya tyAre e ja vizeSya bane che, zeSa zabdo vizeSaNa bane che.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAptapunarAttatvadoSa 55 prastutamAM, "bhava' zabda bhavatvajAtipravRttinimittaka che jyAre puSkA (vuddhiH) saMgAtA ca rUti paMDitaH' e pramANe lIlAtAMDavapaMDita" zabda guNapravRttinimittaka che. tethI 'bhava' zabda ja vizeSyavAcaka banI zakato hovAthI samAptapunarAttatva' doSa Ubho ja che. uttarapakSaH "mati sman natu ti bhavaH' e pramANe "bhava' zabda kriyApravRttinimittaka che. arthAt e zabdanuM pravRttinimitta bhavanakriyA che. mATe e vizeSaNa banI zakato hovAthI ukta doSa raheto nathI. pUrvapakSa : zabdonA nimitta be prakAra hoya che : vyutpattinimitta ane pravRttinimitta. zabdanI vyutpattimAM je nimitta bane te vyutpattinimitta kahevAya che. jema ke ' ti ti zauH' e pramANe "go' zabda banyo hovAthI gamanakriyA vyutpattinimitta che. je jemAM gotva hoya teno go' tarIke ullekha thato hovAthI gotvajAti epravRttinimitta che. 'ghanavAna vagere amuka zabdo evA hoya che ke enuM pravRttinimitta ane vyutpattinimitta (dhanavagere) eka ja cIja hoya che. jyAre go-paMkaja vagere zabdo evA che ke jenA e be nimitto judI - judI cIja hoya che. jyAre A be nimitto judA hoya tyAre vyutpatti nimittano upayoga mAtra zabda banAvavAmAM hoya che, zabdano prayoga karavAmAM e nirarthaka hoya che, e mATe to mAtra pravRttinimitta ja jovAnuM hoya che. jemake gamana kriyA e "go' zabdanuM vyutpattinimitta che. paNa koIpaNa vastuno go" tarIke ullekha karavo hoya to emAM gamanakriyA che ke nahIM e jovAtuM nathI, kintu gotva che ke nahIM? e jovAya che. tethI besI rahelI gAyane paNa 'go kahevAya che jyAre gatizIla azvane "go' kahevAto nathI. kAdavamAM utpanna thayelA kIDAne "paMkaja' nathI kahevAtA, kintu paMkajatvajAtiyukta pANImAM utpanna thayelA paNa kamaLane "paMkaja' kahevAya che. A ja kAraNasara 'yoITUrvanIyattvam' nyAya astitvamAM Avyo che. (eTale ke yoga = vyutpattinimitta karatAM rUDhi = pravRttinimitta zabdaprayoga thavAmAM baLavAna = vadhAre asarakAraka hoya che.) prastutamAM bhavanakriyA "bhava' zabdanuM vyutpattinimitta che, paNa pravRttinimitta nahIM. anyathA jema IzvaraAsRSminimittakAraNa che tema kAla' vagere paNa nimittakAraNa hovAthI kAlavageremAMthIA jagatuM banyuM che ema kahI zakAtuM hovAnA kAraNe kAlAdino paNa 'bhava' zabdathI ullekha thaI zakavAnI Apatti Ave. bhavatvana hovAthI ja kAlAdino 'bhava' tarIke ullekha thato nathI. eTale 'bhava' zabda jAtipravRttinimittaka ja hovAnA kAraNe e ja vizeSya banavAthI samApta doSa Ubho ja che. - uttarapakSaH eka vyaktimAM rahela dharma jAti hoto nathI. Izvara eka ja hovAthI emAM rahela "bhavatva' ne jAti mAnI na zakAvAthI "bhava' zabda jAtipravRttinimittaka nathI. pUrvapakSaH IzvarAtmA eka hovA chatAM avatArade eno bheda mAnI emAM ame "bhavatva' jAti mAnIzuM. tethI bhava' zabda jAtipravRttinimittaka ja banavAthI samApta, doSa Ubho ja che. uttarapakSaH anvayabodhathavAmATetetepadanI AkAMkSAbe prakAranI hoya che, usthita ane utthApya. nirAkAMkSapratIti nathavAnA kAraNe amukapadanI AkAMkSA haju UbhI ja rahI hoya to e usthita AkAMkSA kahevAya che. jyAM nirAkAMkSapratIti thaI gayA pachI punaH navI AkAMkSA UbhI karavI paDatI hoya tyAM utthApya AkAMkSA kahevAya che. jyAM utthApya AkAMkSA hoya tyAM ja samApta doSa lAge che, usthita AkAMkSA sthaLe nahIM. prastutamAM, zaMkare caMdrane zA mATe mukuTa banAvyo che ane sarpone zA mATe valayarUpa banAvyA che ? AvI jijJAsA "bhavo bhavyAya bhavatu e rIte kriyAno anvaye thaI gayA bAda paNa UbhI rahe che. eTale ahIM utthitaAkAMkSA hovAthI samApta doSa nathI. "mukuTa ane valayarUpa zaNagAra nRtya karavA mATe karyA che e rIte "lIlA..' vizeSaNano anvaya thavAthI jijJAsA saMtoSAI jAya che. ane tethI enA anvaya mATe vizeSyavAcaka "bhava' padanuM punaranusaMdhAna karavuM paDavA chatAM samApta doSa lAgato nathI. nAzayanto ghanavvAnta tApayanto viyoniH | panti zazinaH paddA mArayantaH kSamatanam II AmAM samApta punarAttatva doSa che.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 nyAyasiddhAntamuktAvalI (mu.) prazAzIla puruSo svagraMthanI adhyayana-adhyApanapravRtti Adare e mATe graMthano viSaya darzAve che H sadravyA guNagumphitA sukRtinAM satkarmaNAM jJApikA, satsAmAnyavizeSanityamilitAbhAvaprakarSojjavalA / viSNorvakSasi vizvanAthakRtinA siddhAntamuktAvalI, vinyastA manaso mudaM vitanutAM sadyuktireSA ciram // 3 // (muktAvalInI upamA) (mu.) paMDita vizvanAtha paMcAnana dvArA viSNunA vakSaHsthaLamAM samarpita karAyelI, suMdara yuktiothI yukta A siddhAntamuktAvalI paMDitonA manamAM cirakALa sudhI AnaMda-pramodane phelAvo, ke jemAM dravyonuM pratipAdana che, guNo guMthAyelA che, karmanuM jJApana che tathA je sAmAnya, vizeSa ane nityasaMbaMdha = samavAyavALI che. temaja abhAvanA prakarSathI ujjavaLa che. (vi.) A zlokamAM zleSa dvArA graMthakAre graMthane motInI mALAnI upamA ApI che. sadravyA=motInI mALA dravya (dhana) thI sAdhya hovAthI sadravyA che, graMtha pratipAdakatva saMbaMdhathI dravyavAn hovAthI sadravya che; guNagumphitA=mALA pakSe sUtarathI gUMthAyelI, graMthapakSe 24 guNothI yukta; suskRtinAM=mALA pakSa-puNyazALIonA (pUrvakRta satkarmonI jJApikA che) graMthapakSe - paMDitonA (manamAM AnaMdane phelAvo.) satkarmaNAM= mALA pakSe - pUrvanAM satyo, graMthapakSe - utkRpaNa vagere pAMca karyo; satsAmAnyavizeSanityamilitA=mALA pakSeprazasta evA sAmAnya ane vizeSa (vadhu moTA ane nirmaLa) motIothI nitya=saMpUrNa gUMthAyelI, graMthapakSe - jAtirUpa sAmAnya, vizeSa ane nityamilita=samavAya saMbaMdha che jemAM; abhAvaprakarSovalA=mALApakSe-aMdhakAramAM prakarSapUrvaka camakatI, graMthapakSe - abhAvanA prakarSa (=bheda-prabhedothI) ujjavaLa; saMdhuktiH=mALApakSe-suMdara gUMthanavALI, graMthapakSe= suMdara che yuktio jemAM... Ama muktAvalInI upamA dvArA 'motIonI mALAnI jema A graMtha paNa nirdoSa che'' evuM jaNAvavAno graMthakArano Azaya che. ahIM siddhAntamuktAvalI graMthane sadravya=dravyavALo kahyo che. eTale ke rahenAra dravya che, ane rAkhanAra graMtha che. dravya mATe graMtha zuM che ? pratipAdaka che. tethI, pratipAdakatA saMbaMdhathI pRthvI vagere dravyo graMthamAM rahyA che ema kahevAya. eTale ke pratipAdakatva saMbaMdhathI graMtha dravyavAn che. yatkaroSi yadaznAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yattapasyasi kaunteya ! tatkuruSva madarpaNam // e vacanane anusAre graMthakAre svakIyagraMtha zrI viSNune samarpita karavA vighnorvakSatti vinyastA... kahyuM che. (mu.) vighnavighAtAya kRtaM maGgalaM ziSyazikSAyai granthato nibadhnAti / (mu.) vighnono nAza karavA mATe karelA maMgalane, 'amAre paNa graMthAraMbhe maMgala karavuM joIe.' evo ziSyone bodha maLe e mATe graMthamAM joDe che. ('vighAta'padanI vizeSatA) (vivecana) zaMkA : 'vighAta' padathI je 'sa' ne jaNAvavo che te to mAtra 'ghAta' padathI paNa jaNAvI zakAya che. mATe 'vi' pada nirarthaka che. samAdhAna : 'viziSTavAvAnAM pAnAM pati pRthavizeSaLavAnavavasamavadhAne vizeSyamAtraparatva' Avo eka nyAya che. eno artha H (vizeSaNa yukta vizeSya=) viziSTa padArthane jaNAvanArAM pado, jyAre vizeSaNane jaNAvanAra padano svataMtra
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ vighAtapadanI vizeSatA 57 ullekha thayo hoya tyAre, mAtra vizeSyane jaNAvavAnA tAtparyavALAM hoya che. arthAt eve vakhate e padono artha mAtra vizeSya karavo. (jema ke, "nAca nAce che' Avo vAkya prayoga. Ama to "nAce che' no artha ja nAca kare che" evo che. chatAM jyAre "nA" zabda alaga paNa vaparAyo che, tyAre nAce che' no artha mAtra kare che eTalo ja karavAmAM raghuvaMzakAvyamAM 'sa vahIvavaitapUH " Avo zabdaprayoga che. ane amarakoSamAM kIcaka zabdano artha pavanathI bharAyelAM chidrovALo veNu" evo jaNAvyo che. have, "sa vahIva...' prayogamAM 'va' zabdano Avo Akho ja artha levAmAM Ave to, "mArutapUra' zabdo nirarthaka nIvaDe e spaSTa che. mahAkavinA zabdo vyartha na hoya. eTale tyAM, kIcakano artha mAtra veNu karavAmAM Ave che. (AmAM "veNu' e vizeSya che, pavanathI pUrAyelAM chidro e vizeSaNa che. evAM chidroyukta veNu e viziSTa che jene "kIcaka' zabda jaNAve che. paNa prastutamAM, pavanathI pUrNa chidro' evA vizeSaNane jaNAvanAra 'mArutapUrveH ' zabda pRtha vaparAyo che. tethI kIcaka zabda mAtra vizeSya svarUpa "NuM" ne ja jaNAve che evo artha karavAmAM Ave che. jo eno ja artha "pavanathI pUrNa chidrovALo veNu' evo karI devAmAM Ave to 'mArutapUrajaiH " evuM vizeSaNapada nirarthaka banI rahe e spaSTa che.) prastutamAM, "ghAta' padano artha "dhvaMsa = utpattivALo abhAva che. paNa jyAre vi' pada pRthar vaparAyuM che tyAre e nirarthakanaThare e mATe ghAta' no arthamAtra vizeSyasvarUpa "abhAva" karavAno che ane vi' no artha 'utpattima' karavAno che, arthAt e utpattimattva vizeSaNane jaNAve che. tethI 'vi' zabda vyartha raheto nathI. vidanavighAtaka maMgaLa e bhAvasvarUpa che je iSTadevatAsmaraNAdi rUpe AtmAmAM thAya che. e rIte smaraNAdi karI levAthI vidanavinAza thaI jAya, paNa ziSyone khabara na paDI zake ke gurue A rIte maMgala karIne graMthAraMbha karyo che. tethI ziSyone paNa e khabara paDe ne bhaviSyamAM teo paNa A rIte maMgala karatAM zIkhe e mATe graMthakAre eno zabdo rUpe uccAra karI graMthamAM samAveza karI dIdho che.(svartavyatvena voghaH zikSA) "A mAruM kartavya che" evo bodha e "zikSA' zabdano artha che. (aa.) nUtanagana racave nopavadhUTatuqnavarAya ! tasmai kRSNAya namaH saMsAramahIruhasya bIjAya // 1 // (mu.) nanu - maMgalaM na vighnadhvaMsaM prati na vA samAptiM prati kAraNaM, vinApi maMgalaM nAstikAdInAM granthe nirvighnaparisamAptidarzanAd - iti cet ? (ka.) navA vAdaLa jevI kAntivALA, gopAMganAonA vastrane haranArA tathA saMsArarUpI vRkSanA nimittakAraNabhUta te zrIkRSNane namaskAra thAo. (mu) zaMkA - maMgala vijJadhvaMsa ke samApti pratye kAraNa nathI, kAraNa ke maMgala vinA paNa nAstika vagerenA graMthomAM nirvighnaparisamApti thayelI jovA maLe che. (vi.) navAM kALAM bhammara vAdaLAM zIgha varase che. ema zrIkRSNa paNa tUrta phaLadAtA bane che evuM jaNAvavA ahIM zyAmakAntine jaNAvavA nUtanajalagharanI upamA ApI che. ema "gopAMganAonA vastra haranArA' evuM vizeSaNa paNa zrIkRSNanI prasannatAne jaNAvavA dvArA varadAyatvane sUcave che. (si. mu. nA maMgalamAM paNa "lIlAtAMDavapaMDita' vizeSaNa mahAdevanI prasannaavasthAne sUcavavA dvArA zIghakAryasiddhinI sUcanA mATe jANavuM.) gopavadhUTIdukUlacaurAya' vizeSaNano anya artha paNa thaI zake che ke, gokaindriyo, tenuM pAlana karanAra AtmA, tenI vahu buddhi, tenA dukUla=tenA A paMktinA arthanuM vivecana karatAM pahelAM, cAyanA graMthono ke nyAyanI zailine anusaratA graMthono yathArtha artha samajavA mATenI keTalIka mahattvanI bAbato jANI laIe :
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 nyAyasiddhAntamuktAvalI paranAM AvaraNa karmo, tene haranArA zrIkRSNa. athavA trIjo artha : go=pRthvI, tenA pAlaka rAjA=pAMDavo, temanI patnI draupadI, tenA vastrone pUranArA zrIkRSNa. (maMgalavAda-pUrvapakSa) (vi.) 'nanu mAtA na vighnadhvaMsa...' ityAdi dvArA muktAvalImAM pUrvapakSa rajU thaI rahyo che. (ahIM prazna UThAvavo joIe ke maMgala vighnadhvaMsa vagere pratye kAraNa nathI evo pUrvapakSa udbhavyo zI rIte ? arthAt graMthakAre kaI vAta karI jenA para nAstika Avo pUrvapakSa karI rahyo che ? A praznanA javAbamAM eTaluM jaNAya che ke 'ziSyo paNa maMgalane kartavyarUpe jANe' e vAta muktAvalIkAre chelle kahI che. eTale enI sAthe A pUrvapakSano saMbaMdha joDavo joIe. te A rIte :) nAstika H tame maMgalane kartavya kaho cho, paNa maMgala kartavya nathI, kema ke niSphaLa che, jema ke pazue svapuccha dvArA kareluM jalatADana. (1) maMgalaM na kartavyaM, niSphalatvAt, pazvAdivihitajalatADanavat ghaNIvAra evuM banatuM hoya che ke pratipAdya padArtha aMge graMthakAranA abhiprAya karatAM anya vidvAnanA abhiprAya-pratipAdana judA paDatA hoya che. A anya vidvAna graMthakAra mATe 'pUrvapakSI' kahevAya che ane eno abhiprAya 'pUrvapakSa' kahevAya che. 'A pUrvapakSa ayogya che ane potAnuM pratipAdana ja nirdoSa che' ema siddha karavA mATe graMthakAra pUrvapakSI pAse eno abhiprAya rajU karAve che. A rajuAta pUrvapakSagraMtha ke zaMkAgraMtha kahevAya che. pUrva pakSanI rajuAta thaI gayA bAda graMthakAra e pUrvapakSamAM zuM doSa rahyo che tene darzAve che. ane svAbhiprAya vadhu ucita che ema phalitArtha tarIke sAkSAt zabdo dvArA jaNAve che. A uttarapakSagraMtha ke samAdhAnagraMtha kahevAya che. padArthanA vizadaspaSTIkaraNa mATe ke ziSyabuddhivaizadhArtha (=ziSyanI buddhi vizada thAya e mATe) graMthakAra jenAthI pUrvapakSI niruttara banI jAya ane graMthakAranI potAnI vAtanI niHzaMka siddhi thaI jAya evI potAnI sauthI vadhu dhAradAra sakSama dalIlane ghaNIvAra pahelethI ja jaNAvI detA nathI, kintu jeno pUrvapakSI kaMika javAba ApI zake ne potAnI dalIlane toDI zake evI dalIla Ape che. eTale pUrvapakSI e dalIlane toDavA mATe ne potAnI vAtane siddha karavA mATe pharIthI rajuAta kare che. punaH graMthakAra ko'ka doSa darzAvIne A rajuAtane phagAvI de che. AvI pUrvapakSa-uttarapakSanI kyAreka kyAreka paraMparA paNa cAle che ne chevaTe niSkarSa Ave che. vaLI, dareka vakhate evI jarUra nathI hotI ke graMthakAre pUrvapakSa tarIke je je rajuAta karI hoya evI mAnyatAvALA pUrvapakSI vidyamAna hoya ja. kyAreka ziSyane ja jijJAsubhAve evI zaMkA UThe ne e pUchato hoya evuM paNa bane che. ne kyAreka to ziSyane zaMkA na UThatI hoya to paNa, te te prarUpaNAmAM zaMkA kevI rIte UThAvAya, enuM samAdhAna kevI rIte karAya ne padArthanI spaSTa jANakArI kevI rIte sadhAya enI hathoTI ziSyane keLavAya e mATe graMthakAra khuda ja zaMkAo UThAvIne enuM samAdhAna ApatA hoya che. vaLI, kyAreka to, graMthano nAhaka vistAra na thaI jAya e mATe, graMthakAra A zakAgraMthano ullekha karyA vinA ja sIdho samAdhAnagraMtha jaNAvI detA hoya che. chatAM e vakhate paNa graMthakAranA manamAM to e zaMkA hoya che ja jenA samAdhAna rUpe pote vivakSita samAdhAna ApI rahyA hoya che. padArthanA yathArtha bodha mATe, graMthakAranA manamAM DokAtI A zaMkAne jANavI paNa Avazyaka hoya che. e kaI rIte jANI zakAya? graMthakAranA zabdo emanA mananA vicAronuM pratibiMba pADatA hoya che. mATe zabdo parathI ja e jANI zakAya. te A rIte H koI padArthanA nirUpaNa mATe ke pUrvapakSanA nirAkaraNa mATe eka vAta kahyA pachI e mATe ja bIjI vAta kahI hoya, athavA koI viziSTa prakAranA vizeSaNano upayoga karyo hoya ke pravAhabaddha prarUpaNAmAM kaMIka vilakSaNatA UbhI karI hoya. AvuM ke AvuM bIjuM kaMIka jovA maLe to tyAM graMthakAranA manamAM kaMIka zaMkA hovI pUrNatayA saMbhavita hoya che. AvuM kaMIka jovA maLe eTale, 'kaMIka zaMkA hovI joIe' ATalI sAmAnyathI zaMkAnI saMbhAvanA karavI joIe. ane pachI e zaMkA kaI hoya zake ? e jANavA mATe pAchaLanA samA dhAnagraMthano vicAra karavo joIe. e samAdhAnagraMthanI rajuAta parathI zaMkAgraMthanI kalpanA karI zakAya che. padArthonI dRSTie vicArIe to, ApaNA karmagraMtha vagerenA padArthonI apekSAe siddhAntamuktAvalInA padArtho eTalA kaThina nathI. ne e jANIne samajIne yAda rAkhIne enuM punarAvartana karavAthI paNa kAMI eTalo lAbha na thaI zake. eTale, A graMthamAM pratipAdya dravya, guNa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtrAlavAda-pUrvapakSa Astika tamAro niSphalatva hetu asiddha che (arthAsvarUpAsiddha che), kAraNake pakSamAM - maMgalamAM niSphaLatA hovI siddha nathI. nAstika - ame anya anumAna dvArA "maMgala' mAM niSphaLatAnI siddhi karIzuM. (2) maMgalaM niSphalaM, phalavizeSAbhAvakUTavattvAt, caityavaMdanavat / maMgala niSphaLa che, kAraNa ke putra, paiso, tRmi vagere je koI phaLavizeSa che te badhAnA abhAvono kUTa (=samUha) rahyo che. jyAM jyAM phaLavizeSAbhAvakUTa hoya tyAM tyAM phaLasAmAnyAbhAva (=niSphaLatva) hoya evI vyAti che. caitya eTale cotaro. cotarAne karAtuM vandana khAnuM daSTAMta che. putra, ghana vagere je koI phaLa prasiddha che emAMnuM koI ja phaLa cotarAne vaMdana karavAthI prApta thatuM nathI, mATe e phaLasAmAnyAbhAva (=niSphaLatva) vALuM che. A ja rIte maMgalathI paNa putraprApti vagere koI phaLavizeSa maLatuM nathI, eTale ke phaLavizeSAbhAvakUTa che. tethI maMgala niSphaLa che. vagere padArtho enA peTAbhedo vagere jANI levA mAtrathI "meM muktAvalI graMtha bhaNI lIdho' evo saMtoSa na mAnI levo joIe. kintu, te te vAkya pachI AvatuM navuM vAkya, peTAvAkya, koI vizeSa vizeSaNa vagere aMge, amuka vAta AgaLanA vAkyamAM kahyA pachI A vAkya zA mATe kahyuM?ke A peTAvAkya zA mATe kahyuM? ke AvuM vizeSaNa kema mUkyuM? AvA Dagale ne pagale prazno UThAvI enA javAba rUpe, "graMthakAranA manamAM AvI koI zaMkA rahI haze jenA samAdhAnarUpe graMthakAra have A vAkya-peTAvAkya kahe che yA A vizeSaNa mUke che." Avo vicAra karavo joIe ane emAM antargata, graMthakAranI manogata zaMkAne khoLI kADhavI joIe. bIjI rIte kahIe to, graMthagata te te vAkyo-peTAvAkyo vagere javAbo che. A A javAbo, graMthakAranA manamAM zaMkAtA kayA kayA praznonA javAbarUpa hoI zake? e zodhI kADhavuM joie. A zodhI kADhavAnI jeTalI kalA vikasAvAya eTalI A graMthanA adhyayananI vizeSa phaLazruti kahevAya. vikaselI A kalA, koIpaNa graMthagata paMktine. besADavAnI hathoTI Ape che. prastuta vivecanamAM Avazyaka lAgaze tyAM AvA prazno-zaMkA UThAvIne samAdhAna ApavAno prayAsa karAze. jyAM pUrvapakSanI - zaMkAgraMthanI zabdo dvArA rajuAta hoya che tyAM paNa, kyAMthI kaI rIte pUrvapakSa UThAvAi rahyo che ane kyAM e pUrvapakSa pUro thAya che e pakaDatA zIkhavuM joIe. sAmAnyathI pUrvapakSane rajU karavAnI mukhya pracalita paddhatio nIce mujaba hoya cheH - (1) "nanu" ke "atha' zabdathI pUrvapakSa zarU thAya che, ane "iti ce' zabdo dvArA pUro thAya che. kyAreka prAraMbhamAM AvA zabdollekha te ja pUrvapakSa zarU thaI jato hoya che ne 'iti ce' dvArA pUro thato hoya che. kyAreka pUrvapakSano prAraMbha nanu ke atha zabdathI thayo hoya che, paNa aMte cetu zabda hoto nathI, mAtra iti zabda hoya che. A rIte rajU thayelA pUrvapakSanuM samAdhAna ghaNuMkharuM "na' zabdathI zarU thatuM hoya che. eTale ke e 'na' dvArA graMthakAra, "AvI zaMkA-dalIla na karavI' ema jaNAvatA hoya che. ane e "na" pachI, AvI dalIla kema na karavI enuM kAraNa graMthakAra darzAve che. kyAreka "nanuM' ane 'iti ceta" nI vacamAM zaMkA nathI hotI, kintu mAtra prazna ja hoya che, tyAre "na' zabdano prayoga thato nathI, sIdho ja e praznano javAba apAya che. jema ke kArikAvalInI 19mI gAthAnI vRttimAM, 'nanu-zabdAzayatvena tasya khatve ISnyathAsiddhiti ve? paMmati mRdAna ' (2) kyAreka pUrvapakSano prAraMbha "na ca' zabdathI thAya che ane eno aMta "vAgyam', "vaktavyama', "zakanIya' vagere zabdothI thAya che. jo ke AmAM 'na ca' ane 'vAcyama vagere zabdo uttarapakSa taraphathI ja bolAyelA hoya che, to paNa A zabdonI vacamAM je hoya che te pUrvapakSa hoya che. tethI na ca' ane 'vATyam' zabdo choDI zeSa je hoya teno pUrvapakSa rUpe artha karavo. tyArabAda "iti na ca vAcyam', A pramANe na kahevuM' ema jaNAvIne uttarapakSa zarU thato hoya che. 'vATyam vagere zabdo pachI, "A pramANe zA mATe na kahevuM enuM uttarapakSa taraphathI kAraNa darzAvAyuM hoya che. jemake kArikAvalInI maMgalagAthAnI vRttimAM, 'vaivaMtRtasiviMviravatA tahya maMtrI nityAtivAcama, chApare.' Ano artha A pramANe karI zakAya ? pUrvapakSaH A pramANe maMgalane vidhvadhvaMsajanaka mAnazo to jene kudaratI ja koI vighna nathI evA kartAe kareluM maMgala niSphaLa javAnI Apatti Avaze. uttarapakSaH A pramANe na kahevuM, kAraNa ke e amAre iSTApatti hovAthI doSarUpa nathI.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 nyAyasiddhAntamuktAvalI Astika tamArA A bIjA anumAnano "phaLavizeSAbhAvakUTa' evo hetu paNa maMgalamAM siddha na hovAthI svarUpAsiddha che. - nAstikaH ame have e paNa siddha karI ApIzuM. maMgaLanA phaLa tarIke tamane vinavvasa ke samApti abhipreta che, eTale ke e sivAyanA putra vagere je phaLavizeSo che eno abhAvato tame paNa mAno ja cho. eTale phaLavizeSAbhAvakUTanI siddhi mATe amAre vidanaasa ane samApti A be phaLavizeSonA abhAvane siddha karavAno ja bAkI rahe che. arthAt vinaasa ke samApti maMgaLanuM phaLa (=kAya) nathI e ke maMgala A bemAMthI koInuM kAraNa nathI e siddha karavAnuM rahyuM. (A bAbatanI siddhi mATe nanuM maMgala... ityAdi pUrvapakSagraMtha muktAvalImAM rajU thayo che.) keTalIka vakhata vAkya 'na ca' thI zarU thatuM hoya che paNa enA aMte 'vAcya vagere jevo koI zabda hoto nathI. AvA prayogamAM, 'na ca'no anvaya kyAM abhipreta che e zodhI kADhI enA pachI 'vATyam' zabdano adhyAhAra karI upara mujaba artha karI zakAya che. jema ke, 11mI kArikAnI vRttimAM, 'samavAyacaitve vAyoH rUpavattA vRddhiprasaM:, tatra samavAyatveDapi NTkhAvat ahIM na" no anvaya "prasaMga mAM che. eTale "prasaMga' zabda pachI 'iti vAcyam' zabdano adhyAhAra karI A rIte artha karI zakAya: "jo samavAyane eka ja mAnazo to vAyumAM rUpavattAnI buddhi thavAnI Apatti Avaze" evuM na kahevuM, kAraNa ke vAyumAM rUpano samavAya hovA chatAM paNa rUpa hotuM nathI. (3) kyAreka pUrvapakSano prAraMbha "etena' zabdathI thato hoya che ane eno aMta 'nirastam', 'apAstam', "nirAkRtam' vagere zabdathI hoya che. "etena' ane 'nirastam" zabdonI vacamAM pUrvapakSanI rajuAta hoya che ane 'etena - nirasta" zabdo dvArA uttarapakSakAra jaNAvato hoya che ke "A vAtathI AvA pUrvapakSanuM nirAkaraNa thaI gayeluM jANavuM.' AmAM 'etena=A vAtathI' evuM uttarapakSakAra je kahe che teno artha "A "etena' zabda pUrve je dalIla ApI hoya tenAthI ane nirastam zabda pachI je yukti apAze enAthI (A pUrvapakSa nirAta jANavo)" evo hoya che. eTale ke, pahelAM, koI eka pUrvapakSanA nirAkaraNa mATe ke svapakSanA samarthana mATe je vAta kahI hoya enAthI ja jo koI anya pUrvapakSanuM paNa nirAkaraNa thaI jatuM hoya to graMthakAra e pUrva vAta kahyA bAda "etena' zabdaprayoga karIne pachI A anyapUrvapakSane jaNAvI nirastam' kahevA dvArA enuM nirAkaraNa jaNAve che. vaLI A ja anyapUrvapakSanA nirAkaraNa mATe anya paNa koI dalIla hoya to 'nirastam vagere zabda prayoga bAda eno ullekha karavAmAM Ave che. jema ke, kArikAvalInI bAra-teramI gAthAnI vRttimAM abhAva padArthanA nirUpaNamAM Avo adhikAra che: "anyathA tattavAnAM tattadindriyANAmagrAhyatvAdapratyakSatvaM syAt / etena - jJAnavizeSakAlavizeSAdyAtmakatvamatyantAbhAvasyeti - pratyuktam, apratyakSatvApatteH / " ahIM, abhAvane adhikAraNAtmakamAnavAnA pUrvapakSanuM graMthakAre anyathA...' vagere kahIne nirAkaraNa karyuM che ke anyathA= jo abhAvane svataMtrapadArtha nahIM mAno (ane adhikaraNAtmaka mAnazo) to, kerImAM rahelo madhuratvAbhAva kerI svarUpa banavAthI ane kerI rasanendriyano aviSaya hovAthI, jIbha dvArA "A kerImAM mIThAza nathI" e rIte madhuratAbhAvanuM je pratyakSa thAya che te nahIM thavAnI Apatti Avaze. etena = madhuravAbhAva vagerenuM jIbha vagere indriya dvArA apratyakSa thavAnI je Apatti darzAvI enAthI ja, "abhAva-ghaTAbhAvavat bhUtalam - vagere je jJAna thAya che te jJAnavizeSa svarUpa ja che, athavA je kAlamAM tenuM jJAna thaI zake tevA kAlavizeSasvarUpa ja che, paNa svataMtra padArtha nathI" evApUrvapakSano paNa pratikAra thaI gayelo jANavo, kAraNake jJAnake kAlabAlvendriyagrAhya na hovAthI madhurarasAbhAvavagerenA apratyakSatvanI Apatti Ave che. ahIM, 'prayuktam' pachI navI dalIla ApavAmAM nathI AvI, kintu anyatra hoya paNa che, jemake muktAvalImAM AtmavAdamAM, "AtmA nityavijJAnAtmaka che evuM mAnanArA vedAMtInuM, AtmA "jJAnAtmaka nahIM kintu "jJAnavAnuM che e pramANe siddha karavA dvArA nirAkaraNa karIne pachI "eena-prakRtiH karkI..iti matamapAstama, kRtyadaSTabhogAnAmiva caitanyasthApi sAmAnAdhikaraNyapratIteH" A pramANe adhikAra che. AmAM, 'etena' thI 'apAstanI vacamAM kaMIka vistArathI sAMkhyamata darzAvelo che. "buddhi e prakRtino pariNAma che, puraSa (AtmA) no nahIM. puruSa kartA nathI, puSkarapalAzavat nirlepa che, prakRti ja karNI che...' ityAdi sAMkhyamata che. A mata apAsta jANavo ema taiyAyika
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalavAda--uttarapakSa 61 (3) maMgalaM na vighnadhvaMsakAraNaM, vyabhicAritvAt, ghaTavad maMgalaM na samAptikAraNaM, vyabhicAritvAt, ghaTavad / nAstika vagerenA graMthomAM maMgala karyuM na hovA chatAM nirvighnasamApti thayelI jovA maLe che. AsavaeNpi aparasattva vyatirekavyabhicAranuM lakSaNa che. ahIM upalakSaNathI anvayavyabhicAra paNa jANI levo. kAdaMbarI vagere graMthomAM maMgaLAcaraNa karAyuM hovA chatAM graMthasamApti thaI nathI. sattve avarAttattvam A anvayavyabhicAranuM lakSaNa che. Ama vyabhicAra hovAthI maMgaLa vighnadhvaMsa ke samAptinuM kAraNa nathI e siddha thAya che, arthAt maMgaLanuM vighnasa ke samApti e phaLa nathI e siddha thAya che. putravaMgere bIjAM koI phaLa to enA che ja nahIM. tethI phaLavizeSAbhAvakUTa siddha thavAthI maMgaLamAM niSphaLatA siddha thAya che ane tethI akartavyatA paNa siddha thAya che. AvA pUrvapakSano javAba ApavA graMthakAra uttarapakSa rajU kare che. e mATe graMthakAra anumAnaprayoga dvArA maMgaLamAM saphaLatAnI siddhi karI dekhADe che. (mu.) na, 'avigItaziSTAcAraviSayatvena maMgalasya saphalatve siddhe 'tatra ca phalajijJAsAyAM 'sambhavati dRSTaphalakatve'dRSTaphalakalpanAyA anyAyyatvAt, 'upasthitatvAcca samAptireva phalaM kalpyate / (maMgalavAda - uttarapakSa) (mu.) nahIM, nAstikno A pUrvapakSa yogya nathI, kAraNa ke avigItaziSTAcAranuM viSayatva hovAnA kAraNe maMgaLamAM saphaLatva hovuM siddha thAya che. (nyAyanI zailImAM SaSThI vibhakti saptamInA arthamAM paNa Ave che. tethI ahIM maMnasya evA SaThyantanAmano 'maMgaLamAM' evo artha karyo che. athavA, SaDyanta zabda ane enA saMbaMdhIno tA-tva pratyayAnta ullekha Ave tyAre eno artha karatI veLA SaSThIvibhakti ane tA-tva pratyaya banne kADhI nAkhavAthI paNa samajavAmAM saraLatA rahe che. tethI A paMktino artha Avo paNa karI zakAya - kAraNa ke avigItaziSTAcArano viSaya hovAnA kAraNe maMgaLa saphaLa hovuM siddha thAya che - AmAM 'maMgala' ne lAgela SaSThI ane viSayatvena - saphaLatve A bannene lAgela 'tva' kADhI nAkhyA che.) te siddha thaye taMtra = maMgaLa aMge (maMgaLanuM phaLa zuM hoya zake ? evI) phaLa jANavAnI jijJAsA pravarte chate jo TaSTaphalakatva (dRSTaphaLavALApaNuM = dRSTa phaLa) saMbhavatuM hoya to adRSTaphaLanI kalpanA karavI e anyAyya hovAthI ane 4upasthita hovAthI (maMgaLanA) phaLa tarIke samAptinI ja kalpanA (=anumiti) karAya che. (vi.) (1) graMthakAra pahelAM sAmAnyathI saphaLatvanI siddhi karI pachI phaLavizeSa tarIke samApti (ke vighnadhvaMsa)nI siddhi karI dekhADI enI kartavyatA siddha karavA mAge che. (1) maMmata sata, viSayatvAta, ghaTaval maMgaLa saphaLa che, kAraNa ke viSaya che, jema ke ghaDo. (ahIM saphLa ema ullekha che eTalA mAtrathI 'saphaLa' kahe che. eTale A graMthAdhikArano artha Avo karavAno hoya che ke, etena = AtmA jJAnavAn che evuM siddha karyuM tenAthI ane AgaLa 'kRtyadaSTa, ityAdi dalIla ApIzuM tenAthI Avo sAMkhyamata apAsta jANavo. (4) kyAreka, 'svAdevan' 'syAnmatiH' 'syAtbuddhi:' 'svAdiyaM kalpanA' vagere zabdo uccArIne pUrvapakSa rajU thAya che. ane enA aMte 'raivat''maivam' 'neyaM kalpanA sAdhIyasI' vagerethI enuM nirAkaraNa zarU thAya che. kyAreka 'nanu' ke 'atha' zabdothI zarU thayela pUrvapakSanuM nirAkaraNa paNa 'maivam' vagere zabdo dvArA zarU thatuM hoya che. (5) kyAreka 'atra kecit...' 'kazcittu...' 'anye tu' vagere dvArA pUrvapakSa rajU thato hoya che ne 'tattuccham' vagere kahIne enuM nirAkaraNa thayuM hoya che. Ama pUrvapakSa-uttarapakSane rajU karavAnI vividha paddhatio hoya che.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI e sAdhya che ema na samajavAnuM. paNa saphala = saphalatvavat ane emAMthI vat kADhI nAkhatA "saphalatva rahyuM, e sAdhya che ema samajavAnuM. koIpaNa zabdane tvavat ke vatva lagADavAthI arthamAM kazo phera paDato nathI. tethI anvaya vyAmi AvI thaze - jyAM jyAM viSayatva tyAM tyAM saphalatva, jema ke ghaDAmAM pUrvapakSaH viSayatva hetu sukhamAM paNa rahyo che kAraNa ke sukha paNa jJAnano viSaya bane che) ane chatAM emAM saphaLatva rahyuM nathI. tethI anvaye vyabhicAra che. (paisAnuM phaLa iSTaviSayasAmagrI che. e sAmagrInuM phaLa sukha che. paNa sukhanuM phaLa zuM? arthAt paiso zA mATe joIe che? sAmagrI mATe. sAmagrI zA mATe joIe che? sukha mATe.... sukha zA mATe joIe che? AvA praznanA javAbamAM "phalANA mATe evuM nahIM kahevAya. sukha to joIe che mATe joIe che... e kazAka mATe joIe che evuM nathI. tethI sukha pote "phaLa' che. paNa sukhanuM koI phaLa nathI. tethI sukhamAM saphalatva rahyuM na hovAthI vyabhicAra che.) uttarapakSaH (ahIM 'viSayatva' ema sAmAnya ullekha karyo hato mATe jJAnanuM viSayatva sukhamAM cAlyuM javAthI vyabhicAra Avyo. eTale have jJAnanuM viSayatva bAda thaI jAya e mATe "AcAra' evuM vizeSaNa joDIzuM) (2) maMtnisatta, mAvAviSayavaMta, satyamASativat maMgaLa saphaLa che, kAraNake AcArano viSaya che, jemake satyabhASaNa vagere. (ahIM, "AcArano viSaya" ema kahyuM che. paNa AcAra eTale kriyA. enA saMbaMdhIne pratiyogI kahevAya che, viSaya nahIM. tethI ahIM 'AcAra' zabdano artha 'kriyA' na karatAM 'kRti' karavo. chatAM ziSTapuruSano kRti guNa pratyakSa na hovAthI -"AcAra" ja pratyakSa hovAthI - "AcAra' zabdano ullekha karAyo che te jANavuM. zaMkA kuMbhAra ghaDAne uddezIne mRpiMDa para thapATa mAravI vagere pravRtti kare che. eTale kuMbhAranI A kRtino ghaTa e uddezyatayA viSaya bane che ane mRtpiDa e vidheyatayA viSaya bane che. ema jIvo sukhane uddezIne viSaupravRtti kare che eTale "sukha' paNa enI kRtino uddezyatayA viSaya to bane ja che jemAM saphaLatvanA hovAthI anvayavyabhicArano doSa tadavastha rahe che. - sAmAghAnaH ahIM je AcAraviSayatva kahyuM che te vidheyatayA viSayatva levAnuM che. sukha koI paNa pravRttinuM uddezya hoya che, vidheya nahIM. tethI emAM hetu ja na rahevAthI vyabhicAra doSa Avato nathI. pUrvapakSaH mUrkha mANasa cotarAne vaMdana karato hoya che. eTale caityavaMdana enI kRtino vidheyatayA viSaya bane che jemAM saphaLatva na hovAthI vyabhicAra doSa Ubho rahyo. uttarapakSaH jeno teno AcAra na letAM ziSTano ja AcAra levAthI A doSanuM vAraNa thaI jaze. (3) mAtaM satta, ziSTAvA viSaya-Ata, satyabhASa tivat | praznaH nanuM ziSTatve kim ? puruSamAM raheluM ziSyatva zuM che? arthAt ziSTapuruSa kone kahezo? uttara : kema? vekAmAkhyAkhyapAtRvaM ziSTatvam... je vedane pramANa mAnato hoya e ziSTapuruSa. zaMkAH to to vyabhicAra doSa Ubho ja raheze. kemake vedane pramANa mAnanArA ziSTa bhrAntinA kAraNe amAse karavAno yajJa puname karyo. A yajJa paNa ziSTAcAraviSaya to che ja, ane chatAM e avidhithI thayo hovAthI saphaLa thato nathI. samAghAna to pachI ame evI vyAkhyA karIzuM ke taHTdhanatAze prAtizUnyatve ziSTatvam. phaLanA sAdhana aMge jene koI bhrAnti na hoya e ziSTa. tame kahelA yajJakartAne to svaISTaphaLanuM sAdhana je yajJa te aMge brAnti hovAthI e ziSTa ja nathI, mATe eNe karelA yajJamAM "ziSTAcAraviSayatva' rUpa hetu ja na rahevAthI vyabhicAra doSa, raheto nathI.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalamAM vyabhicAraparihAra 63 pUrvapakSaH tame maMgalamAM kartavyatAnI siddhi karavA mATe saphalatvanI siddhi karavA mathI rahyA cho. bhUkhyo mANasa "AnAthI mane tRpti thaze' ema vicArI viSamizrita bhojana kare ke kAmuka mANasa "AnAthI mane viSayasukha maLaze" ema vicArI vezyAgamana kare to e banne phaLasAghanatAMze bhrAntizUnya hovAthI ziSTa to che ja. tethI teoe kareluM viSamizritabhojana ke vezyAgamana saphaLa paNa banaze. chatAM A bannemAM tame paNa kartavyatA to mAnatA nathI. eTale maMgalama saphalatAnI siddhi karyA pachI kartavyatAnI siddhi karavA tame je maMgalaM kartavya, salatvA, satyabhASANAdiva AvuM anumAna Apazo emAM vyabhicAradoSa Avaze ja. uttarapakSa viSamizritabhojana karavAthI tRpti thAya, paNa pariNAme mota Ave je moTuM (balava) aniSTa che. ema vezyAgamanathI narakAdi durgatinuM moTuM aniSTa thAye che. eTale je AvuM moTuM aniSTa lAvI ApanAra (balavadaniSNAnubaMdhI) na hoya (arthAt balavadanikhAnanubaMdhI hoya) ene ja ame saphaLa kahIe chIe. viSamizritabhojana vageremAM balavadatiSThAnanubaMdhitva na hovAthI saphaLatva ja nathI, tethI kartavyatva na hovA chatAM vyabhicAra doSa Avato nathI. pUrvapakSa to pachI maMtti satta, ziSTAvA viSayatvat AvuM tame je anumAna ApyuM che temAM vyabhicAra doSa Ubho raheze. kAraNa ke pUrve kahyA mujaba viSamizrita bhojana vageremAM ziSTAcAraviSayatva che ne chatAM tame kaho cho evuM (balavadanikhAnanubaMdhitvaviziSTa) saphalatva nathI. uttarapakSaH enuM vAraNa karavA mATe ame "avinIta' evuM eka vadhu vizeSaNa joDIzuM. viparIta gItaM vinIta =ninya, avirataM nityam | je baLavadaniSTha ananubaMdhI hoya te avigIta kahevAya. (4) saMta satta, avinItaziSTAcAraviSayavaita, satyabhASadvivat viSamizritabhojana vagere ke zyanayAgAdi vigIta hovAthI vyabhicAra nathI. (A anumAnamAM koI doSa nathI. tethI maMgalamAM saphalatva siddha thavAthI kartavyatva paNa siddha thaI jaze. ane tethI nAstike UThAvelo pUrvapakSa yogya nathI.) (2) A rIte maMgaLamAM saphalatvanI siddhi thavA para jijJAsA jAge che ke maMgaLanuM phaLa zuM haze? zaMkAH jenuM koI phaLa jANavA maLatuM na hoya tevA vihita AcaraNanuM phaLa svarga kalpI levuM joIe, kAraNa ke svargane sahu koI samAna rIte icchatA hoya che. na svaH sarvAna pratyaviziSTatvAn Avo vizvajinyAya che. eTale prastutamAM paNa maMgaLanA phaLa tarIke svarganI kalpanA karI zakAya che. (3) samAdhAnaH jo dakhaphaLa saMbhavatuM hoya to adaSTaphaLanI kalpanA karavI ayogya che. anyathA, bhojanAdinuM phaLa paNa tRpti vagere na mAnatA svarga ja mAnavuM paDe. eTale maMgaLanuM paNa jo daSTaphaLa saMbhavatuM hoya to adaSTaphaLanI kalpanA na karAya. (Ama graMthakAre badhA adaphaLanI bAdabAkI karI nAkhI.). zaMkA chatAM, tRpti, vRSTi vagere daSTaphaLo paNa ghaNAM che, emAMthI maMgaLanuM kayuM phaLa mAnavuM? (4) samAdhAna: maMgaLanuM phaLa zuM hoya zake ? e vicAra karanAranA manamAM A vAta upasthita hoya che ke ziSTapuruSa 'gAradhaM be varSa nirvidhvaM parimANatAm' evI icchAthI maMgaLa kare che. mATe maMgaLanuM phaLa "samApti' ja hovuM joie. (Ama "upasthitatvA" hetu dvArA tRmi vagere anya badhAM daphaLonI bAdabAkI thaI gaI.) Ama pahelAM, maMgaLamAMphaLanI sAmAnyathI siddhikarI, ane pachI bIjAMbadhAMphaLavizeSonI bAdabAkI karIne pArizeSAnumAnathI phaLavizeSa tarIke samAptinI siddhi karI. A mATeno anumAnaprayoga : __maMgalaM samAptiphalakaM, samAptyanyAphalakatve sati saphalatvAt, buddhipratibhAdivat (mu.) 'itthaM ca yatra maMgalaM na dRzyate tatrApi janmAntarIyaM ttklpyte| yatra ca satyapi maMgale samAptirna dRzyate tatra balavattaro vighno vighnaprAcuryaM vA bodhym| 'pracurasyaivAsya balavattaravighnanivAraNe kAraNatvam / "vighnadhvaMsastu maMgalasya dvAramityAhuH praanycH|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI (maMgalamAM vyabhicArapariDAra) (mu.) "A rIte (maMgala samApiphalaka che e siddha thaye) jyAM ( nAstikAdinA graMthamAM) maMgala jovA nathI maLatuM (ane chatAM samApti thaI che) tyAM paNa janmAntarIya tat (=maMgala) karyuM hovAnI kalpanA karAya che. ane jyAM (kAdaMbarI vageremAM) maMgala karyuM hovA chatAM samApti jovA nathI maLatI tyAM moTuM vighna ke ghaNAM vighno hovA jANavA. pracura maMgala ja AvA baLavattara-vipnanuM nivAraNa thavAmAM kAraNa bane che (eTale ke nivAraNa karI zake che.) *vijJadhvaMsa to maMgalanuM dvAra che ema prAcInataiyAyiko kahe che. (vi.) (nAstike maMgala samAptinuM kAraNa nathI ema zaMkA karelI, ne graMthakAre avigItaziSTAcAraviSayatvena maMgalamAM saphaLatAnI siddhi karI tathA pArizeSanyAyathI enA phaLa tarIke samAptinI vAta karI. eTale ke graMthakAre maMgala samAptinuM kAraNa che A vAta siddha karI. ATalo graMthAdhikAra AvI gayo. ane have je graMthomAM vagara maMgale samApti jovA maLe che te graMthomAM paNa janmAntarIya maMgala hovAnI kalpanA karavAno graMthAdhikAra AvI rahyo che. AvI gayelA ane AvI rahelA A baMne graMthAdhikAra vacce koIka kaDI joDavI joIe ke maMgala samAptinuM kAraNa che e siddha thaI gayA pachI graMthakAra A vAta zA mATe karI rahyA che? manamAM A jijJAsA UbhI karIe ne yogya vicAradhArA cAle to javAba maLI rahe ke - nAstike vyatireka vyabhicAra jaNAvIne maMgalanI kAraNatAno niSedha karelo. eTale jyAM sudhI A vyabhicAranuM vAraNa karavAmAM na Ave tyAM sudhI kAraNatAno vAstavika nirNaya thaI zake nahIM. eTale e vyatireka vyabhicAra nivAravA graMthakAre A vAta rajU karI che ema jANavuM.) (1) vagara maMgaLa samApti thayelI mAnIe to vyabhicAra Ave che. eTale evA graMthomAM paNa maMgaLa mAnI laIe to vyabhicAranuM vAraNa thaI jAya. vaLI A janmamAM to maMgaLa karyuM jaNAtuM nathI. tethI pUrvajanmamAM maMgala karyuM haze ema kalpanA karAya che. eTale maMgala paNa thayuM hovAthI vyatireka vyabhicAra nathI. (ATalA graMthAdhikAra pachI have, chate maMgaLe jyAM samApti nathI thaI, eTale ke anvayavyabhicAra Ave che enuM vAraNa karavAnI vAta graMthakAre karI che. eTale ahIM paNa, vyatireka vyabhicAranuM vAraNa karavAnA adhikAra pachI graMthakAre A vAta kema karI? evo prazna UThAvI eno javAba zodhavAno prayAsa karavo joIe. eTale javAba maLI rahe ke jema vyatireka va vAraNa na karavAmAM Ave to kAryakAraNabhAva nizcita thaI zakato nathI ema anvaya-vyabhicAranuM vAraNa karavAmAM na Ave to paNa e nizcita thaI zakato nathI. eTale nAstike zabdazaH enI zaMkA karI na hovA chatAM graMthakAra enuM nivAraNa karI devA A vAta karI rahyA che. A vAtane A rIte kahI zakAya. vyatireka vyabhicAranuM vAraNa karavA para koI zaMkA kare che ke "vyatireka vyabhicAranuM bhale vAraNa thayuM, paNa chatAM maMgaLane samAptinuM kAraNa mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke chate maMgaLa kAdambarI vageremAM samApti thaI na hovAthI anvayavyabhicAra Ubho che." AvI zaMkAnuM samAdhAna ApavA graMthakAre yatra 2 saMtya vagere adhikAra kahyo che. - A rIte AgaLa sarvatra te te adhikAra pachI kyo adhikAra Avyo che e joI e be vacceno saMbaMdha khoLI kADhavo joIe ke pUrva adhikAra kahyA pachI graMthakAranA manamAM zuM zaMkA-vicAra vagere AvyA ke jethI enA samAdhAnarUpe A uttara adhikAra Avyo che...vagere.) (2) je kAdaMbarI vagere graMthamAM chate maMgaLasamApti nathI thaI tyAM baLavattara vipna (eka moTuM vina) ke viprAcarya (nAnAM nAnAM aneka vino) hovAnA kAraNe samApti nathI thaI ema jANavuM. (3) baLavattara vidanano (ka upalakSaNathI pracuravidgono) nAza karavA mATe (baLavattara ke) pracuramaMgala ja kAraNa che. eTale kAdambarI vagere graMthomAM jevuM vidana hatuM evuM maMgala na thayuM hovAnA kAraNe vidhvadhvaMsa thayo nahIM. (zaMkAH vinaasa bhale na thayo, paNa maMgala jo samAptinuM kAraNa che to samApti thavI ja joIe, nahIMtara
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala-navyamata 65 anvayavyabhicAra Ubho ja rahyo. athavA bIjI rIte zaMkA : graMthAraMbhe maMgala karavAmAM Ave che ne samApti to keTalAya divaso bAda thAya che. tethI maMgaLa samAptine avyavahitapUrvavartI na hovAthI enuM kAraNa zI rIte kahevAya ? AvI zaMkAnuM samAdhAna ApavA vighnadhvaMsastu...ityAdi adhikAra che.) (4) samAdhAna : vighnadhvaMsa e maMgalanuM dvAra che. eTale kAdaMbarI vageremAM A dvAranuM saMpAdana thayuM na hovAthI samApti na thaI. arthAt je maMgaLa vighnadhvaMsa nAmanA dvArane pedA karI zake e maMgaLa ja vighnadhvaMsa dvArA thanArI samAptinuM kAraNa banI zake che. kAdaMbarI vageremAM AvuM maMgaLa svarUpa kAraNa ja vidyamAna na hovAthI samApti rUpa kArya na thayuM, ne tethI anvaya vyabhicAra raheto nathI. (bIjI zaMkAnuM samAdhAna - maMgala sAkSAt samAptine avyavahitapUrvavartI na hovA chatAM vighnadhvaMsa dvArA tevuM che ja, mATe e kAraNa hovAmAM kazo vAMdho nathI.) [zaMkA : maMgaLa AtmAmAM rahe che jyAre samApti graMthamAM rahe che to banneno kAryakAraNabhAva zI rIte mAnavo? samAdhAna H tamArI vAta sAcI che, kArya ane kAraNa banne eka adhikaraNamAM rahyA hovA joIe. eTale A bannene AtmAmAM laI jaIe to AtmaniSTha pratyAsattithI kAryakAraNabhAva maLe. maMgaLa to AzrayatA saMbaMdhathI AtmAmAM rahyuM ja che. graMthakAra caramavarNa uccAre eTale graMtha samApta thAya che. paNa zabda kSaNika hovAthI caramavarNano tUrta dhvaMsa thaI jAya che. mATe samApti caramavarNa dhvaMsa rUpa che. ene AtmAmAM rAkhavI che. tethI prazna pUchavAno ke AvI samApti (rahenAra) mATe AtmA (rAkhanAra) zuM che ? to ke sva (=samApti = caramavarNadhvaMsa) no pratiyogI je caramavarNa tadanukUla kRtimAn che. tethI, svapratiyoziSamavarSAnunatimattvasampanthena samApti AtmAmAM raheze. eTale TUMkamAM kAryakAraNabhAva Avo thaze - maMttatvAvacchinnaAzrayatAsaMbaMdhAvacchinnAraLatAni vitasamAptitvAvacchinnasvprtiyogicrmvrnnaanukuulkRtimttvsNbNdhaavcchinnkaarytaa / ] [maMgala dinadhvaMsa dvArA samAptinuM kAraNa che AvuM prAcIna naiyAyiko kahe che. AmAM ityAhuH ema kahIne graMthakAre potAno asvarasa (aruci) darzAvyo che. enuM kAraNa e che ke maMgala vinA ja graMthAraMbha karanArane vighna AvyuM, bhogavI lIdhuM ne pachI graMthasamApta karyo. to vyatireka vyabhicAra Avyo. vaLI, graMthasamApti karanAra dareka nAstikano AtmA pUrvabhavamAM Astika hato ne maMgaLa karyuM ja hatuM evuM mAnavuM Avazyaka bane che. jyAre navyanaiyAyikonA mata mujaba maMgaLane samAptinuM kAraNa mAnavAmAM na Ave to dareka nAstike pUrvabhave maMgaLa karyuM ja haze evuM mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. jene vidana hatuM ja nahIM ke hatuM te bhoga vagere dvArA naSTa thaI gayuM evA graMthakAra mATe janmAntarIya maMgala kalpavAnI AvazyakatA rahetI nathI. (eTale eTaluM lAghava thAya.) tathA maMgaLane samAptijanaka mAnavA mATe paNa vidanadhvaMsajanaka to mAnavuM ja paDe che, to pachI mAtra vighnadhvaMsajanaka ja mAnavAmAM lAghava thAya. gaMgezopAdhyAya vagere navyanaiyAyikono A mata have graMthakAra jaNAve che.] (bhu.) navyAstu maGgalasya vighnadhvaMsa eva phalaM samAptistu buddhipratibhAdikAraNakalApAt / na caivaM svataH siddhavighna-virahavatA kRtasya maGgalasya niSphalatvApattiriti vAcyam, iSTApatteH / vighnazaGkayA tadAcaraNAt, tathaiva ziSTAcArAt / na ca tasya niSphalatve tadbodhakavedAprAmANyApattiriti vAcyam, sati vighne tannAzasyaiva vedabodhitatvAt / ata eva pApabhrameNa kRtasya prAyazcittasya niSphalatve'pi na tadbodhakavedAprAmANyam / (maMgala - navyamata) (mu.) navyanaiyAyiko to ema kahe che ke maMgalanuM vighnadhvaMsa e ja phaLa che, samApti to buddhipratibhA vagere kAraNasAmagrIthI utpanna thAya che. A rIte (=vighnadhvaMsane ja jo maMgaLanuM kArya mAnazo) to svataH siddhavighnavirahavALA (=jene pahelethI ja koI vighna nathI evA) graMthakAre kareluM maMgala niSphaLa javAnI Apatti Avaze (kAraNa ke ene vighna ja na hovAthI, enA maMgalathI koI vighnano dhvaMsa thato nathI)'' AvuM na kahevuM, kAraNa ke (enuM maMgala niSphaLa jAya) e amane iSTa (=mAnya) ja
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 nyAyasiddhAntamuktAvalI che. ('paNa to pachI, maMgalathI vizvadhvaMsa thaze ja evo nirNaya na rahevAthI koI enuM AcaraNa nahIM kare evI zaMkAnuM samAdhAna e che ke, vidananI zaMkA (=saMbhAvanA) thI ja tenuM (=maMgalanuM) AcaraNa karavAmAM AvatuM hoya che, (nahIM ke vinanA nizcayathI), (te paNa eTalA mATe ke) tevo ja ziSTAcAra che. "paNa, jo maMgala niSphaLa jatuM hoya to tenuM (=maMgalanuM) bodhaka veda (vAkya) apramANa banI javAnI Apatti Avaze" evuM paNa na kahevuM, kAraNa ke "vipna hoya to maMgalathI vizvadhvaMsa thAya' e rIte ja vedamAM jaNAveluM che. tethI ja, ('mArAthI pApa thaI gayuM') evA pApanA bhramathI (e pApanA nAza mATe) karAyeluM prAyazcitta niSphaLa jatuM hovA chatAM tenuM (=prAyazcittanuM) bodhaka veda (vAkya) apramANa TharatuM nathI, (kAraNa ke tyAM paNa pApa hoya to ja prAyazcittathI pApanAza thavAnuM vedavAkya jaNAve che.) (vi.) navyo kahe che ke maMgaLanuM vidhvadhvaMsa e ja phaLa che, arthAt maMgaLa vinavvasanuM ja kAraNa che, samAptinuM nahIM. (paNa to pachI samApti zenAthI thaze ?) samApti buddhipratibhA-pratibadhekAbhAva vagere kAraNa sAmagrIthI pedA thAya che. (dvArathI dvArI anyathAsiddha?) (prAcIna ne. - maMgaLa to vidanavaMsajanaka ja che vidanavaMsa karIne e caritArtha thaI jAya che, samApti pratye e anyathAsiddha che. AvuM tame je kaho cho e rIte to tame A paNa kahI zakazo ke dAna to mAtra puNyajanaka ja che, ene svargajanaka paNa mAnavAmAM gaurava thAya che. tathA daMDa to mAtra bhramijanaka ja che, ene ghaTajanaka paNa mAnavAmAM gaurava thAya che. eTale ke svarga pratye dAna ne ghaTa pratye daMDa anyathAsiddha thaI jAya. A to jyAM jyAM dvAra (=vyApAra) haze tyAM tyAM tArI (vyApArI) anyathAsiddha thaI jaze. paNa avuM yogya nathI. kAraNa ke dAnane svarga pratye ne daMDane ghaTa pratye kAraNa mAnyuM ja che. eTale nakkI thAya che ke na hi vyApArekha vyApArano cAraddhiH maMgaLa paNa samApti pratye vyApArI che ne vidanadadhvasa eno vyApAra che. tethI samApti pratye maMgaLa vida-dhvasathI anyathAsiddha che evuM kahI zakAya nahIM. navyarnaM. : je vyApArInI kAraNatA pramANasiddha hoya e ja vyApArI, vyApArathI anyathAsiddha thaI zakato nathI. Azaya e che ke jenA kAraNatA nizcita thaI gayelI che ne vacce dvArA mAnyA vinA e saMgata thaI zakatI nathI tyAM tyAM dvAranI kalpanA karI vyApArIne kAraNa tarIke mAnavuM ja paDe che. paNa jenI kAraNatA haja pramANathI nizcita thayelI nathI ne chatAM e kAraNatAnI saMgati karavA mATe vacce koIdhAra mAnavuM paDe che, to bahetara che ke e vacalA mAdhyamane ja kAraNa tarIke nizcita karI pelA vivakSita vyApArIne anyathAsiddha mAnI levo. tethI vivakSita kArya pratye vacalA mAdhyamane ja janaka mAnavAnuM che, vyApArIne paNa janaka mAnavAnuM gaurava na thAya, tethI ja tameva vitviAtimRtyutinAca nyAvidateDAnAya' e zrutithItattvajJAnanI kAraNatA nizcita thayelI hovAthI, 'AmAnu." AvI zrutinA artha tarIke kAzImaraNane muktinuM kAraNa nathI kahevAyuM, paNa prayojaka ja kahevAyuM che. arthAt kAzImaraNathI tattvajJAna thAya che. ne mukti to tattvajJAnathI ja thAya che. ema jaNAvIne mukti pratye kAzImaraNane anyathAsiddha kahevAyuM che. dAnamAM svarganI kAraNatA ne daMDamAM ghaTanI kAraNatA kramazaH AgamathI ne lokathI nizcita thayelI che. mATe e be puNya ke cakrabhramaNa dvArA anyathAsiddha thaI zakatA nathI. paNa maMgaLamAM samAptinI kAraNatA che ke nahIM enI to haju carcA cAlI rahI che. nizcaya thayo nathI. to maMgaLane mAtra vidanadadhvasa pratye kAraNa mAnI levuM emAM lAghava che, kAraNa ke ene samAmi pratye kAraNa mAnavAmAM paNa, vidanavaMsa pratye kAraNa to mAnavuM ja paDe che. tethI, maMgaLa vidanaasa pratye ja kAraNa che, ne samApti pratye to anyathAsiddha che evuM mAnavAmAM 'dvArathI dvArI anyathAsiddha na thAya' evA niyamano bhaMga na hovAthI koI doSa nathI.) (1) svataH siviMvirahavAna graMthakAre kareluM maMgaLa niSphaLa jAya e amane iSTApattirUpa eTalA mATe che ke e niSphaLa javA mAtrathI vinavvasa pratyenI enI kAraNatA UDI jatI nathI. Azya e che ke kAraNo be prakAranAM che. svarUpayogya ane phlopadhAyaka. rUtaraphaRAsamavadhAne yArthabanatasvarUpayothe ram... itarakAra sAmagrI maLI javA para je avazya potAnuM kArya karI Ape te svarUpayogyakAraNa. itarasAmagrIsamavahita thayeluM A ja svarUpayogyakAraNa avazya phaLopadhAyaka (phaLotpAdaka) banI ja jAya che. mATe tyAre e phaLopaghAyaka kahevAya che.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa kArya-kAraNabhAva 67 araNyasthadaMDanekalAlAdisAmagrIna maLavAthI e ghaTotpAdakanabane eTalA mAtrathI emAMthI ghaTanIsvarUpayogyakAraNatA kAMI haNAI jatI nathI. ema prastuta mAM vinavvasAtmaka kArya mATe vina paNa eka nimittakAraNa che, kAraNa ke ghaDo hoya to ja phUTe na hoya to na ja phUTe e binA jaNAve che ke dhvasamAtra pratye pratiyogI e kAraNa che. eTale svataHsiddha vijJAbhAvavALAne vijJAtmaka anya kAraNa hAjara na hovAthI enA maMgaLa dvArA vijJadhvaMsa na thAya e yogya ja che. paNa eTalA mAtrathI maMgaLamAM rahelI kAraNatA asaMgata TharI jatI nathI. (2) iSTaprAptino nizcaya ja pravRttijanaka che evuM nathI, iSTaprAptinI saMbhAvanA paNa pravRttijanaka che. lAbhanI saMbhAvanA jaNAtI hoya tevo sodo paNa vepArI kare ja che. vidanaasa iSTa che. mATe vipna haze to vidanadhvasa rUpa iSTaprApti thaI jaze ema saMbhAvanA karIne ziSTapuruSa maMgaLa karaze ja. ema aniSTaprAptino nizcaya ja nivartaka che evuM nathI, enI saMbhAvanA paNa nivartaka che. AmAM kadAca jhera paDyuM che' AvI zaMkA paDe to paNa bhUkhyo AdamI paNa e bhojana karato nathI. (3) "vina hoya to ja maMgaLathI vidhvadhvaMsa thAya' evuM ja vedamAM jaNAvyuM che evI tamArI vAta tamArA kahevA mAtrathI mAnI levAnI ? AvI koI zaMkA kare to enA javAba mATe - pote karelI vAtanA samarthana mATe - graMthakAre prAyazcitta ane pApanAzanI gata ... ityAdi vAta karI che. (mu.) 'maMgalaMca vighnadhvaMsavizeSe kAraNaM, vighnadhvaMsavizeSeca vinAyakastavapAThAdiH / 'kvacicca vighnAtyantabhAva eva samAptisAdhanaM, 'pratibandhakasaMsargAbhAvasyaiva kAryajanakatvAt / itthaM ca nAstikAdInAM grantheSu janmAntarIyamaGgalajanyaduritadhvaMsaH, "svataH siddhavighnAtyantAbhAvo vA'stIti na vyabhicAra ityAhuH / (mu.) vaLI maMgala vidanaasavizeSa (=amuka cokkasa prakAranA vidanaasa) pratye kAraNa che ane anya prakAranA vinavvasa pratye vinAyakastavapATha vagere kAraNa che. vaLI kyAMka (=svataHsiddha viSNavirahavALA graMthakAre racelA graMthasthaLe) to vidanano atyantAbhAva jasamAptinuM kAraNa bane che. kAraNake chevaTe pratibaMdhakasaMsargAbhAva ja kAryajanaka hoya che. Ama (pratibandhakasaMsargAbhAvane samAptijanaka mAnavAthI) nAstikAdinA (samApta thayelA) graMthomAM, janmAntarIya maMgala janya vidhvaMsa (ane te dvArA vinasaMsargAbhAvanI vidyamAnatA thavAthI,) athavA svataH siddhavijJAtyantAbhAva hovAthI (vyatireka) vyabhicAra Avato nathI. AvuM navyanaiyAyiko kahe che. (vi.) (1) (zaMkA- tame maMgaLa ane vidanadhvaMsa vacceno kArya-kAraNabhAva jaNAvyo, paNa emAM to vyatirekavyabhicAra che. koI graMthakAra vinAyakastavapATha karIne vidanadhvaMsa kare che to ko'ka graMthakAra prAyazcitta karIne vidanaasa kare che.) samAdhAnaH ahIM tRNAraNimaNinyAya lagADavo. arthAt vijJavaeNsasAmAnya ( koIpaNa vinavvasa) pratye maMgaLa kAraNa che evuM nathI, paNa vinaasavizeSa (=amuka cokkasa prakAranA vinavvasa) pratye maMgaLa kAraNa che ane enAthI judA prakAranA viddhadhvasa pratye vinAyakastavapAThAdi kAraNa che. ityAdi rIte kAryanA peTA-vilakSaNa bhedo mAnavA. (Ama to, je vidanavaMsa svaavyavahitottarakSaNotpattikatvasaMbaMdhathI maMgaLaviziSTa hoya te vidanavaMsa pratye maMgaLa kAraNa che. evA ja saMbaMdhathI je vidanadadhvaMsa vinAyakastavapAThaviziSTa hoya tenA pratye vinAyakastavapATha kAraNa che ityAdi kahI zakAya che. AmAM, sva=maMgaLa... ene avyavahitottarakSaNamAM to e ja vidanadadhvasanI utpatti che je maMgaLathI ja thayo hoya, ne e to maMgala vinA thayo ja nathI, tethI svAvyavahitottarakSaNotpattikatvasaMbaMdhene maMgalaviziSTavidanadadhvasa tarIke evo ja vidanaasa AvavAthI vyatireka vyabhicAra nahIM Ave. ahIM kArya-kAraNabhAvano vicAra karIe to, vidanaddhasatvena vidanadhvasane kAryarUpe nathI levAyo, kAraNa ke to
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 nyAyasiddhAntamuktAvalI to vinAyaka savapAThajanya vidanavaMsa paNa pakaDAI javAthI vyabhicAra Ubho rahe. kintu svAvyavahe... ityAdi saMbaMdhathI maMgaLaviziSTavidanavaMsatvena vidanaasane ja kArya rUpe levAyo che. eTale ke, maMgalatvAvacchinnakAraNatAnirUpitasvAvyavahitottarakSaNotpattikatvasaMbaMdhena maMtiviAiNavikhaatvavicchinnAryatA... Avo kAkao bhAva che. AmAM kAryatAvacchedakamAM ghaNuM gaurava hovuM spaSTa che. eTale lAghava thAya e mATe taNAraNimaNinyAye vidanavaMsanA traNa peTA bheda mAnI e darekanA te te dharmavizeSane kAryatAvacchedaka mAnavAnI ahIM vAta karI che. eTale maMgaLajanya vidanavvasamAM eka jha nAmano evo vilakSaNa dharma che je stavapAThAdijanya vidanaasamAM nathI. tethI maMgaLanA kAryarUpa je vidanaasa che eno kAryatAvacchedaka = dharma banI javAthI lAghava thaze. arthAta maMgalatvAvacchinnakAraNatAnirUpita 'a'dharmAvacchinnakAryatA... A rIte alaga-alaga kA kao bhAvo thaze. (2) (zaMkA - ziSTagraMthakAra paNa samAptinI icchAthI maMgaLa kare che. e tyAre ja saMbhave ke maMgaLa vijJadhvasanuM kAraNa hoyane vijJaasasamAptinuM. paNa e saMbhavatuM nathI. kAraNake svataH siddhavinAbhAvavALA graMthakArane vijJadhvasa thayo na hovA chatAM samApti to thAya ja che. to AnI saMgati rzI rIte karavI? AvI zaMkAnA samAdhAna mATe graMthakAre phinni ... ityAdi adhikAra kahyo che. eTale ke koIka samApti pratye vinavvasa kAraNa che ne ko'ka samApti pratye vijJaatyaMtAbhAva. (3) "A to samAptinAM kAraNo alaga - alaga thaI javAthI anugama (ekarUpatA) nahIM rahe " AvI zaMkAnA samAdhAna mATe graMthakAre pratibaMdhasaMsamAvacaiva ityAdi kahyuM che. eTale pratibaMdhakano saMsargAbhAva joIe. vidanadhvaMsa ke vijJAbhAva A banne vipnasaMsargAbhAva to che ja. (4) nAstikAdinA samApta thayelA maMgaLa zUnya grantha aMge, enA AtmAmAM vighna mAnavuM, eno dhvaMsa mAnavo ne e dhvaMsajanaka tarIke janmAntarIya maMgaLa mAnavuM... A badhAmAM ghaNuM gaurava hovAthI graMthakAre svataH siddha... ityAdi vikalpa darzAvyo che ke pahelethI enA AtmAmAM vighna ja na hovAthI vinasaMsargAbhAva che ne tanya samApti thaI ema mAnavuM. (vinAbhAva e samAptisAdhana) (athavA, A vi... ityAdi paMktio bIjI rIte paNa besADI zakAya.) tophAnI putra cAkaDA para besI jAya to kuMbhAra ghaDo banAvI zakato nathI. eTale jaNAya che ke putra ghaTa pratye pratibaMdhaka che. eTale ke putrAbhAva ghaTanuM kAraNa che. have jyAre putra cAkaDA para beTho che tyAre paNa samavAyasaMbaMdhathI to putrano abhAva che ja. chatAM ghaTakArya thatuM nathI. eTale nizcita thAya che ke je saMbaMdhathI vidyamAna pratibaMdhaka, kAryano pratibaMdha kare, tatsaMbaMdyAvacchinnapratiyogitA, teno abhAva ja kAryanuM kAraNa bane che. prastutamAM azubhaadaSTa (adharma) e samApti pratye pratibaMdhaka che, ne e AtmaguNa hovAthI AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahIne samAptino pratibaMdha kare che. tethI samavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka vinAbhAva ja pratibaMdhakAbhAvarUpe samAptinuM kAraNa banI zake. have koI paNa vastuno atyaMtabhAva jema amuka cokkasa saMbaMdhathI hoya che evuM dhvaMsa ke prAgabhAva mATe nathI. eTale ke bhUtala para ghaDo samavAyasaMbaMdhathI na hovA chatAM saMyogasaMbaMdhathI hoya paNa kharo. mATe e vakhate rahelA abhAvanI pratiyogitA samavAyasaMbaMdhAvacchinna kahevAya. paNa dhvasta thayo eTale badhA saMbaMdhathI eno abhAva
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvarakartutvavAda ja rahevAno. samavAyasaMbaMdhathI e dhvasta thayo ane saMyogathI haju Ubho che AvuM banI zakatuM nathI, AvuMja ghaTaprAgabhAva mATe paNa che. eTale dhvaMsa ane prAgabhAvanI pratiyogitA koI cokkasa saMbaMdhathI niyaMtrita na hovAthI saMbaMghAvacchinna hotI nathI. eTale samavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka vinAbhAva tarIke vidanano atyaMtAbhAva ja laI zakAya che. vijJavaeNsa nahIM. mATe muktAvalImAM vikhatyintAmAvAva samAptisAdhanam ema kahyuM che. ane AmAM kAraNa tarIke je prativardhasaMsamAvacaiva vArthanana-Itu ema kahyuM che eno arthaprAgabhAva vagere traNene sAMkaLI le evo prasiddha saMsargAbhAvanA samajavo, paNa saMsargAvacchinnapratiyogitAkAbhAva evo samajavo. evA abhAva tarIke dhvasa AvI zakato nathI e joI gayA. pratibaMdhaka je saMbaMdhathI pratibaMdha kare che tatsaMbaMdhAvacchinna eno abhAva ja kAryajanaka bane che e ApaNe vicArI gayA chIe. tyaM 2... vagere paMktino artha Avo samajavo - nAstikAdinA graMthomAM janmAntarIyamaMgaLajanya duritadhvasasAmagrIprayukta vinAbhAva hoya che ke svataHsiddha vinAbhAva hoya che ne tethI samApti thAya che. mATe vyabhicAradoSa raheto nathI. vijJAbhAva ane samAptino AtmaniSThapratyAttithI kAkAbhAva Avo thaze. vighnAbhAvatvAvacchinnavizeSaNatAsaMbaMdhAvacchinnakAraNatAnirUpitasamAptitvAvacchinna - svapratiyogicaramavarNAnukUlakRtimattvasaMbaMdhAvacchinnakAryatA / (mu.) saMsAreti / 'saMsAra eva mahIruhaH=vRkSastasya bIjAya 'nimittakAraNAyetyarthaH / etena Izvare pramANamapi darzitaM bhavati, tathAhi - yathA ghaTAdikAryaM kartRjanyaM tathA vityakurAdikamapi, na ca tatkartRtvamasmadAdInAM sNbhvtiitytstkrtRtveneshvrsiddhiH| na ca zarIrAjanyatvena kartIjanyatvasAdhakena satpratipakSa iti vAcyam, aprayojakatvAt / mama tu kartRtvena kAryakAraNabhAva evAnukUlastarkaH / "dyAvAbhUmI janayandeva eko vizvasya kartA bhuvanasya goptA" ityAdaya AgamA apyanusandheyAH // (IzvarakartutvavAda) (mu) "saMsAra e ja vRkSa, tenA bIjarUpa [zrIkRSNane namaskAra ho ahIM bIjarUpa je kahyA eno artha nimitta kAraNabhUta evo samajavo. AnAthI (zrIkRSNane saMsAranA nimittakAraNabhUta kahyA enAthI) IzvaramAM pramANa paNa ApeluM samajavuM. te A rIte - jema ghaTAdi kArya kartajanya hoya che tema kliyaMkarAdi kArya paNa (kajanya hoya che.) *vaLI tenuM ( kSiyaMkurAdinuM) katRtva ApaNAmAM saMbhavatuM nathI, tethI tenA kartA tarIke (ApaNA badhAthI vilakSaNa evA) IzvaranI siddhi thAya che. ("je zarIrAjanya hoya che te kartAthI ajanya hoya che, jema ke AkAza. AvI vyAptinA baLe jaNAya che ke zarIrAjanyatva e karnajanyatvasAdhaka hetu che. ne e phiyaMkurAdimAM paNa rahela che. tethI tamArA 'kSicaMkurAdi karNajanya hoya che, kAraNa ke kAryarUpa che, jema ke ghaTa' AvA anumAnamAM) karNajanyatvasAdhaka zarIrAjanyatva hetu dvArA satpatipakSa nAmano hetvAbhAsadoSa rahelo che." AvuM na kahevuM, kAraNa ke zarIrAja - hetu aAyojaka che (arthAt anukUlatarkarahita che.) "mArA anumAnamAM to kartutvena-kAryatvena kAryakAraNabhAva e ja anukula tarka che. (arthAt jo phiyaMkurAdine vagara kartAe thayelA kAryarUpa mAnazo to A kArya - kAraNabhAvano bhaMga thaI javAnI Apatti Ave. Ama anumAna dvArA IzvaranI siddhi thaI. vaLI emAM) ghAvAbhUmI janayadeva..ityAdi AgamonuM paNa (IzvaranI siddhimAM) pramANa tarIke anusaMdhAna karavuM. (vi.) (1) kArikAvalImAM nUtana jaladhararucave vagere sAmAsika pado hovA chatAM eno samAsavigrahamuktAvalImAM karI dekhADyo nathI, to saMsAramahIruhasya evA padano vigraha zA mATe karI dekhADyo? Avo prazna UThAvavAthI javAba maLe ke saMsArasya mahIha Avo SaSThItapuruSa samAsa koI karI na le e mATe. (2) bIja zabda kAMI apracalita nathI... chatAM bIjA zabdono artha na darzAvanAra muktAvalIkAre eno artha
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 nyAyasiddhAntamuktAvala kema darzAvyo? Avo prazna UThAvavAthI javAba maLaze ke - bIja vRkSanuM upAdAnakAraNa che. eTale zrIkRSNane paNa koI saMsAravRkSanuM upAdAnakAraNa na samajI bese e mATe graMthakAre spaSTatA karI lIdhI ke "bIja' zabdano artha ahIM nimittakAraNa jANavo. (3) IzvaranI siddhi mATe graMthakAre anumAna pramANa ApyuM che. anumAna prayoga A pramANe jANavo - kSityaGkarAdika kartRjanya, kAryatvAt, ghaTavad yatra yatra kAryatvaM, tatra tatra kartRjanyatvaM, yathA ghaTe yatra yatra kartajanyatvAbhAvaH, tatra tatra kAryatvAbhAvo'pi, yathA''kAze... (4) A rIte kSiti-aMkurA vagereno koI kartA hovo joIe e siddha thavA para pArizeSanyAyathI IzvarAtmAnI siddhi karavAmAM Ave che. kSitivagerenokauMApaNojIvAtmAna banI zake emAM bekAraNo cheH (1) vinigamanAviraha-vaniyimAM yuHi nikAmanA, tA: vira:, viniyamanAviH | aneka pakSa potapotAno dAvo mAMDatA hoya tyAre kono dAvo ucita che evo nirNaya karAvI ApanAra yukti e vinigamanA kahevAya che. paNa AvI koI sabaLa yukti na maLatI hoya to ene vinigamanA viraha kahevAya che. eve vakhate kyAM to badhAno dAvo maMjUra karavo paDe che ne kyAM to badhAno dAvo phoka karavo paDe che. prastutamAM jo kSiti vagerenA kartA tarIke jIvAtmAne mAnIe to anaMtA jIvAtmAo che, emAMthI kyo jIva kartA che? eno nirNaya karAvI ApanAra koI yukti nathI. tethI vinigamanAviraha che. (Ane vinigamakAbhAva' paNa kahe che.) eTale kyAM to badhA jIvAtmAne kartA mAnavA paDe. paNa evuM mAnavAmAM anaMtA kartA mAnavA paDavAthI mahAgaurava thAya che. tethI badhA jIvAtmAono dAvo phoka karI koI ja jIvAtmAne eno kartA manAto nathI. (2) je kartA hoya ene upAdAnakAraNanuM pratyakSa hovuM joIe. kuMbhArane ghaDAnA upAdAnakAraNa mATInuM pratyakSa che. mATe emAM prayatna karI ghaDo banAve che. kSiti vagerenA upAdAnabhUta paramANunuM ApaNA jevA jIvAtmAne pratyakSa nathI. kAraNa ke paramANumAM mahattva (mahatparimANa) nathI. tethI phityAdinAM kartA tarIke ApaNA badhAthI vilakSaNa evo IzvarAtmA siddha thAya che. A Izvara AtmA che, eka che, nitya che vagere vAta bhUmikAmAMthI (pR. 25) joI levI. (sapratipakSa - tatpAira) (5) Izvarane jagatkartA na mAnanAra matAnuyAyIo IzvarasAdhaka anumAnanI sAme anumAna ApI satpatipakSa doSa darzAve che. fsatyaDuravivaM savartu, vAryatvati ghaTava AnI sAme - kSityaGkurAdikaM akartRkaM, zarIrAjanyatvAt, AkAzavat yatra yatra zarIrAjanyatvaM tatra tatra akartRkatvaM, yathA''kAze... naiyAyika enI sAme javAba Ape che ke tamAruM akartakatva sAdhaka anumAna aprayojaka che. eTale ke astu zarIra banyatve, mallu mastRtva, ze roSaH ? AvI anvayavyabhicAranI zaMkAne nirmULa karanAra koI anukUlatarkanuM tamArA zarIrAjakhyatva hetune pIThabaLa nathI. (6) ahIM pUrvapakSI naiyAyikanI sAme paNa e ja aprayojakatvanuM hathiyAra ugAmavAno prayAsa kare ke tamAro "kAryatva' hetu paNa aprayojaka che, to enA prayAsane niSphaLa karavA mATe graMthakAre mamatu ityAdi kahyuM che.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ *vibhAjana' zabdArtha jagamAM je koI ghaTa-paTa vagere kAryo che te badhAnAM kuMbhAra vagere kartA che. eTale ke kArya mAtra pratye kartA paNa eka kAraNa che. A rIte kAryatvena-kartutvena kAryakAraNabhAva (eTale ke kAryavAvacchinnakAryatAnirUpitakartutvAvacchinnakAraNatA evo kAkI, bhAva) siddha che. tethI jo koI vastu kAryavaM mAgastu sarvAMgacaa, jo roSa ? AvI anvayavyabhicAranI zaMkA kare to e zaMkAne raphedaphe karI nAkhanAra, ya iAryavaM rrAkhyatve vinA cAt tarTi vArtha rUMnanyamari na cAtu, (eTale ke kArya ane kartA vacceno kArya-kAraNabhAva ja bhAMgI jaze) evo anukULatarka che. [ahIM kartA (kRtimAna) ne kAraNa mAnavAmAM kAraNatAvacchedaka kRti bane je aneka hovAthI gaurava thAya. enA badale kRtine kAraNa mAnavAmAM Ave to kAraNatAravacchedaka kRtitva bane je jAti hovAthI eka ja hovAnA kAraNe lAghava che. e jANavuM.] (7) anumAnapramANathI Izvarasiddhi thaI, tethI Izvaroktavaina veda paNa pramANa siddha thaI jAya che. ne tethI IzvarasAdhaka AgamapramANa paNa ApavA mATe graMthakArecAvAyUnI nanayana ityAdi kahyuM che. Adi zabdathI cAmupAsIta' vagereno samAveza jANavo. Ama IzvarakartutvavAda pUrNa thayo. (cattavornityaqnya... ya padathI jeno ullekha thayo hoya teno ja tat padathI parAmarza thato hovAthI yatat padano nityasaMbaMdha manAyelo che. chatAM je atiprasiddha hoya tenA mATe yanA prayoga vinA paNa sIdho tanno. prayoga Avato hoya che. prastutamAM paNa zrIkRSNa atiprasiddha che evuM sUcavavA mATe no ullekha karyA vinA sIdhuM 'tamai vRwya nama:' ema jaNAvyuM che - e jANavuM.) (.) dravya mutathA varSa sAmAnaM vizeSam | samavAyastathA'bhAvaH padArthA sapta kIrtitAH // 2 // (mu.) 'padArthAn vibhajate- dravyamiti / atra saptamasyAbhAvatvakathanAdeva SaNNAM bhAvatvaM prAptaM, tena bhAvatvena pRthagupanyAso na kRtaH ete ca padArthA vaizeSikanaye prasiddhAH 'naiyAyikAnAmapyaviruddhAH 'pratipAditaM caivameva bhaassye| ata evopamAnacintAmaNau saptapadArthabhinnatayA zaktisAdRzyAdInAmapyatiriktapadArthatvamAzaGkitam / (kA.) dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva Ama padArtho sAta kahevAyA che. (mu.) padArthonuM vibhAjana "dravya...' ityAdi kArikAmAM kare che. ahIM sAtamA padArthane abhAva tarIke kahyo che enAthI ja dravyAdi cha padArtho bhAva padArtho che e jaNAI jAya che, tethI (e padArthono) "bhAva" tarIke svataMtra upanyAsa karyo nathI. A sAta padArtho vaizeSika darzanamAM prasiddha che. naiyAyikone paNa aviruddha (=mAnya) che. "prazastapAdabhASyamAM A rIte ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che. (vaLI) "tethI ja upamAnacintAmaNimAM (tattvacintAmaNinA upamAnakhaMDamAM) sAta padArthathI bhinnarUpe zakti-sAdazya vagerene svataMtra padArtha rUpe mAnavAnI zaMkA karavAmAM AvI che. (vi.) jo ke dravya vagere 7 vibhAga darzAvyA che enAthI padArthanA vibhAga 7 che e jaNAI jAya che, chatAM spaSTatA mATe kArikAmAM "sapta' zabdano ullekha karAyo che. ('vibhAjana' eTale zuM?) (1) padArthonuM vibhAjana kare che eTale padArtha vibhajya banavAthI 'padArthatva' vibhajyatAvacchedaka kahevAya.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI vibhajyatAvacchedakasAkSAdvyApyamithoviruddhayAvaddharmapuraskAreNa pratipAdanaM vibhajanam viMbhajyatAvacchedakane je (1) sAkSA vyApya hoya ane (2) paraspara viruddha hoya evA (3) jeTalA dharmo hoya e badhA dharmone najaramAM laI pratipAdana karavuM e vibhAjana che. AmAM padakRtya - (1) "sAkSA vyApya na lakhe to dravyonuM vibhAjana karavAnA prasaMge guNatva-karmatva vagere gharmo paNa paraspara viruddha hovAthI guNa, karma vagerene paNa dravyanA vibhAga tarIke kahevA paDe. "sAkSAvyApya lakhavAthI A ApattinuM nivAraNa thAya che, kAraNa ke e vakhate vibhAjyatAvacchedaka je dravyatva che ene guNatva vagere dharmo vyApya nathI. AmAM paNa sAkSAt zabda na lakhe to, ghaTatva-paTatva vagere dharmo paNa dravyatvane vyApya hovAthI ghaTa, paTa vagereno paNa dravyanA vibhAga tarIke ullekha karavo paDe. dravyatvavyApyapRthvItva, ne pRthvItvavyApyaghaTatva... Ama ghaTatyAdi gharmo dravyatvane sAkSAt vyApya na hovAthI A Apatti Avaze nahIM. (2) mithoviruddha evuM vizeSaNa na lakhavAmAM doSa e Ave ke bhUta, mUrta vagerene paNa dravyanA vibhAgarUpe jaNAvavA paDe, kAraNa ke bhUtatvAdi paNa dravyatvane sAkSAtrApya to che ja. paNa bhUtatva ane mUrtatva ghaTAdimAM rahyA hovAthI parasparaviruddha na hovAnA kAraNe A Apatti raheze nahIM. (3) dravyonuM vibhAjana karuM chuM ema pratijJA karIne koI khAlI pRthvI, jaLa, teja..ema be-traNa dravyonI ja vAta kare to e yogya nathI. tethI ahIM thAva evuM paNa vizeSaNa vaparAyuM che. AvA jeTalA dharmo hoya e badhAne puraskRta karIne kareluM pratipAdana 'vibhAjana' kahevAya. prastutamAM padArthatvane vyApya-mithoviruddha dravyatva-guNatva vagere 7 dharmo che, tethI padArthanA dravya-guNa vagere 7 vibhAgo darzAvyA che. jo ke bhAvatva ne abhAvatva e be ja sAkSAt vyApya dharmo hovAthI bhAva ane abhAva ema be ja vibhAga darzAvavA joIe, chatAM ziSya buddhi vaizadyArtha (ziSyanI buddhino vikAsa thAya e mATe) 7 vibhAga darzAvavAmAM AvyA che. (2) "chatAM bhAvatvena "bhAva'no ullekhato karavo joIene AvI saMbhavita zaMkAnAvAraNa mATe atrasamasya... ityAdi kahyuM che. (3) "nyAyasUtramAM to pramANaprameyasaMzayaprayoganavRttasiddhAntIvayavataniyavAhAtpavitAtkAmAchattanAtinigrahasthAnanAM tattvajJAnAnnizreyasafdhAmaH (1-2-) ema 16 padArtho jaNAvyA che to tame kema 7 padArtho ja kaho cho ?" AvI zaMkAnA samAdhAna mATe kahyuM ke vaizeSika darzanamAM A 7 padArtho prasiddha che. (4) "to tame vaizeSika darzanano graMtha racavA beThA cho ke ke nyAyadarzanano?" AvA saMbhavita praznano uttara ApavA graMthakAra kahe che ke naiyAyikone paNa A 7 padArtho mAnya che, emAM koI virodha nathI. (5) "A to tame bhUlamAM 16 nA badale 7 padArtho kahI dIdhA. ne pachI bacAva karavA mATe taiyAyikone paNa aviruddha che' ityAdi kaho cho." evA saMbhavita Aropane sthAna na rahe e mATe graMthakAre "prazastapAdabhASyamAM paNa A ja rIte pratipAdana che" ItyAdi kahyuM che. dravyarmasAmAvizeSasamavAyAmAvAH sauva pAtha, poDazAnAmatrevAntavAn Ama bhASyamAM jaNAvyuM che. (6) "bhASya to RSipraNIta che. tArkikone RSinA cIle cAlavuM yogya na kahevAya' AvI koInI sUphiyANI salAhane toDI nAkhatA graMthakAra kahe che ke prakAMDa tArkika gaMgezopAdhyAye paNa tattvacintAmaNinA upamAnakhaMDamAM padArtho sAta hovAnuM sUcana karyuM che. jo emane 7 padArtho mAnya na hota to "zakti-sAdazya vagere 7 padArthathI bhinna che' e rIte pUrvapakSa na UThAvatAM "zakti-sArazya 16 padArthathI bhinna che' e rIte ja pUrvapakSa UThAvyo hota.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktivAda-pUrvapakSa utch (mu.) nanu kathameta eva padArthAH, zaktisAdRzyAdInAmapyatiriktapadArthatvAt ? tathAhi maNyAdisamavahitena vahninA dAho na janyate tacchUnyena tu janyate / tatra maNyAdinA vahnau dAhAnukUlA zaktirnAzyate, 'uttejakena maNyAdyapasAraNena cajanyate iti kalpyate / evaM sAdRzyamapyatiriktaH padArthaH / taddhi na SaTsu bhAveSvantarbhavati, sAmAnye'pi sattvAt, yathA gotvaM nityaM tathA'zvatvamapIti sAdRzyapratIteH, nApyabhAve, sattvena pratIyamAnatvAditi cet ? 73 (mu.) pUrvapakSa H tame ATalA ja padArtho kema kaho cho ? zakti - sAdazya vagere paNa atirikta padArtho che ne ! te(nI siddhi) A rIte - maNi vagerethI saMnihita agnithI dAha thato nathI, tenAthI (maNi vagerethI) rahita agni vaDe dAha thAya che. A (pratItisiddha bAbata) aMge (eTale ke enI saMgati karavA mATe) evI kalpanA karAya che ke maNi vagerethI agnimAM rahelI dAhAnukUla zaktino nAza karAya che ane vaLI tyAM uttejaka lAvavAmAM Ave ke maNi vagere dUra karavAmAM Ave to agnimAM pAchI dAhAnukUla zakti utpanna thAya che. ema sAdazya paNa svataMtra padArtha che. kAraNa ke eno dravya vagere cha bhAvapadArthomAM antarbhAva thaI zakato nathI, kAraNa ke e sAmAnyamAM paNa rahela che. te paNa eTalA mATe ke 'jema gotva nitya che tema azvatva paNa nitya che.'' AvI sAdazyanI pratIti thAya che. (vaLI, sAdRzyano) abhAvamAM paNa aMtarbhAva thaI zakato nathI, kAraNa ke e bhAva rUpe pratIta thAya che. (zaktivAda - pUrvapakSa) (vi.) (kArikAvalImAM 7 padArtho kahyA enI sAme prabhAkara - mImAMsaka pUrvapakSa kare che.) pUrvapakSa : padArtho A sAta ja kema ? zakti - sAdazya vagere paNa atirikta padArtho che ne ! (zaktivAdInA abhiprAya kAraNamAM kAryAnukUla zakti hoya che. jema ke vahni kAraNa che, dAha kArya che. to vahnimAM dAhAnukUla zakti che. jo AvI zakti mAnavAmAM na Ave to pratibaMdhakatA ghaTI zake nahIM. dAha pratibaMdhaka candrakAntamaNi lAvavAthI kAMI bhaDabhaDa baLato agni zAMta thato nathI. ne chatAM dANa kArya to thatuM nathI. yo yaH vAryAbhAvaH sa sa AraLAmAvaprayun:, yathA paTAryAmAvaH phaMDAmAvaprayuoH prastutamAM agni vagere dazya kAraNo to tadavastha ja che, to kayA kAraNano abhAva che jethI dAha na thayo ? to ke zakti nAmanA adazyakAraNano abhAva thayo.) pratibaMdhaka kAraNamAM rahelI A kAryAnukUlazaktino nAza karI de che ne tethI chate agnie dAha kArya thatuM nathI. zaMkA : maNinI hAjarImAM dAha thato nathI. paNa eTalA mAtrathI ene pratibaMdhaka zA mATe mAnI levAno ? dAha thavA yogya puruSanA adRSTane ja pratibaMdhaka mAnI lo ne samAdhAna : maNi khaseDI levAmAM Ave to pAcho dAha thAya che e jaNAve che ke maNi ja zaktino nAza kare che ne tethI e ja dAhano pratibaMdhaka che. (1) zaMkA : ekavAra maNi lAvavAthI zakti naSTa thaI gaI, to have e vahni zaktihIna thaI gayo. eTale pharIthI maNi dUra karo ke na karo, enAthI dAha na ja thavo joie ne ? AvI zaMkAnuM samAdhAna ApavA uttenana ityAdi paMkti che. uttejaka lAvavAthI ke maNine dUra karavAthI agnimAM pAchI zakti utpanna thaI jAya che. Ama zaktivAdIe zakti nAmano padArtha siddha karyo. arthAt zaktimAM padArthatvanI siddhi karI. joke eNe zaktimAM padArthatva ane atiriktatva A be aMza siddha karavAnA che, to ja e atirikta padArtha tarIke siddha thaI zake. chatAM muktAvalImAM pUrvapakSanI rajuAtamAM atiriktatvanI siddhi karI dekhADI nathI. paNa e A rIte jANavI- zakti sAta padArthothI atirikta=bhinna che eno artha eno 7 mAM aMtarbhAva nathI. AnI siddhi mATe traNa anumAna apAya che. (1) dravya, guNa ane karma A traNe padArtho dravyamAM ja rahe che, guNAdimAM nahIM. jyAre zakti to guNamAM paNa rahe che. mATe e dravya, guNa, karmathI bhinna che. zaktiH dravyaguNakarmabhinnA, guNavRttitvAt, sattAvad
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 nyAyasiddhAntamuktAvalI (2) sAmAnya, vizeSa ane samavAyaAtraNa padArtho nitya che, jyAre zakti to anitya che. mATe e sAmAnyAdi traNathI paNa judI che. zaktiH sAmAnyavizeSasamavAyabhinnA, anityatvAt, ghaTavad (3) vaLI, zakti abhAvathI bhinna che, kemake bhAvarUpe pratIta thAya che, jema ke ghaDo. zarU: amAvaminnA, mAvatveina pratIya mAnavAta, ghaTavarka mATe zakti e AThamo padArtha che. | (sAdazyavAda-pUrvapakSa). (2) pUrvapakSIe sArazyamAM padArthatva ne atiriktatva siddha karavuM joIe. paNa sATazya to pratyakSa siddha hoI emAM padArthatvanI siddhi karavI Avazyaka na hovAthI muktAvalImAM mAtra atiriktatvanI ja siddhi karI dekhADI che. e mATe be anumAno karavAmAM Ave che. (1) dvizya na pIvInattamaita, (arthAt padmAvamitra), sAmAncevi sarvat padamAvavat ___sAmAnye'pi sattvAt no martha thAya sAmAnyetaravRttitve sati sAmAnyavRttitvAt / je sAmAnyatara dravyAdimAM paNa rahyuM hoya ne sAmAnyamAM paNa rahyuM hoya te dravyAdi 6 bhAvapadArtho karatAM bhinna hoya. jema ke ghaTAbhAva.. zaMkA prameyatvamAM vyabhicAra Ave che, kAraNake emAM sAmAnyaDapi sattva hetu che paNa varmImannatva sAdhya nathI. samAdhAna : prameyatva = pramAviSayatva. e viSayabhede bhinna hovAthI dravyAdimAM ane sAmAnyamAM paNa rahyuM \ hoya evuM koI eka prameyatva che nahIM. mATe emAM hetu ja rahyo na hovAthI vyabhicAra nathI. athavA prameyatva jo eka hoya to hetumAM vyativihatve sati ema vizeSaNa umeravuM. kevalAnvayI evA prameyatvamAM vyatiretvi na hovAthI vyabhicAra nathI. mukhamAM caMdranuM sAdazya rahyuM hoya e pratyakSasiddha che. eTale sAmAjetaramAM (dravyamAM) sAzya rahyuM hovuM to siddha che ja. paNa sAmAnyamAM paNa sArazya rahyuM che e (sAmAnyavRttitva) jo siddha na hoya to pakSamAM hetu na rahevAthI svarUpAsiddhi doSa Ave. e na Ave eTalA mATe yathA govaM ityAdi kahyuM che. jema gotva nitya che ema azvatva paNa nitya che. A rIte azvatvAdi sAmAnyamAM sAdagyanI pratIti thAya che e jaNAve che ke sAdazya sAmAnyamAM paNa rahyuM che. *zaMkAH bhale svarUpAsiddhi doSa na Avyo, paNa vyabhicAradoSa to Ave ja che. kAraNa ke bhAvavaMdravyAdimAM (sAmAjetaramAM) paNa rahyuM che ne sAmAnyamAM paNa rahyuM che, ne chatAM e cha bhAvathI bhinna nathI. samAdhAnaH bhAvatva abhAvasvarUpa hovAthI bhAvapadArthathI bhinna ja che, ne tethI vyabhicAra nathI. zaMkA H hai! bhAvatva abhAvasvarUpa che ? samAdhAna : huM! nahIM, hA, bhAvatva abhAvasvarUpa che. bhAvatva eTale abhAvabhinnatva ke dravyAdiSaanyatamatva. AmAM abhAvabhinnatva eTale abhAvano bheda. ane bheda to anyonyAbhAva hovAthI abhAvAtmaka che ja. have dravyAdiSaanyatamatvano artha vicArIe. pahelAM anyatamatva eTale zuM ? paTapaTaTaciMtaka eTale ghaTa, paTa ke kaTa A traNamAMthI koIpaNa eka, e traNa sivAyanI anya koI cIja nahIM eTale ke e traNathI je bhinna hoya enAthI bhinna cIja. mAta ghaTabhinnatve sati paTabhinnatve sati kaTabhinno yaH, tadbhinnatvaM ghaTApaTakaTAnyatamatvaM.... Ane ja A rIte kahI zakAya - 58mevANapadamezametaviziSTo : tamitva... jemAM ghaTabheda paNa rahyo hoya, paTabheda paNa rahyo hoya ne kaTabheda paNa rahyo hoya e ja padArtha A bhedaviziSTabhedaviziSTabhedavALo ghaTamAM paTabheda ane kaTabheda che paNa ghaTabheda nathI. mATe A H thI ghaTa nahIM pakaDI zakAya. ema paTa ke kaTa paNa nahIM pakaDI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktivAda-uttarapakSa - 75 zakAya. e sivAyanA vizvanA saghaLA padArtho pakaDI zakAze. ne e badhAnuM bhinnatva (= e badhAno bheda) to A traNamAM ja rahyo che. mATe e traNanuM anyatamatva e traNamAM AvI jaze. Ama, anyatamatva e bhedaviziSTabhedaviziSTa... ya, tadubhinnatva(-tabheda) svarUpa hovAthI abhAva rUpa che. tethI bhAvatvane dravyAdiSaDanyatamatva rUpa laIe to paNa eno abhAvamAM aMtabhava thavAthI vyabhicAra Avato nathI. Ama sAdRzya dravyAdi 6 bhAvapadArthothI bhinna che e siddha thayuM. vaLI, (2) sAdRzyaM abhAvabhinnaM, bhAvatvena pratIyamAnatvAt, ghaTavad tethI, sadvizya saptapavArthamanna, padmAvamitratve sati samAminnatvota, naiva tannevuM, yathA paTe: (mu) na, 'maNyAdyabhAvaviziSTavalyAdehiAdikaM prati 'svAtantryeNa maNyabhAvAdereva vA hetutvaM klpyte| anenaiva sAmaJjasye'nantazaktitatprAgabhAvadhvaMsakalpanA'naucityAt / na cottejake sati pratibandhakasadbhAve'pi kathaM dAha iti vAcyam, uttejakAbhAvaviziSTamaNyabhAvasya hetutvAt / (zanivAda-uttarapakSa) (mu.) uttarapakSaH nA. ( zaktine svataMtra mAnavAno pUrvapakSa ucita nathI. kAraNa ke) dahanA kAraNa tarIke (zaktinI kalpanA na karatAM) maNyAdinA abhAvaviziSTa vahni vagerenI ke svataMtra rIte ( eTale ke vahninA vizeSaNa tarIke nahIM, paNa eka alaga kAraNa tarIke) mayabhAva vagerenI kalpanA karavAmAM Ave che. (te paNa eTalA mATe ke) e kalpanAthI ja jo dAha thavA - na thavAnI saMgati thaI jAya che to ananta zaktionI, tenA prAgabhAva ane dhvasanI lpanA karavI anucita banI jAya che dAha pratye kAraNa mAnavAno artha e thAya ke maNi dAha pratye pratibaMdhaka che. jo A sAcuM hoya to) jyAre uttejaka lAvavAmAM Ave che tyAre maNirUpa pratibaMdhaka hAjara hovA chatAM dAha thAya che te zI rIte ?" AvuM na kahevuM, kAraNa ke amArI kalpanA mujaba mAtra maNino abhAva dAhanuM kAraNa nathI paNa) uttejakAbhAvaviziSTamaNino abhAva dahanuM kAraNa che. (vi.) (1) vaddhikAraNahAjara hovA chatAM maNisamavadhAnakALe dADathato nathI, mATe tame vahnimAMdADAnukUlazaktino nAza thaI gayo ema mAno cho. paNa vastutaH zuddha (=vizeSaNazUnya) vahni dAha pratye kAraNa nathI, kintu maNyAdipratibaMdhakAbhAvaviziSTavaddhi ja dAha pratye kAraNa che. eTale maNisamavadhAnakALe vahni hAjara hovA chatAM madhyabhAvaviziSTavaddhi ke je kAraNa che e ja hAjara na hovAthI daha zI rIte thAya ? tethI e vakhate dahAtmaka kArya thatuM nathI enI saMgati mATe navo svataMtra padArtha mAnavAnI jarUra nathI. pUrvapakSaH jyAM jyAM dAha thAya che tyAM tyAM jema madhyabhAvaviziSTavahni hoya che tema vahniviziSTamamrabhAva paNa hoya che ja. eTale dAha pratye A bemAMthI kone kAraNa mAnazo? emAM koI vinigamaka na hovAthI bannene kAraNa mAnavA paDaze... (2) uttarapakSa to pachI ame vahnitvena vatine ane madhyabhAvatvena maNyabhAvane ema bannene svataMtra kAraNa mAnIzuM. tethI vinigamakano prazna ja nahIM rahe. pUrvapakSa: to pachI lAghava kyAM thayuM? enA karatAM to dAha pratye vahnine vahnitvena nahIM, kintu zaktimattvana kAraNa mAnavAthI eka kAraNa mAnavuM paDavAnuM lAghava thaze. maNyAdisamavaghAnakALe vahnitvena vahni hAjara hovA chatAM zakti naSTa thaI gaI hovAthI zaktimattena vahni hAjara hoto nathI, tethI dAha thato nathI. A rIte saMgati paNa thaI jaze. - uttarapakSaH tamAre paNa vinigamanAviraha thaze ke zaktimAnavaddhine kAraNe mAnavo ke vadviniSThazaktine kAraNa mAnavI? eTale bannene kAraNe mAnavA paDazene bannenA kAraNatAvacchedaka paNa gurubhUta thaze. (3) vaLI anaMtazaktio, tenA prAgabhAva, dhvaMsa, utpAdaka, nAzaka vagere mAnavAmAM gaurava paNa ghaNuM thaze. enA karatAM pratibaMdhakAbhAvane svataMtra kAraNa mAnavAmAM enA prAgabhAvAdi kazuM mAnavAnuM na hovAthI ghaNuM lAghava thaze.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. nyAyasiddhAntamuktAvalI [zaMkAH kAryAnukUladharmanuM je vighaTana kare e pratibaMdhaka kahevAya che. kAryAnukUla dharma tarIke zakti na mAnatAM pratibaMdhakAbhAva mAnazo to maNyAdine pratibaMdhaka mAnI zakAze nahIM. kAraNa ke madhyabhAva nitya hovAthI maNi eno nAza karI zakato nathI. samAdhAna : pratibaMdhakanuM lakSaNa 'AryAnubradharmaviyatve pratibdhatvam' evuM nathI, kintu vALamUtAbhAvapratiyogitaM tibandhatvam' evuM che. (arthAt jeno abhAva kAraNa, te vastu pratibaMdhaka.) pratibaMdhaka eTale kAryane aTakAvanAro. e na hoya to kAryaaTake nahIM, eTale ke kArya thAya. arthAt eno abhAva e kAraNa banyo. tethI "jeno abhAva kAraNa, e pratibaMdhaka" evuM lakSaNa yogya che. ne e to maNi vagere pratibaMdhakamAM sughaTa che ja.]. (4) zaMkAH uttejaka lAvavAmAM Ave tyAre, maNi vidyamAna hovA chatAM dAha thAya che to enI saMgati zI rIte karazo? kAraNa ke e vakhate madhyabhAva (pratibaMdhakAbhAva) nAmanuM kAraNa to hAjara nathI. amArA mate to uttejakathI pAchI dahAnukUlazakti utpanna thaI jatI hovAthI daha kAryanI saMgati thaI jAya che. samAdhAnaH ame mAtra maNine pratibaMdhaka nathI mAnyo, kintu uttejakAbhAva viziSTamaNine ja pratibaMdhaka mAnyo che. tethI AvA viziSTamaNino abhAva ja dAha pratye kAraNa che. AmAM uttejakAbhAva e vizeSaNa che, maNi e vizeSyone uttejakAbhAvaviziSTamaNi e viziSTa che. AvA viziSTano abhAva e kAraNa che. ne e vizeSaNAbhAvaprayukta, vizeSyAbhAvaprayukta ke ubhayAbhAvaprayukta hoI zake che. tethI uttejaka ane maNi banne hAjara hoya tyAre vizeSaNAbhAvaprayukta, banne gerahAjara hoya tyAre vizeSyAbhAvaprayukta ne uttejaka hoya-maNi na hoya tyAre ubhayAbhA prayukta viziSTAbhAva hovAthI dAha kArya thAya che. jyAre uttejaka nathI, maNi che tyAre vizeSaNa-vizeSya ubhaya hAjara hovAthI viziSTa hAjara che je pratibaMdhaka che. tethI e vakhate viziSTAbhAva na hovAthI daha kArya thatuM nathI. Ama dAha thavo - na thavo enI saMgati lUpta evA pratibaMdhakAbhAva nAmanA padArthathI ja thaI jatI hovAthI zakti nAmano svataMtra padArtha mAnavAnI jarUra nathI. (mu.) sAdRzyamapi na padArthAntaraM, kintu tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvam / yathA candrabhinnatve sati candragatAlAdakatvAdimattvaM mukhe candrasAdRzyamiti // 2 // | (sAdazyavAda - uttarapakSa) (mu.) sAdRzya paNa bhinna padArtha nathI, paNa (sadazapadArthamAM) tenAthI (jene sAdazya rahyuM hoya tenAthI) bhinnatva hovA sAthe temAM rahela bhUyaH (=aneka athavA eka mahattvano) dharma hovo e ja sATazya che. jema ke (mukhamAM) caMdranuM bhinnatva hovA sAthe caMdramAM rahelA AphlAdakatva vagere dharmo je rahyA che te ja mukhamAM raheluM caMdranuM sATazya che. ll II (vi.) (graMthakAre zaktimAM to padArthatvanuM ja khaMDana karI nAkhyuM-arthAt eno padArtha tarIke ja svIkAra na karyoeTale pachI atiriktatvanuM khaMDana karavAnuM na rahyuM. paNa sAdagya to pratItisiddha hovAthI e padArtha ja nathI e rIte enuM khaMDana karI zakAtuM nathI. tethI emAM saptapadArthabhinnatvanuM khaMDana kare che. pUrvapakSanI rajuAta vakhate zakti aMge khAlI padArthatvanI ne sAdagya aMge khAlI atiriktatvanI siddhi graMthastha karavA pAchaLa A kAraNa paNa hoI zake.) - tamannatve sata tatimUyormavalve A sATazyanuM lakSaNa che. (lakSaNomAM A rIte sati zabda pUrve je kahevAyuM hoya che e "satyaMta' aMza kahevAya che ne e vizeSaNa hoya che, tyArabAdano chevaTano aMza vizeSyadala hoya che. zI rIte? A rIte - prastuta lakSaNano artha Avo thAya ke tabhinnatva hovA sAthe targatabhUyodharmavat hovuM e sAdazya che. arthAt jemAM sAdagdha hoya emAM tabhinnatvane tatabhUyodharmavakta A banne dha rahyA hoya che. arthAt tabhinnatva ne tadgatabhUyodharmavaghu samAnAdhikaraNa thayA. tethI sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhena tabhinnatvaviziSTa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdaOM kin? 17 tadgatabhUyodharmavatva e lakSaNa banyuM. tethI tabhinnatva e vizeSaNa che ne targatabhUyodharmavat e vizeSya che. have, padakRtya-tabhinnatva evuM vizeSaNa lakhavAmAM na Ave to caMdramAM caMdranuM sATazyamAnavuM paDe, kAraNake AlAdakatA vagere bhUyodharma to emAM che ja. paNa emAM caMdrabhinnatva na hovAthI sArazya mAnavuM paDatuM nathI. ke tadgata... ityAdi vizeSya lakhavAmAM na Ave to, "tabhinnatyaM sArazyam" ATaluM ja lakSaNa rahe, ne to pachI to sAva viparIta padArthomAM paNa tabhinnatva rahyuM hovAnA kAraNe sArazya mAnavAnI Apatti Ave. AmAM gharmavattva eTale dharma. A dharma kyAreka dravyarUpa hoya che, kyAreka guNarUpa hoya che, kyAreka karmarUpa hoya che... ema kyAreka upAdhirUpa hoya che. dhanavan ramezamAM dhanavAnuM mahezanuM je sAdazya che te dhanadravyarUpa che. ghaTasadazaH paTaH AmAM pRthvItva jAtirUpa sAdazya che. gotvasadarza azvatvam AmAM nityatva dharmarUpa sAdazya che. te jAti nathI, AvA jAtibhinna dharmane upAdhi kahe che. jAtibhinno dharmaH upAdhiH A upAdhinA be prakAra che (1) sakhaMDopAdhi- jenI vyAkhyA thaI zake., dA. ta. AkAzava... enI vyAkhyA thaI zake che ke - zabdasamavAyaraLavaM mAratvam va -(2) akhaMDopAdhi - jenI vyAkhyA azakya hoya, dA. ta. viSayatAtva, anuyogitAtva... vagere. akhaNDopAdhyatiriktAnAmeva dharmANAM nirvacanArthatvam akhaMDopAdhithI bhinna dharmo ja evA artha (padArtha) hoya che jenI vyAkhyA thaI zake. navyarnayAyiko sArazya, adhikaraNatva, pratiyogitva, viSayatva vagerene atirikta padArtha ja mAne che. chatAM, sAkSAta ke paramparAe je tatvajJAnopayogI hoya evA ja padArthonA vibhAjanano abhiprAya hovAthI padArthanA sAta vibhAgano vyAghAta thato nathI, ema kahe che. (I) fkSatyano bhavyAtidino manaH | dravyAM, (mu.) dravyANi vibhajate - kSityabityAdi / kSitiH pRthivI, Apo jalAni, tejo vahniH, marud vAyuH, vyoma AkAzaH, kAlaH samayaH dig AzA, dehI AtmA, manaH etAni nava dravyANItyarthaH / nanu dravyatvajAtau kiM mAnam? na hi tatra pratyakSa pramANaM, ghRtajatuprabhRtiSudravyatvAgrahAditi ced ? na, kAryasamavAyikAraNatAvacchedakatayA, saMyogasya "vibhAgasya vA samavAyikAraNatAvacchedakatayA dravyatvajAtisiddheriti / (kA) kSiti, Apa, teja, maru, vyoma, kALa, dika, deDI ane mana A nava dravyo che. (mu) dravyonuM vibhAjana A trIjI kArikAmAM kare che - kSiti = pRthvI, Apa = jaLa, tejas =vahi, mad = vAyu, vyoma= AkAza, kALa = samaya, dika = AzA, deDI = AtmA ane mana. A nava dravyo che ema artha jANavo. zaMkA- dravyatvajAtimAM zuM pramANa che? temAM pratyakSa pramANa to saMbhavatuM nathI, kAraNa ke ghI-lAkha vagere dravyomAM dravya che e rIte) dravyatvanI pratIti thatI nathI. samAdhAna - AvI zaMkA ucita nathI, kAraNake kAryasamavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke saMyoganI athavA vibhAganI samavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke dravyatvajAtinI siddhi thaI zake che. (dravyatva jAtisiddhi) (vi.) ('kSiti' zabda "kSaya' arthamAM paNa Ave che. eTale koI evo artha na pakaDI le e mATe "kSiti eTale pRthvI' ema artha muktAvalImAM spaSTa karyo che. ema ar vagere zabdo "a, evo zabda' vagere arthamAM paNa Ave che. mATe Apo jalAni vagere artha muktAvalImAM jaNAvyo che.)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI (1) dravyatva jAtimAM zuM pramANa che? evA praznanA uttaramAM "idaM dravya, IdaM dravyuM. AvI pratIti ja dravyatva jAtine siddha karI ApanAra pramANa che" evA saMbhavita uttarane niSedhavA mATe na hi ityAdi adhikAra che. badhA dravyomAM samAna paNe rahelI dravyatva jAti jo pratyakSa siddha hota to ghI-lAkha vagerene joIne paNa, pAmarone paNa A dravya che evI buddhi thavI joIe. paNa ethatI nathI. tethI pratyakSapramANa ghaTatuM na hovAthI graMthakAraznAryasamavAya... ityAdi dvArA anumAna pramANa Ape che. aneka padArthomAM rahelA koI eka anugatadharmanI jyAre siddhi karavI hoya tyAre e aneka padArthone koI ekanuM kAraNa athavA koI ekanuM kArya athavA koI ekanuM pratibaMdhaka ke koI ekanuM pratibadhdha banAvavuM joIe. jo abhipreta badhA padArtho koI eka kAryanuM kAraNa banatA hoya to samajI zakAya che ke A badhA padArthomAM koI eka prakAranI sarakhAI rahI che jenA kAraNe A badhA padArtho eka samAna kAryanAM kAraNa banI zake che. A sarakhAI e ja anugata dharma... ne e dharmane AgaLa karIne ja e padArtho vivakSita kAryanA kAraNa banatA hovAthI e dharma kAraNatAvacchedaka tarIke siddha thAya. ema abhipreta badhA padArtho jo koI eka kAraNanA kArya banatA hoya to anugatadharma kAryatAvacchedaka tarIke siddha thAya. e ja rIte koI ekanA pratibaMdhaka ke pratibadhdha banatA hoya to anugatadharma pratibaMdhakatAvacchedaka tarIke ke pratibadhdhatAvacchedaka tarIke siddha thAya e jANavuM. je dharmanI jAti tarIke siddhi karavI hoya enI pahelAM A rIte anugatadharma tarIke siddhi karI pachI sidhyamano gharka che nityakSeta talA tAdhavama (savA sari) evo lAghava tarka lagADI ene eka-nitya kalpavAthI siddha thaI jAya che. ene jAtirUpa na mAnavAmAM Ave to e AdhAratA vagerenI jema aneka thaI javAthI gaurava thAya. (AdhAratA AghAre - AdhAre judI hoya che.) prastutamAM pRthvI vagere nave dravyomAM dravyatvajAtinI siddhi karavAnI che. eTale pRthvI vagere nave dravyo jenA kAraNa banatAM hoya evuM eka kAryazodhI kADhavuM joIe. pachI e kAryanirUpita kAraNatAnA avacchedaka tarIke dravyatvanI siddhi thaI jAya. (2) vizvamAM koI paNa kArya samavAyasaMbaMdhathI to A 9 dravyomAM ja utpanna thAya che, guNAdi anya koI padArthamAM nahIM. sAmAnyAdi 4 mAM to samavAya saMbaMdhathI kazuM rahetuM ja nathI. guNa-karmamAM samavAya saMbaMdhathI jAti rahe che paNa te nitya che, utpanna thatI nathI. eTale samavAya saMbaMdhathI utpanna thanAruM kArya mAtra dravyamAM ja utpanna thAya che. eTale ke koI paNa kAryanuM samAyikaraNa dravya ja bane che. tethI kAryanI samAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke dravyatvanI siddhi thaI zake. pRthvI, apa, teja, vAyunA avayava dravyomAM avayavIdravya - rUpAdi guNa temaja karma samavAyasaMbaMdhathI utpanna thAya che. ema AkAzamAM zabda. kALa-dizA ane manamAM saMyogAdi guNo tathA AtmAmAM jJAnAdi guNo samavAya saMbaMdhathI utpanna thAya che. Ama nave dravyo koka ne koIka kAryanuM samavAyI kAraNa bane che e sUcave che ke navemAM kaMIka samAnatA rahelI che. e samAnatA ja samavAyikAraNatAno avacchedaka che ne ene ja ame "dravyatva' kahIe chIe. (ahIM e paNa dhyAnamAM rAkhavA jevuM che ke jema A nave dravyo samavAyikAraNa banavA joIe e Avazyaka che ema A nava dravya ja kAraNa banavA joIe, bIjo koI guNAdi padArtha nahIM. nahIMtara abhipreta sarakhAI e guNAdimAM paNa javAthI dravyatva siddha na thAya. kapAlasaMyogAdi guNa paNa kAraNa to bane ja che, chatAM e samavAya kAraNa nathI. eTale samAyikAraNatA to 9 dravyomAM ja che.)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyatvajAtisiddhi Ama dravya, guNa, karma svarUpa koI paNa kAryane ahIM kArya tarIke ja levAnuM che, ghaTa-saMyoga vagere svarUpe ke dravya guNa vagere svarUpe nahIM. eTale ke "kArya' e kArya che, kAryava e kAryatAvacchedaka che. 'dravya' e kAraNa che ne dravyatva e kAraNatAvacchedaka che (paNa e siddha karavAno che.) vaLI dravyaniSTha prayAsattithI ja vicArIe to, emAM kArya samavAya saMbaMdhathI rahyuM che jyAre kAraNa (dravya pote) tAdAbhyasaMbaMdhathI rahyuM che. eTale ke kAryatAvacchedaka saMbaMdha samavAya che ane kAraNatAvacchedaka saMbaMdha tAdAbhya che. Ano artha e thAya ke yatra samavAyena kArya tatra tAlAccena ram je je kAraNatA hoya che te te vidhivachinnI hoya che. jema ke kapAlaniSThakAraNatA. tethI dravyaniSThakAraNatA paNa kiMcidharmAvacchinna che. anumAna prayoga Avo thaze - samavAyasaMvaMdhAvacchinnavAryatnAvacchinnakaarytaaniruupittaadaatmysNbNdhaavcchinnkaarnntaa kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt kapAlaniSThakAraNatAvat A kiMciddharma tarIke A kAraNatA jyAM jyAM rahI che (pRthvI vagere 9 mAM) tyAM sarvatra rahelo ne te sivAya anyatra kyAMya nahIM rahelo (ukta kAraNatAne anatiriktavRtti) dharma siddha thaze je dravyatva che. (zaMkA- tamArA anumAnanA pakSamAM samavAyavaMdhAvacchinnAryatnAvacchinnAryatA Avo ja aMza che e asaMgata che, kAraNa ke eno artha e thAya ke je koI kArya hoya te badhuM samavAya saMbaMdhathI kyAMka rahyuM hoya che. paNa evuM che nahIM, kAraNa ke hUMsAtmaka kArya samavAya saMbaMdhathI kyAMya rahetuM nathI.) (3) samAdhAna - to pachI kArya-narUpaNa koI paNa kAryanI samavAyikAraNatAnA badale have koIka kAryavizeSanI samavAyikAraNatAno vicAra karavo joIe. A kAryavizeSa tarIke koI dravyAtmaka (ghaTAda) kArya laIe to enA samavAyikAraNa tarIke nave dravyo maLI zake nahIM. kAraNa ke evuM kArya potAnA avayava sivAya anya koI dravyamAM utpanna thatuM nathI. jyAre e anya dravyamAM paNa dravyatva to rahyuM ja che. tethI dravyatva atirikta vRtti thavAthI evA kAryanI kAraNatAnA avacchedaka tarIke siddha thaI zake nahIM. guNatvarUpe guNasAmAnyane paNa kAryavizeSa tarIke laI zakAya nahIM, kAraNa ke eno artha thAya guNavAvacchinnakAryatA... je asaMgata che. te paNa eTalA mATe ke guNatva to jyAM kAryatA rahI nathI evA nityagaNamAM paNa rahyuM hovAthI atiriktavRtti che. have kAryatarIke guNavizeSono vicAra karIe, emAM sau prathama rUpa che. rUpasAmAnya kArya tarIke laIe to rUpa-kAryatAvacchedaka bane je zakya nathI. kAraNa ke rUpa- paNa jalIyaparamANunA nityarUpamAM rahela che jyAM kAryatA na hovAthI e atirikta vRtti banI jAya che. tethI rUpavizeSa (zyAmarUpa) ne kArya tarIke laIe to e vakhate zyAmatvakAryatAvacchedaka bane emAM koI vAMdho nathI, kAraNa ke je koI zyAmarUpa che e badhA utpanna thayA hovAthI kAryarUpa che ja, paNa AvA zyAmarUpanI kAraNatA mAtra pRthvIdravyamAM ja che, jalAdimAM nathI. tethI dravyatva atiriktavRtti thavAthI enI kAraNatAnA avacchedaka tarIke siddha thaI zake nahIM. A ja rIte rasasAmAnya ke rasavizeSa... ema gaMdhasAmAnya ke gaMdhavizeSa vagerene kArya tarIke laI zakAtA nathI. dravyatvanI siddhi karavA mATe to evo guNa levo joIe je (1) mAtra kAryarUpa ja hoya (arthAt e guNa rUpa vagerenI jema nitya ane anitya ema be prakAre na hoya) jethI emAM rahelo dharma kAryatAne atiriktavRtti na thavAthI avacchedaka banI zake ane (2) je dravyamAtramAM utpanna thato hoya. (tethI enI kAraNatA dravyamAtramAM rahI hovAthIdravyatva enI kAraNatAnA avacchedaka tarIke siddha thaI zake.) guNanirUpaNamAM guNono je krama che ene anusarIne vicArIe to AvA guNa tarIka sau prathama guNa Avaze saMyoga. aprANI prApti saMyogaH nyAye je koI saMyoga che te badhA kAryarUpa che. vaLI nave dravyomAM saMyoga utpanna thAya che. AkAzAdi vibhudravyamAM paNa ghaTAdi saMyoga utpanna thAya che.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 nyAyasiddhAntamuktAvalI tethI anumAnaprayoga - saMyogatvAvacchinnasamavAyasaMbaMdhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasaMbaMdhAvacchinnakAraNatA kiJcidharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, kapAlaniSThakAraNatAvat / (zaMkA-nyAyamatane anusaranArA keTalAka vidvAno paNa be vibhudravyo vacce nityasaMyogamAne che. eTale saMyogatva kAryatAne atiriktavRtti thavAthI avacchedaka banI na zakavAnA kAraNe tamAruM anumAna pakSAsiddhidoSanA kAraNe tUTI paDaze.) (4) samAdhAna - to pachI ame kArya tarIke 'vibhAga' ne laIzuM. nityavibhAga to koI ja mAnatuM na hovAthI vibhAga-AvacchinnakAryatA prasiddha che ja. ne vibhAga paNa nave dravyomAM utpanna thAya che. vimA tvacchinnasamavAyasNbNdhaavcchinnkaarytaaniruupittaadaatmysNbNdhaavcchinnkaarnntaa kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, kapAlaniSThakAraNatAvat A sidhyamAna gharmane dravyatva" nAma ApIzuM ne ene jAti mAnavAmAM bAdhaka koI nathI, tathA lAghava thAya che. mATe e jAti tarIke siddha thAya che. (mu,) nanu dazamaM dravyaM tamaH kuto noktam ? 'taddhi pratyakSeNa gRhyate, tasya ca rUpavattvAt karmavattvAcca dravyatvaM, taddhi gandhazUnyatvAt na pRthivI, nIlarUpavattvAcca na jlaadikm| tatpratyakSe cAlokanirapekSaM cakSuH kAraNamiti cet? (tamovAda - pUrvapakSa) (mu.) pUrvapakSaH are, tame dazamuMdravya aMdhakAra kema na kahyuM? te pratyakSathI jaNAya che. vaLIrUpavALuM hovAthI ane karmavALuM hovAthI 'dravya che (e nizcita thAya che). tathA te aMdhakAra dravya gaMdhazUnyahovAthI pRthvI nathI (arthAt pRthvIthI bhinna che). vaLI e nIlarUpavALuM hovAthI jalAdi 8 dravyasvarUpa paNa nathI. (tethI jaNAya che ke e 9 thI bhinna 10muM dravya che.) *enA pratyakSamAM Aloka nirapekSa cakSu kAraNa che. (vi.) (graMthakAre 9 dravyo che ema kahyuM eTale mImAMsaka dazamA dravya tarIke aMdhakAranI siddhi karavA AgaLa Ave che. A siddhi karavA mATe eNe aMdhakAramAM traNa aMzo siddha karavAnA che: padArthatva dravyatvanenavadravyAtiriktatva.) - pUrvapakSaH (1) aMdhakAra pratyakSathI ja dekhAya che Ama kahIne mImAMsake aMdhakAra e padArtha che enI siddhi karI. (2) padArtha tarIke siddha thayelA aMdhakAramAM dravyatvanI siddhi karavA mImAMsaka be anumAno Ape che. (1) tamo dravya rUpavattAt aTavet (2) tamo dravya vAta navat rUpAdi guNo ane karma mAtra dravyamAM ja rahe che, ne e be aMdhakAramAM paNa rahelA che, mATe siddha thAya che ke aMdhakAra paNa dravya che. (3) have nava dravyabhinnatvanI siddhi mATe mImAMsaka nIcenAM anumAno Ape che. je koI pRthvI dravya hoya te gaMdhayukta hoya che, jyAre tamamAM gaMdha nathI, mATe e pRthvI nathI. (3) tamo na pRthivI, dhazUnyatvAta, katavat vaLI, jala vagere AThamAMthI ekeya dravyamAM nIlarUpa rahyuM nathI, jyAre tamamAM to e pratyakSasiddha che. mATe tamam jalAdi 8 thI paNa bhinna che.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamovAda (4) tamo na natAvi, nItarUpavattAta, paTavar (5) tamo navadravyabhinaM, pRthivIbhinnatve sati jalAdibhinnatvAt, rUpavad (zaMkA - AgaLa Avaze ke dravyanA cAkSuSa pratyakSamAM Aloka sApekSa cakSu kAraNa che. aMdhakAra jyAM hoya tyAM Aloka to hoto nathI. ane chatAM aMdhakAranuM cAkSuSa pratyakSa to thAya ja che. eTale nakkI thAya che ke aMdhakAra e dravya nathI. (4) samAghAna - Aloka sApekSa cakSu je kAraNa tarIke nizcita thayelI che te aMdhakAra bhinna dravyanA cAkSuSa pratyakSa mATe.) aMdhakAra dravyanA pratyakSamAM to Aloka nirapekSa cakSu ja kAraNa hovAthI koI prazna nathI. . (mu.) na, Avazyakatejo'bhAvenaivopapattau dravyAntarakalpanAyA anyAyyatvAt / 'rUpavattApratItistu bhrmruupaa| 'karmavattApratItirapyAlokApasAraNaupAdhikIbhrAntireva / 'tamaso'tiriktadravyatve anntaavyvaadiklpnaagaurvNcsyaat| "suvarNasya yathA tejasyantarbhAvastathA'gre vakSyate / (tamovAda-uttarapakSa) (mu.) uttarapakSaH nahIM, Avazyaka evA tejanA abhAvathI ja (aMdhakAranI) saMgati thaI jAya che to ene svataMtra dravya kalpavuM e ayogya che. ("aMdhakArarUpavA che AvI) 'rUpavattApratItito bhramarUpa che. ('aMdhakAra kriyAzIla che evI) karmavattApratIti paNa prakAza khasavA svarUpa upAdhinA kAraNe hovAthI bhrAMti ja che. aMdhakArane bhinnadravya mAnavAmAM (enA) anaMta avayava vagerenI kalpanA karavAnuM gaurava paNa thAya che. suvarNano je rIte tejas dravyamAM samAveza thAya che te AgaLa kahevAze. (vi.) mImAMsake aMdhakArane dazamA dravya tarIke je siddha karyuM eno graMthakAra 'nA' kahIne niSedha kare che. aMdhakAramAM padArthatvanI siddhi graMthakArane paNa iSTa ja che, mATe enuM khaMDana na karatAM dravyatvanI siddhinuM khaMDana kare che. uttarapakSa - badhe ja kAMI tejadravya hotuM nathI. kyAMka eno abhAva paNa hoya che. eTale tejaddhavyano abhAva mAnavo to Avazyaka che ja. to A abhAva e ja aMdhakAra ema mAnavAthI paNa (eTale ke je mAnavo Avazyaka ja che evo abhAvapadArtha mAnavAthI ja) aMdhakAranI pratIti saMgata thaI jAya che to ene svataMtra dravya tarIke mAnavuM e (gauravagrasta hovAthI) ayogya che. (zaMkA - paNa to pachI, "ahIM kALuM ghamba aMdhAruM che' vagere rIte rUpavattA pratIti zI rIte thAya? kAraNa ke abhAvamAM to rUpAdi koI guNo rahyA nathI.) 1. samAdhAna - A pratIti mAtra bhrama che. (eTale enAthI dravyatvanI siddhi na thaI zake.) (zaMkA - rAtre heDalAiTano jhagArA mAratI kAranI pAchaLa-pAchaLa aMdhakAra doDato dekhAya che. to gatikriyA hovAthI ja emAM dravyatva siddha thaI jaze ne!) 2. samAdhAna - A pratIti paNa je prakAza bhAgI rahyo che enI pAchaLa-pAchaLa ja thatI hovAthI jaNAya che ke e paNa bhrAMti ja che. (zaMkA - aMdhakAra ne prakAza be sAthe rahetA nathI.eTale prakAzane dravyarUpa mAnI aMdhakArane enA abhAvarUpa mAnavAnI tame vAta karo cho. paNa AnAthI viparIta paNa hoya zake ne ! arthAt aMdhakAra dravyarUpa che ne prakAza tenA abhAvarUpa... to A bemAM vinigamaka koNa ?) 3. samAdhAna - (jo prakAzane aMdhakAranA abhAvarUpa mAnavAmAM Ave to emAM je bhAsvarazularUpa che ne
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 nyAyasiddhAntamuktAvalI uSNasparza che e asaMgata banI jAya, kAraNa ke abhAvamAM rUpAdi guNo hotA nathI. vaLI) aMdhakArane svataMtradravya mAnavAmAM enA anaMta avayavo, prAgabhAva, kAraNo, utpatti, dhvaMsa vagere ghaNuM kalpanAgaurava paNa thAya che. mATe ene tejasUnA abhAvarUpa mAnavuM ucita che. (zaMkA - bhale aMdhakAra dazamuM dravya nathI. paNa suvarNa to che ne ?) 4. samAdhAna - suvarNano tejasUddhavyamAM samAveza thAya che e AgaLa siddha karI dekhADIzuM. (1.) atha muII rUpa raso azvatataH param | 3 | sparzaH saGkhyA parimitiH pRthaktvaM ca tataH param / saMyogazca vibhAgazca paratvaM cA'paratvakam // 4 // buddhiH sukhaM duHkhamicchA dveSo yatna gurutvakam / dravatvaM sneha saMskArAvadRSTaM zabda eva ca // 5 // (mu.) guNAn vibhajate - atha guNA iti / ete guNAzcaturviMzatisaGkhyAkAH kaNAdena kaNThataH, 'ca' zabdena ca darzitAH / tatra guNatvajAtisiddhiragre vakSyate // 3-4-5 // (guNanirUpaNa) (kA.) have guNonuM nirUpaNa avaziSTa trIjI tathA cothI ane pAMcamI kArikAmAM kare che. rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthakva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa prayatna (=kRti), gurutva, dravatva, sneha, saMskAra, adaSTa (dharma, adyama) ane zabda. A 24 guNo (mu.) guNonuM vibhAjana kare che - A 24 saMkhyA dharAvanAra guNomAMthI 17 guNone "rasa dharU saMdhyA: parimAni pRtharva saMyomvimA tvAparatve vRddhA mukavuHNejjAro yatnAzaTT:' AvA vibhAgasUtramAM kaNAda-RSie kaMThataH (sAkSAt uccArIne) kahyA che ane bAkInA 7 guNono 'ca' zabda dvArA nirdeza karyo che. A guNomAM rahelI guNatvajAtinI siddhi AgaLa kahevAze. (vi.) (zaMkA - saMkhyA-e guNa che. ne guNamAM guNa rahetA nathI. to guNamAM 24 saMkhyA zI rIte raheze? samAdhAna - ahIM je 24 saMkhyA kahI che te guNAtmaka nathI, paNa apekSAbuddhivizeSaviSayatva rUpa che. aneka padArthonI paraspara apekSAthI je buddhi thAya che te apekSA buddhi kahevAya che. jemake "tarjanI karatAM madhyamAM moTI che vagere. AvI aneka prakAranI apekSA buddhio hoya che. be ghaDA vize 'game?' 'mayame:' evI baMnenI sAthe apekSA rAkhIne je buddhi thAya che e paNa eka vizeSa prakAranI apekSA buddhi che, enAthI A be ghaDAmAM ddhitva saMkhyA utpanna thAya che. ne pachI enuM moM to ema pratyakSa thAya che. A ja rIte 24 guNomAM pratyekamAM 'game?" 'mayame?' evI apekSA buddhio thAya che. paNa guNamAM guNa utpanna thaI zakatA na hovAthI emAM saMkhyAguNa utpanna thaI zakato nathI. chatAM, A apekSAbuddhivizeSanuM viSayatva to pedA thAya ja che. A viSayatva ja saMkhyArUpe bhAse che.) (1.) kSepa toDavakSepamAnaM tathA ! prasAraNaM ca gamanaM karmANyetAni paJca ca // 6 // bhramaNaM recanaM syandanojvalanameva ca / tiryaggamanamapyatra gamanAdeva labhyate // 7 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyanuM lakSaNa 83 (mu.) karmANi vibhajate - utkSepaNamiti / karmatvajAtistu pratyakSasiddhA / evamutkSepaNatvAdikamapi // 6 // nanu bhramaNAdikamapi pRthakkarma adhikatayA kuto noktamata Aha - bhramaNamiti // 7 // | (kA.) ulleSaNa, apakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana A pAMca karma che. bhramaNa, recana, caMdana, Udarvikvalana ane tiryagnamana... A badhA paNa gamanamAM ja AvI gayelA jANavA. (mu.) chaThThI kArikAmAM trIjA karya padArthanuM vibhAjana karyuM che. A pAMce karmamAM rahelI karma-jAti pratyakSasiddha che. e ja rIte (ulaeNpaNa vageremAM rahelI) ullepaNatva vagere (karmatvanI peTAjAtio) paNa (pratyakSasiddha jANavI.) 6 zaMkA - bhramaNa vagere prathaka karmane vadhArAmAM kema nathI kahyA ? AvI zaMkAnA samAdhAna mATe 7mI bhramaNa...vagere kArikA kahI che. bhramaNa vagere badhI kriyAo gamanamAM aMtarbhata jANavI. (vi.) (zaMkA - ullepaNa vagere paNa gamanakriyAnA ja vizeSa prakArUpa hovAthI gamanamAM ja bhramaNAdinI jema samAviSTa thaI zake che. to pachI ene kema judAM kahyAM? samAdhAna - munione niyoga - paryanuyoga na thaI zake. arthAt Ama kema na karyuM ? ke Ama kema karyuM? evA pazno pUchI na zakAya, kema ke teo svataMtreccha hoya che. jyAre je rIte ziSyanI buddhinuM vaizadya thAya e rIte teo nirUpaNa karI zake che.) (aa.) sAmAnya driviNaM pro para cAparameva ca | dravyAditrikavRttistu sattA paratayocyate // 8 // (mu.) sAmAnyaM nirUpayati - sAmAnyamiti / tallakSaNaM tu nityatve satyanekasamavetatvam / 'anekasamavetatvaM saMyogAdInAmapyastItyata uktaM-nityatvesatIti / nityatvesati samavetatvaMgaganaparimANAdInAmapyastItyata uktmneketi| nityatve satyanekavRttitvamatyantAbhAvasyApyasti ato vRttitvasAmAnyaM vihAya samavetetyuktam / [sAmAnya (jAti) nirUpaNa (ka.) sAmAnya be prakAre kahevAyuM che.para ane apara. dravyAdi traNamAM rahelI sattA jAti "para" jAti tarIke kahevAya che. (mu.) AThamIkArikAmAM sAmAnyanuM nirUpaNa kare che. sAmAnyanuM lakSaNa to nityatvesatianekasamavetatvache. aneka samavetatva saMyogAdimAM paNa rahyuM che. tethI (emAM thatI ativyAptinA vAraNa mATe) niyatve sati ema (vizeSaNa) kahyuM che. nityatve sati samavetatva gaganaparimANAdimAM paNa rahyuM che. tethI (ativyApti doSa na Ave e mATe) aneka evuM (vizeSaNa) kahyuM che. nityatve sati anekavRttitva atyaMtAbhAvamAM paNa rahyuM che, tethI vRttitvasAmAnyane choDIne 'samaveta' (samavAyasaMbaMdhathI vRttitva) e pramANe kahyuM che. (vi.) lakSaNanuM prayojana itarabheda ane vyavahAranI siddhi che. arthAt lakSyamAM rahelA lakSyataranA bhedano nirNaya lakSaNathI thaI zake che tema ja anugata vyavahAra lakSaNathI thaI zake che. jema ke gaMdhavat e pRthvInuM lakSaNa che, to AvA be anumAna thaI zake. (1) pRthivI, vetara(=stAvi)mitrA, azvavartIta (2) pRthivI, pRthivI'- 'pRthivItyanutavyavahAraviSayA, vAt... A banne anumAnamAM, jyAM jyAM gaMdhavatva prasiddha che te badhI vastuo pakSAMtargata hovAthI anvaya dRSTAMta maLatuM nathI. mATe vyatireka dRSTAMta ApavAmAM Ave che.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI yaMtra yaMtra svetAmevAmAva: (arthAt yanna svetamitra) tatra taMtra gandhavavAmAvaH (arthAt tanna gandhavat) yathA nate... Ane ja TUMkamAM, yazaiva tannevuM, yathA natam ema paNa kahevAya che. je nitya hovA sAthe anekamAM hoya te sAmAnya. A lakSaNa che. enuM padakRtya - (1) saMyogaguNa dviSTha hovAthI anekamAM samaveta to hoya ja che. eTale enI bAdabAkI nityatva vizeSaNathI karavAmAM AvI che. je koI saMyoga hoya te utpanna thatA hovAthI nitya hotA nathI. (graMthakAra vibhudrayano nityasaMyoga mAnatA nathI e jANavuM.) (2) AkAzanuM parimANa vagere nitya guNo che. tethI emAM nityatva paNa che ne samavetatva paNa che. chatAM te guNo anekamAM samaveta hotA nathI, mAtra potApotAnA AdhArabhUta eka-eka guNI dravyamAM ja samaveta hoya che. tethI anekasamavetatva kahevA dvArA 'anekatva' evuM vizeSaNa mUkIne emAM lakSaNane jatuM aTakAvavAmAM AvyuM che. (3) anekasamavetatva eTale anekamAM samavAyasaMbaMdhathI vRttitva, AmAM samavAyasaMbaMdhathI vRttitva ema kahevAnA badale mAtra 'vRttitva' kahevAmAM Ave to lAghava thAya, paNa to pachI 'je nitya hoya ane anekamAM vRtti hoya te sAmAnya' AvuM je lakSaNa phalita thAya e ghaTAbhAvAdimAM paNa rahyuM hovAthI ativyApti thAya. ghaTAbhAva nitya che ane bhUtala-Tebala vagere anekamAM rahyo che. 'samaveta' lakhavAthI A Apatti dUra thAya che. kAraNa ke ghaTAbhAvAdi abhAvo svarUpasaMbaMdhathI rahe che, samavAyasaMbaMdhathI nahIM. (AmAM nityatva kahyuM e zuM che ? to ke prabhAvApratiyokhitve sati sApratiyonitvam je utpanna thAya eno utpattipUrve prAgabhAva hoya che ne e padArtha eno pratiyogI hoya jeno nAza thAya eno nAza thavA para dhvaMsa hoya che ne e padArtha eno pratiyogI hoya che. nityapadArtha utpanna paNa nathI thato ke nAza paNa nathI pAmato. tethI e prAgabhAva ke dhvaMsa bemAMthI ekeyano pratiyogI hoto nathI. mATe prAgabhAvApratiyogitvaviziSTa dhvaMsApratiyogitva e enuM lakSaNa che.) (mu.) ekavyaktimAtravRttistu na jAtiH / tathA coktam- 'vyakterabheda' stulyatvaM 'saGkaro'thA'navasthitiH / 'rUpahAnira 'sambandho jAtibAdhakasaGgrahaH // iti / (jAtibAdhaka saMgraha) (mu.) mAtra eka vyaktimAM rahela (AkAzatvAdi) jAti nathI. (dravyakiraNAvalImAM udayanAcArye) kahyuM che ke vyaktino abheda, tulyatva, 'zaMkara, anavasthA, parUpahAni ane asaMbaMdha A jAtibAdhakono saMgraha che. (A cha jAtibAdhako che.) (vi.) (zaMkA - tamAruM jAtinuM lakSaNa AkAzamAM rahelI AkAzatva jAtimAM nahIM jAya, kAraNa ke AkAza eka ja hovAthI anekasamavetatva saMbhavatuM nathI. 84 - samAdhAna - aneka ghaDAo vize 'ayaM ghaTaH' 'ayaM ghaTaH' AvI anugata AkAravALI (samAnAkAraka)pratIti thatI hovAthI ghaTatvAdine jAti manAya che. AkAza eka ja hovAthI anugatAkAravALI pratIti ke vyavahArano prazna ja na hovAthI AkAzatvane jAti manAtI nathI. tethI emAM lakSaNa na jAya e to sAruM ja che. Ama, eka vyaktimAtravRtti dharma jAti hoto nathI. jAtino niSedha karanArA AvA jAtibAdhako 6 che. (1) vyakterabheda : vyakti eTale Azraya. vyaktino abheda eTale eka ja Azraya hovApaNuM. arthAt eka vyaktikatva. AkAzatvamAM AvuM ekavyaktikatva che je AkAzatvamAM jAtitvano bAdha kare che. )
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtibAdhaka saMgraha - (2) tulyatva - tulyatva eTale anyUnAtiriktavRttitva. kalazatva vageremAM ghaTavAdinuM AvuM tulyatva rahyuM che, to kalazatva vagere svataMtra jAtio nathI. zaMkA- AvuM tulyatva jema kalazatvamAM rahyuM che ema ghaTatvamAM paNa rahyuM che. eTale e jema kalazatvamAM jAtitvano bAdha karaze (arthAt kalazatvane jAti nahIM banavA de) ema ghaTatvamAM paNa jAtitvano bAdha karaze ja. eTale ghaTatva paNa jAti nahIM bane. samAdhAna - "tulyatva' jAtitvano bAdhaka nathI, paNa jAtibhedano bAdhaka che. eTale e ghaTatva-kalaza-vageremAM jAtitvano bAdha nathI karatuM, paNa e badhI tio eka ja che, judI judI nathI ema jAtibhedano ja bAdha kare 5 | zaMkA - sadurataH zarvaH savArtha mayati ekavAra bolAyelo zabda eka ja vAra arthabodha karAve che. eTale "jAtibAdhaka saMgraha mAM rahela "jAtibAdhaka zabda vyaktarabheda vakhate jo "jAtitvabAdhaka evo eka artha jaNAvI dIdho, to pachI tulyatva vakhate e jAtibhedabAdhaka evo anya artha jaNAvI na zake. samAdhAna - to pachI tulyatvano artha svamaLAtisaniyatatva' evo karavo. AmAM svathI e levAya jemAM jAtitva vivAdAspada hoya. ghaTatva to jAti tarIke prasiddha che. have kalazatva jAti kharuM ke nahIM? tethI e "sva" thI levAze ne emAM svabhinnajAti = ghaTatvanuM samaniyatatva hovAthI jAtitvano bAdha thaze. ) (sAMkaryadoSa) (3) saMkara -paraspa2tyantAmAvalamAnadhinudharmotrasamAvezaH sArthaparasparanA (ekabIjAnA) abhAva sAthe samAnAdhikaraNa hoya evA be dharmo koI eka sthaLe sAthe rahI javA e sAMkaryadoSa che. e paNa jAtitvano bAgha kare che. ' ja ane gha evA dharmo che ke amuka sthaLe A che paNa va nathI. bIjA keTalAka sthaLe va che, paNa ma nathI. vaLI trIjuM koI sthaLa evuM maLe che jyAM ja ane va banne che. to 5 ane 3 vacce sAMkarya kahevAya. jema ke bhUtatva ane mUrtatva. AkAza pR. e. . vAyu mana AkAzamAM bhUtatva che, mUrtatva nathI. manamAM mUrtatva che, bhUtatva nathI. ane pRthvI-a-tejI-vAyumAM bhUtatva ane mUrtatva e banne che. tethI bhUtatva ane mUrtatvanuM sAMkyuM che. eTale, Ama to banne jAti banatA aTakI jAya. paNa (jema dravyatva jAtinI siddhi vibhAgasamavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke karelI ema) mUrtatvajAtinI siddhi kriyAsamavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke thaI jAya che. AkAzAdi 4 dravyo vibhuche. emAM koI kriyAkyAreya utpanna thatI nathI. e sivAyanA pRthvI vagere padravyomAM ja kriyAnI samavAyikAraNatA che. tethI enA avacchedaka tarIke lAghavatarkanI sahAyathI mUrtitvajAtinI siddhi thAya che. tethI sAMkaryadoSa "bhUtatva' ne jAti banatA aTakAve che. tethI "bhUtatva' upAdhi che. ne enuM lakSaNa - vihitriyagrAhyAvizeSaguNavatte.... (e AgaLa Avaze.) 4 (samAnadharAyoityo vyayavyApamaviniyama: je be jAtio samAnAdhikaraNa hoya te be vacce vyApyavyApaka bhAva hoya evo prAcInoe niyama mAnyo che. jema ke ghaTamAM dravyatva ne pRthvItva jAtio rahI che to e be vacce vyApyavyApakabhAva rahyo che. sAMkaryuM hovA chatAM banne dharmone jAti mAnavAmAM Ave to A niyamano bhaMga thAya che, tethI sAMkaryae jAtibAdhaka che. jemake bhUtatva ane mUrtatva. A banne dharmo pRthvI vageremAM samAnAdhikaraNa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 nyAyasiddhAntamuktAvalI che. chatAM jyAM jyAM bhUtatva tyAM tyAM mUrtatva evuM ke jyAM jyAM mUrtatva tyAM tyAM bhUtatva evuM bemAMthI eke kahI zakAtuM nathI. eTale ke e be vacce vyApya-vyApakabhAva nathI. tema chatAM bannene jAti mAnavAmAM Ave to ukta niyamano bhaMga thAya e spaSTa che. mATe bhUtatvane jAti manAtI nathI. paNa navyanaiyAyiko to kahe che ke tame kahyo evA niyamamAM koI pramANa na hovAthI evo koI niyama che nahIM. ne tethI sAMkarya e jAtibAdhaka nathI. / (4) anavasthA - aprAmALitvanAsamAptyamAvaH anavasthA / aprAmANika padArtha kalpanA cAlyA ja kare... cAlyA ja kare.... kyAMya pAra na Ave. to e anavasthAdoSa kahevAya che. e jAtino bAdhaka che. arthAt jAtimAM paNa jAti mAno to vaLI e paNa jAti thavAthI emAM pharIthI navI jAti mAnavI paDe... vaLI emAM bIjI jAti... ema anavasthA cAle. / zaMkA - hajAro ghaDAmAM ghaTatva jAti eka ja che. eTale 'ghaTatva' eka hovAthI emAM vyaktarabhedathI ja jAtino bAdha thaI jato hovAnA kAraNe A navo bAdhaka mAnavo nirarthaka che. samAdhAna - dhAro ke duniyAmAM ghaTatva, paTatva ne kaTatva ema traNa jAtio ja che. A traNe vize yaM nAti, yaM nAtiH DyuM nAtiH evI anugatAkAraka pratIti to thAya ja che. eTale have A traNemAM je rahI hoya evI a nAmanI jAti mAnavI paDaze. have duniyAmAM 4 jAtio thaI. A cAremAM paNa yaM jJAti evI anugatAkArabuddhi thaze. eTale A 4 mAM haiM nAmanI jAti mAnavI paDaze. (4 thI kAma nahIM cAle. kAraNa ke maiM nA Azraya traNa hatA, jyAre Tva nA Azraya 4 che.) tethI have vizvamAM ghaTatva, paTatva, kaTatva, ane 6 ema pAMca jAtio thaI. e badhAmAM paNa samAnAkArakabuddhi to thAya ja che. eTale vaLI e pAMcamAM rahI hoya evI jJa nAmanI jAti mAnavI paDaze. Ama anavasthA cAle che. ene jAtibAdhaka mAnI levAthI ghaTatvAdi jAtimAM ja koI jAti mAnavI Avazyaka na rahevAthI anavasthA cAlaze nahIM. (5) rUpahAni - jemAM jAti mAnavAthI e padArthanA svarUpanI = lakSaNanI hAni thaI jAya to abhipretadharma jAti na bane. A jAtibAdhaka vizeSamAM rahela vizeSatvane jAti banavA deto nathI. jemAM ti rahI hoya enI vyAvRtti jAtithI ja thAya, evo niyama che. jema ke ghaTa: paTamevavAna, ghaTatvAt... eTale, jo vizeSamAM vizeSatva e jAti hoya to, vizeSamAM rahela itarabheda A jAtithI ja thaI javAthI enuM svatovyAvartakatva evuM je svarUpa che e haNAI jAya. vaLI, niHsAmAnyatve sati sAmAnyaminnatve sati samavetatva AvuM vizeSanuM lakSaNa che. e paNa emAM jAti mAnavAthI haNAI jAya che, kAraNa ke samAnyavattva AvavAthI niHsAmAnyatva na rahe. tethI vizeSamAM jAti mAnI zakAtI nathI. (6) asaMbaMdha - pratiyogitAnuyogitADanyatarasaMbaMdhena samavAyA'mAvaH asaMbaMdhaH pratiyogitA ke anuyogitA bemAMthI koI paNa saMbaMdhathI samavAya na hovo te asaMbaMdha. A samavAya ane abhAvamAM jAtino bAdhaka che. dravyAdi pAMca padArtho samavAya saMbaMdhathI avayavadravya vageremAM rahe che. eTale ke e pAMca samavAyanA pratiyogI bane che. mATe pratiyogitA saMbaMdhathI samavAyavAn che. dravya, guNa ane karma samavAya saMbaMdhathI anyane potAnAmAM rAkhe che, eTale ke e traNa samavAyanA anuyogI bane che. mATe anuyogitA saMbaMdhathI samavAyavAn che. paNa samavAya ane abhAva evA padArtho che ke je samavAyasaMbaMdhathI pote kyAMya rahetA paNa nathI ke potAnAmAM koIne rAkhatA paNa nathI. eTale ke e be samavAyanA pratiyogI paNa nathI ke anuyogI paNa nathI. arthAt samavAyano pratiyogitA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ para-apara jAti 87 ke anuyogitA... eka paNa saMbaMdha e bemAM rahyo nathI. A ja asaMbaMdha che. mATe e bemAM koI jAti rahI nathI. zaMkA -jema dravya, guNa ane karma samavAyanA anuyogI bane che, ema enA pratiyogI paNa che ja. tethI, khAlI 'pratiyogitA saMbaMdhathI samavAyano abhAva' kahevAthI ja kAma patI jatuM hatuM. to anuyogitAno samAveza zA mATe karyo ? samAdhAna - paramANu vagere nityadravyo samavAyathI kyAMya rahetA na hovAthI samavAyanA pratiyogI banI zakatA nathI. chatAM emAM dravyatvAdi jAti vagere samavAya saMbaMdhathI rahI hovAthI e samavAyanA anuyogI to bane ja che. tethI emAM paNa jAtino bAdha na thaI jAya e mATe 'pratiyogitAnuyogitAnyata' ema kahyuM che. A 6 mAMthI prathama traNa AkAzatvAdimAM jAtitvanA bAdhaka che ne pachInA traNa sAmAnyAdimAM jAtinA bAdhaka che, mATe ja e traNane prathamatraNa karatAM tha zabda umerI judA pADyA che. athavA e paNa sAmAnyatvAdimAM jAtitvanA bAdhaka che ema samajavuM. (kA.) parabhinnA tu yA jAtiH saivAparatayocyate / dravyatvAdikajAtistu parAparatayocyate // 9 // vyApakatvAtparA'pi syAd vyApyatvAdaparA'pi ca / (mu.) paratna-adhivezavRttitva, aparatna-apavezavRttitvam / satanAtyapekSayA sattAyA adhivezavRttitvaatprtvN, tadapekSayA cAnyAsAM jAtInAmaparatvam / pRthivItvAdyapekSayA dravyatvasyAdhikadezavRttitvAd vyApakatvAtparatvaM, sattA'pekSayA'lpadezavRttitvAd vyApyatvAdaparatvam* // 8-9 // (kA.) parajAtithI je bhinna jAti hoya te ja aparajAti tarIke kahevAya che. dravyatva vagere jAti to para ane apara (baMne) tarIke kahevAya che. vyApaka hovathI 'para' paNa che ane vyApya hovAthI apara paNa che. = (mu.) paratva = adhikadezavRttitva. aparatva = alpadezavRttitva. badhI jAtionI apekSAe sattA adhikadezavRtti hovAthI 'para' che. tenI apekSAe bIjI badhI jAtio apara che. pRthvItvAdinI apekSAe dravyatva adhikadezavRtti hovAthI vyApaka hovAnA kAraNe 'para' che ane sattAnI apekSAe alpadezavRtti hovAthI vyApya hovAnA kAraNe 'apara' che. (vi.) sAmAnyanA be prakAra kahyA - parajAti ane aparajAti. je jenI apekSAe adhikadezamAM rahela hoya te tenI apekSAe para kahevAya. je jenI apekSAe alpa dezamAM rahela hoya te tenI apekSAe apara kahevAya. dravyaguNa-karma A traNa sivAya anyatra kyAMya jAti rahetI nathI. eTale A traNamAM je rahelI hoya enA karatAM adhikadezamAM rahelI koI jAti maLI zake nahIM. tethI e traNemAM rahela sattA jAti mAtra 'para' ja che. ne enI apekSAe anya badhI jAtio alpadezavRtti ja hovAthI 'apara' ja hoya che. AThamI kArikAnA uttarArdhamAM dravyAvitrivRtti sattA paratayonyate je kahyuM che emAM 'sattA' nuM vyAvitrivRtti: evuM vizeSaNa hetutayA prayukta che. jyAM koI uddezya-vidheyabhAva hoya ane vidheya sAdhya tarIke hoya tyAM uddezyamAM joDAyeluM vizeSaNa hetu tarIke kAma kare che. dA. ta. buddhimAn puruSa kSati na kare. ahIM buddhimAn puruSane uddezIne kSatikartRtvAbhAva jaNAvavo che. to puruSAtmaka uddezyanuM je buddhimattva vizeSaNa che e ja emAM rahela kSatikartRtvAbhAva mATe hetu banI jaze. "tathA 2 dharmadrayasamAvezAtumayamaviruddham'' ATalo pATha anya mudrita pustakomAM adhika che. eno arthaH Ama dravyatyAdi jAtiomAM paratva-aparatva evA banne dharmo rahyA chatAM, e bhinna bhinna apekSAe rahyA hovAthI hRsvatva-dIrghatva vagerenI jema aviruddha che. (vaiyAyikane paNa anekAnta mAnyA vinA chUTako nathI e AnAthI siddha thAya che, e jANavuM.) *
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 nyAyasiddhAntamuktAvalI .(vivakSitaH) puruSaH kSatikartRtvAbhAvavAn buddhimattvAt prastutamAM paNa, sattAne uddezIne paratvanuM vidhAna karavuM che, tethI sattAnA vizeSaNa tarIke AvelapvyAvitrivRttitva hetunuM kAma kare che. eTale ke sattA para (ratvavatI), dravyAiitravRttitvIta (eka vAta khyAlamAM levA jevI che ke - dravyAvitrivRtti sattA, vuddhimAna puruSa: AvA badhA prayogomAM saMskRta bhaNatI vakhate dravyAvitrivRtti, vRddhimAna ane vizeSaNa tarIke oLakhatA hatA. paNa nyAyanI paribhASAmAM AvA sthaLoe dravyAvitrivRttitva, buddhimatta ne vizeSaNa manAya che. "vRddhimAna to puruSa pote ja che, emAM raheluM vRddhimattva enI vizeSatA che, mATe e enuM vizeSaNa che" AvI naiyAyikonI dalIla che.) dravyatva pRthvI Adi nave dravyomAM rahela che. sattA nave dravyo uparAMta guNa ane karmamAM paNa rahela che. pRthvItva mAtra pRthvI dravyamAM raheluM che. eTale sattAnI apekSAe dravyatva alpadezavRtti che. vyApya che ne tethI apara che. pRthvItvanI apekSAe dravyatva adhika dezavRtti che. vyApaka che ne tethI para che. A rIte vacalI jAtiomAM bhinna bhinna apekSAe paratva ne aparatva baMne AvI zake che. 8-9o. (.) anyo nityakravyavRttivizeSa: partitaH | 20 || (mu.) vizeSaM nirUpayati - antya iti / ante = avasAne vartate ityantyaH, 'yadapekSayA vizeSo nAstItyarthaH / 'ghaTAdInAM vyaNukaparyantAnAM tattadavayavabhedAtparasparaM bhedaH, paramANUnAM parasparaM bhedasAdhako vizeSa eva, sa tu svata eva vyAvRttaH, tena tatra vizeSAntarApekSA nAstItyarthaH // 10 // (vizeSanuM nirUpaNa) (ka.) nityadravyamAM rahelo anya padArtha "vizeSa' kahevAyo che. (mu.) 10mI kArikAnA uttarArdhamAM vizeSanuM nirUpaNa kare che. aMte rahelo hoya te anya kahevAya. eTale ke jenI apekSAe koI bIjo vizeSa nathI evo artha jANavo. (te A rIte) ghaTathI laIne vyaka sudhInA dravyono paraspara bheda te tenA avayavono bheda hovAnA kAraNe hoya che. paramANuono paraspara bheda karanAra vizeSa ja che. ane e vizeSa to svataH ja vyAvRtta che. tethI tatra=vizeSanI vyAvRttimAM bIjA koI vizeSanI apekSA hotI nathI. e pramANe artha che. (vi.) (ni:sAmAnyatvetisAmAciminnatvesatisamavetaaA vizeSanuM lakSaNa che. je nisAmAnya(jAtizUnya) che, sAmAnya bhinna che ane samaveta che...Avo padArtha vizeSa che. padakRtya - ghaTa vagere sAmAnyabhinna paNa che ne kapAlAdimAMsamaveta paNa che. eTale emAM ativyAptinA vAraNa mATe niH sAmacitva... ghaTatvAdijAtio niHsAmAnya paNa che ne samaveta paNa che. tethI emAM atinA vAraNa mATe sAmAnyamitratva... ghaTAbhAvAdi niHsAmAnya paNa che ne sAmAnyabhinna paNa che. tethI emAM atinA vAraNa mATe samatatva....) (1) dezanA aMtabhAge rahela, kALanA aMtabhAge rahela... evo badho arthana pakaDAI jAyane svatovyAvRttatva artha siddha thAya e mATe "aMtya' zabdanI vyutpatti ApI eno abhipreta artha yakSayA ityAdi dvArA jaNAvyo che. (2) 'svatovyAvRttatva' artha zI rIte prApta thAya? e paTAvInAM ityAdi dvArA siddha karI dekhADe che. te A rIte je beno bheda hoya te koI ne koI liMgathI jJApya hoya che. jemake be ghaDA kema judA che? to ke enA avayavo (kapAla) judA judA che. have, be kapAla kema judA che? to ke enI kapAlikAo judI judI che... ema yAvat be vyaNuko kema judA che? toke enA avayavabhUta paramANuo judAjudA che. have prazna thAyake yogIone beparamANuo
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayonuM nirUpaNa 89 paNa emanA pratyakSamAM judA-judA dekhAya che. to be paramANuo kema judA judA che? (ahIM, 'to ke tenA avayavo judA judA che' ema kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke paramANu niravayava che) . tethI A bheda pADanAra tarIke 'vizeSa nAmanA padArthanI kalpanA (anumAna) karavI paDe che. ___ paramANudvayabhedaH kiJcilliGgajJApyaH, bhedatvAt, ghaTadvayabhedavat . (3) prambaH be paramANuonA vizeSo judA judA che mATe e beno bheda che. to have prazna thaze ke be vizeSo jo judA judA che to eno bheda karanAra koNa? uttaraH eno bheda karanAra koI anya padArtha nathI. e svato vyAvRtta che. Azaya e che ke be ghaDAno bheda kapAlabhedanA kAraNe che, kapAladvayabheda kapAlikAbhedanA kAraNe che... ema paramANuddhayabheda vizeSabhedanA kAraNe che. Ama A badhA bhedo anya anyanA kAraNe che, mATe A padArtho parato vyAvRtta che. have jo vizeSono bheda karanAra padArtha tarIke koI anya padArtha mAnIe to anavasthA cAlaze... arthAt paramANuono bhedaka vizeSa, vizeSono bhedaka vaLI koI anyapadArtha... e padArthano bhedaka vaLI koI anya svataMtra padArtha... AvI pAra vinAnI paraMparA cAlaze.. vaLI eka bIjI vAta-koI paNa padArthanI jyAre anumAna dvArA siddhi thatI hoya tyAre temAM lAghava lAvavuM joIe. jema ke IzvaranI jagatkartA tarIke siddhi karI tyAre tene eka ne nitya mAnavAmAM lAghava hovAthI evo mAnyo, ema prastutamAM paramANuonI vyAvRtti karanAra vizeSone svato vyAvRtta mAnIe pote ja potAnI vyAvRtti-bheda karanAra) to vyAvartaka (bhedaka) tarIke bIjA koInI kalpanA na karavI paDavAnuM lAghava thAya che. mATe vizeSane svato vyAvRtta manAyo che. arthAt eno bheda karavA mATe anya koI padArthanI apekSA hotI nathI. (zaMkA paramANunA bhedaka tarIke vizeSanemAnI pachI vizeSane svato vyAvRtta mAno cho, to tenA karatAM paramANune potAne ja svatovyAvRtta mAnI lyo ne. jethI vizeSa' nAmano navo padArtha na mAnavAnuM lAghava thAya. samAdhAnaH haMmezA padArthanI je rIte siddhi thatI hoya e rIte lAghavatarkathI emAM dharmonI siddhi thaI zake. mana phAve te badhA dharmonI nahIM. paramANunI siddhi AvA anumAnathI karAya che ke - vyapurva saviyava, nacadravyatvata, vaTavad A je avayavo siddha thAya che ene "paramANu' nAma ApavAmAM AvyuM che. Ama paramANunI siddhi avayava tarIke thaI che. tethI have AgaLa enA paNa avayavo mAnavA ke nahIM? e prazna Ave che ne tethI lAghava-anavasthAparivAra mATe enA avayavo manAtA nathI. paNa, enI siddhi vyAvartaka tarIke nathI thaI.tethI AgaLa, enA vyAvartaka mAnavA ke nahIM? evo prazna UThato na hovAthI eno koI vyAvartaka nathI ema kalpI zakAya nahIM. mATe lAghavatarkathI emAM svatovyAvRttatvanI kalpanA thaI zakatI nathI. tyArabAda jyAre vyAvakatvanI vicAraNA cAle tyAre paNa e siddha thaI zake nahIM. kAraNa ke je dravyanI nitya-niravayava tarIke siddhi thaI che emAM ja svatovyAvartatva dharma paNa rahelo che evuM mAnavAmAM koI pramANa nathI.) (va.) ghaTInAM pAtAlI dravyapu gurno : I tevuM nareza sambandhaH samavAyaH prartitaH | 22 | (mu.) samavAyaM darzayati-ghaTAdInAmiti / avayavAvayavinoH, jAtivyaktyoH , guNaguNinoH, kriyAkriyAvatoH, nityadravyavizeSayozca yaH sambandhaH sa samavAyaH / samavAyatvaM nityasambandhatvam / tatra pramANaM tu, guNakriyAdiviziSTabuddhiH vizeSaNavizeSyasambandhaviSayA, viziSTabuddhitvAt, 'daNDI puruSaH' iti buddhivad-ityanumAnena saMyogAdibAdhAt smvaaysiddhiH|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 nyAyasiddhAntamuktAvalI (samavAyanirUpaNa) - (ka.) ghaTa vagere (avayavIono) kapAlAdi (avayavo) mAM, dravyomAM (guNavAnAM ane kiyAvAmAM anukrame) guNa ane karmano, teSatadravya, guNa ane karmamAM(jAtimAnmAM) jAtino, (tathAcazabdathI vizeSavAnmAM vizeSono je) saMbaMdha che (te) "samavAya' kahevAyo che. (mu) 11mI kArikAmAM 'samavAya' nAmanA chaThThA padArthanuM nirUpaNa kare che-avayava ane avayavIno, jAti ane vyakti (jAtimAna) no, guNa ane guNavAno, kriyA ane kriyAvAno tathA nityadravya ane vizeSano je saMbaMdha che te samavAya che. nityasaMbaMdhaasamavAyataM' evuM samavAyanuM lakSaNa che. samavAya saMbaMdhamAM pramANa -(rUpavAnu ghaTaH", "patanakriyAvatu phle' ityAdi) guNa-kriyAnI viziSTabuddhio, vizeSaNa-vizeSya-saMbaMdhaviSayaka hoya che, kAraNa ke viziSTabuddhi che, jema ke "daMDI puruSa:' evI viziSTabuddhi. A anumAna dvArA (saMbaMdhasAmAnyanI siddhi thaye saMbaMdhavizeSa kayo? enI vicAraNAmAM) saMyogAdi saMbaMdhono bAdha thato hovAthI samavAyanI siddhi thAya che. (vi.)"samavAyatva' jAti na hovAthI samavAyanuM lakSaNa ApyuM che. tathA vizeSanI jema samavAya paNa pratIta na hovAthI enI sAbiti mATe anumAna prayoga Apyo che. viziSTabuddhinA prakAra, vizeSya ane saMsarga A traNa viSayo hoya che. jemake daMDI puruSa' evI buddhinA daMDa, puruSa ane saMyoga ema traNa viSayo che. A vAta bhUmikAmAM joI gayA chIe. eTale "rUpavAn ghaTaH' vagere viziSTabuddhinA viSaya tarIke rUpa ane ghaTathI bhinna evo eka saMbaMdha siddha thAya che. saMyoga to dravya-dravyano ja hoya che, mATe e ahIM nathI. tAdAbhya to svano svamAM hoya che. mATe e paNa ahIM nathI. tethI A pAMcano samavAya saMbaMdha siddha thAya che. (ahIM svarUpa saMbaMdhano niSedha haju karyo nathI. eTale vedAMtI pUrvapakSa kare che.) (mu.) na ca svarUpasambandhena siddhasAdhanaM, arthAntaraMvA, anantasvarUpANAM sambandhatvakalpane gauravAt, lAghavAdekasamavAyasiddhiH / na ca samavAyasyaikatve vAyau rUpavattAbuddhiprasaGgaH, tatra rUpasamavAyasattve'pi ruupaabhaavaat| (mu.) "(samavAyasAdhaka tamArA anumAnamAM siddha evo ja) svarUpa saMbaMdha (siddha thato hovAnA kAraNe) siddhasAdhana ke arthAntara doSa che' (evI zaMkA yogya) nathI, kAraNa ke anaMtasvarUponI saMbaMdha tarIke kalpanA karavAmAM gaurava hovAthI, lAghavAta eka samavAyanI siddhi thAya che. "samavAya jo eka ja hoya to vAyumAM paNa (rUpavAnuM vAyuH evI) rUpavattA buddhi thavAnI Apatti Avaze (kAraNa ke emAM samavAya rahyo ja che.)" evuM na kahevuM kAraNa ke (vAyumAM) rUpasamavAya hovA chatAM rUpano abhAva hoya che. (tethI rUpavAn vAyu evI buddhi thatI nathI.) (vi.): pUrvapakSaH 'pavAnapaTa:"tyAtiviziSTabuddhi vizeSa-vizeSya-saMsafviciLI, viziSTavRddhitvAti, 'tawsIpuruSaH' rUtyAtiviziSTabuddhivat AvuM tame je anumAna Apo cho te siddhasAdhana doSagrasta che. kAraNa ke rUpa ane ghaTa vaccenA saMbaMdha tarIke svarUpasaMbaMdha siddha che ja-ame mAnelo ja che. (zaMkAH are bhAI! ame A anumAna prayogasvarUpasaMbaMdhanI siddhi mATe nathI Apyo ke jethI siddha padArthanA ja sAdhananI vAta hovAthI siddhasAdhana doSa lAge. ame to haju sudhI siddha nahIM thayela samavAyasaMbaMdhanI siddhi mATe A anumAna ApyuM che.) samAdhAnaH A to bakaruM kADhatAM UMTa peThuM.. siddha sAdhana doSathI chUTyA ne arthAntara doSa vaLagI paDyo. tame anumAna ApyuM samavAyanI siddhi mATe, ne siddhi thaI gaI svarUpa saMbaMdhanI... (vinAyakavaLo rayAnA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAyanirUpaNa 91 vAnaH) (Azaya e che ke AdhAratA, viSayatA vagereno jema svarUpa saMbaMdha manAyelo che ema rUpa vagerene rahevAnA saMbaMdha tarIke paNa svarUpasaMbaMdha mAnI levo ja yogya che. kAraNa ke tethI, "rUpa ane ghaTa' vagere vacce saMbaMdhanuM kAma karanAra tarIke navo samavAya nAmano padArtha mAnavAnI jarUra na rahevAthI lAghava thAya che.) uttarapakSaH A rIte ahIM svarUpasaMbaMdhanI kalpanA karavI yogya nathI, kAraNa ke emAM gaurava che. svarUpasaMbaMdha eTale be saMbaMdhIomAMthI ja eka saMbaMdhI (tenuM eka svarUpa) pote ja je saMbaMdhanuM kAma kare te saMbaMdha, mATe rUpavAnuM ghaTa:, paTadvAnuM Ta: vagere anaMtA sthaLomAM jo svarUpa saMbaMdha mAnIe to eno artha e thAya ke te te anaMtA sthaLonA je rUpa, ghaTa, paTa vagere anaMtA saMbaMdhIo...te pote saMbaMdhanuM paNa kAma kare che. arthAt e saMbaMdhIomAM saMbaMdhitva to che ja... paNa have ene "saMbaMdha" rUpa paNa mAnavAnA hovAthI emAM saMbaMdhitva paNa mAnavuM paDaze. A rIte anaMtA saMbaMdhIomAM saMbaMdhatva mAnavuM enA karatAM eka navo samavAya nAmano padArtha mAnI levAmAM lAghava che. vaLI siddha thatA A samavAyane sarvatra eka ane nitya mAnIe chIe. tethI anaMtA sthaLe anaMtA mAnavA paDatA nathI. zaMkA samavAya eka ja che eno artha e thAya ke je sparzano samavAya che e ja rUpano samavAya che. vaLI vAyumAM sparza hovAthI sparzasamavAya to rahyo ja che. tethI vAyumAM rUpasamavAya paNa rahyo hovAnA kAraNe rUpavAnuM vAyuH evI rUpavattAbuddhi thavI mAnavI paDaze. samAdhAnaH bhAI mArA! vararAjA ane goramahArAja hAjara thaI javA mAtrathI lagna na thaI jAya. kanyA paNa joIe. vizeSya nAmano eka saMbaMdhI ane saMbaMdha hAjara thavA mAtrathI viziSTabuddhi nathI thatI. e thavA mATe to bIjo saMbaMdhI vizeSaNa paNa joIe ja. prastutamAM vAyu nAmano eka saMbaMdhI ne samavAya saMbaMdha hAjara che, paNa vizeSaNa nAmano bIjo saMbaMdhI rUpa hAjara nathI, pachI viziSTabuddhi zI rIte thAya? (mu.) nacaivamabhAvasyApi vaiziSTyaM sambandhAntaraM siddhyediti vAcyam, "tasya nityatve bhUtale ghaTAnayanAnantaramapi ghaTAbhAvabuddhiprasaGgAt, 'ghaTAbhAvasya tatra sattvAt, 'tasya ca nityatvAt anyathA dezAntare'pi ghaTAbhAvapratItirna syAt, 'vaiziSTyasya ca tatra sattvAt / mama tu ghaTe pAkaraktatAdazAyAMzyAmarUpasya naSTatvAnna tadvattAbuddhiH / "vaiziSTyasyAnityatve tvanantavaiziSTyakalpane tavaiva gauravam / "evaM ca tattatkAlInaM tattadbhUtalAdikameva tattadabhAvAnAM sambandhaH // 11 // (AbhAvanA vaiziSTra saMbaMdhanI vicAraNA) (mu) "A rIte to abhAvano paNa vaiziSTayanAmano eka svataMtra judo saMbaMdha siddha thaI jaze" ema na kahevuM, kAraNa ke e jo nitya haze to bhoMya para ghaDolAvyA pachI paNa dAmAvavamUtana evI buddhi thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke ghaTAbhAva tyAM hAjara ja che. (te paNa eTalA mATe ke) te (8ghaTAbhAva) nitya che, anyathA (=vaTAbhAvane jo nitya na mAno to, ahIM ghaDo lAvavAthI ghaTAbhAva naSTa thaI gayo hovAnA kAraNe) dezAttaramAM paNa padamAvaH evI pratIti thaI na zake (paNa e thAya to che ja.) vaLI vaiziryo to tyAM hAjara che ja. "amArA mate to, ghaDo jyAre pAkathI raktavarNano thaI gayo hoya che tyAre zyAmarUpa naSTa thaI gayuM hovAnA kAraNe zyAmarUpavAna paTa: evI tadvattAnI = zyAmarUpavattAnI buddhi thavAnI Apatti hotI nathI. A vaiziryA saMbaMdhane jo anitya mAnazo to anaMtavaiziTyanI kalpanA karavAmAM tane ja gaurava thaze. "Ama tattatkAlIna tattabhUtalAdine ja te te abhAvane rahevAnA saMbaMdha tarIke mAnavuM e yogya che. (vi.) pUrvapakSaH "rUpavAn ghaTaH' vagere buddhiomAM bhAsatA saMbaMdha tarIke svarUpa saMbaMdha levAmAM Ave to anaMtAsvarUpamAM saMbaMdhatvanI kalpanA karavAnuM gaurava thatuM hovAnA kAraNe tame svarUpasaMbaMdhano niSedha karyo ane eka
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 nyAyasiddhAntamuktAvalI. svataMtra navosamavAyanAmanosaMbaMdhamAnyo to e rIte (ahIM sudhIno artha jaivaMmAM rahelAvaMzabdano jANavo.) abhAvane rahevAnA saMbaMdha tarIke paNa eka navo ja saMbaMdha ke jene ApaNe vaiziTyasaMbaMdha evuM nAma ApIzuM, tesiddha thaze, kAraNa ke ghaTamAvavat pUnama, padamAvavat bhUtalam vagere anaMtA sthaLomAM svarUpasaMbaMdha mAnavA mATe anaMtAsaMbaMdhIomAM saMbaMdhatvanI kalpanA karavAnuM gaurava UbhuM thAya che. enA badale samavAyanI jema A eka ja vaiziryA saMbaMdha mAnI levAthI enAmAM ekamAM ja saMbaMdhatva mAnavAnuM lAghava thaze. uttarapakSaH AvuM kahevuM yogya nathI, kAraNa ke e navo saMbaMdha mAnavAmAM to vyApratato nadI nyAye beu bAju phasAvAnuM che. e saMbaMdhane nitya mAno to paNa Apatti ane anitya mAno to paNa. (emAMthI granthakAra prathama nitya mAnavAnA pakSamAM AvatI Apatti samajAve che.) (1) A vaizirya nAmano saMbaMdha jo nitya haze to bhUtala para ghaDo lAvyA bAda paNa ghaTamAvavat bhUtatam evI buddhi thavAnI Apatti Avaze. (zaMkA paTamAvavat mUtattam evI buddhi thavA mATe vizeSya, vizeSaNa ne saMbaMdha A traNe hAjara joIe. zuM A badhuM hAjara che? samAdhAnaH vizeSya bhUtala to ghaTAnayana pachI paNa pratyakSa dekhAya ja che. vizeSaNa paNa tyAM hAjara che e jaNAvavA granthakAra jaNAve che ke) (2) ghaTAbhAva paNa tyAM hAjara che. (praznaH zuM ghaDo lAvyA pachI paNa ghaTAbhAva tyAM hAjara che?) (3) uttaraH hA, kAraNa ke ghaTAbhAva' nitya padArtha che (eTale ke ghaDo lAvyA pachI paNa eno nAza thato nathI). (zaMkAH ghaTAbhAvane nitya mAnavAnI zI jarUra che?). (4) samAdhAna: anyathA = ghaTAbhAvane jo nitya na mAno to (vivakSita bhUtala para ghaDo lAvavAthI e to naSTa thaI jaze. AkhI duniyAmAM ghaTAbhAva eka ja hato. ne e to naSTa thaI gayo. eTale have) dezAttaramAM paNa (ghaTAbhAva nAmanuM vizeSaNa hAjara rahyuM na hovAthI) batra ghaTAmAva AvI buddhi thaI zake nahIM. (paNa e thAya to che ja. eTale jaNAya che ke ghaTAbhAvano nAza thayo nathI. arthAt ghaTAbhAva nitya che. ane tethI vivakSitabhUtala para ghaTADayana pachI paNa e hAjara che ja. Ama vizeSaNa paNa hAjara che. vaLI,) (5) vaizianAmano saMbaMdha paNa tyAM hAjara che kAraNa ke tame ene nitya mAnyo che.) (tethI, ghaDo lAvyA bAda paNa vizeSya, vizeSaNa ane saMbaMdha traNe hAjara hovAthI TImavivat bhUtanam evI buddhi thavAnI Apatti Avaze ja.) (zaMkA paTamAvavat pUtanam vageremAM ame mAnelA vaizizya saMbaMdhane nitya mAnavAmAM ghaDo lAvyA bAda paNa peTamAvavat pUtanam evI buddhi thavAnI Apatti Ave che, to kALI mATImAMthI banelA kALA ghaDAne pAka ApatAM e lAla thaI jAya che tyAre zyAmarUpa cAlyuM gayuM hovA chatAM tamAre paNa 'sthApavAnuM TaH' evI buddhi thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke tame paNa samavAyasaMbaMdhane nitya mAnelo hovAthI e tyAM hAjara che ja. samAdhAnaH amAre evI buddhi thavAnI Apatti AvatI nathI, kAraNa ke e vakhate zyAmarUpa nAmanuM vizeSaNa hAjara hotuM nathI. zaMkA amAre ghaTAbhAva-vizeSaNa hAjara rahe che ne tamAre zyAmarUpa-vizeSaNa hAjara rahetuM nathI, evuM kema? samAdhAnaH kAraNa ke tamAruM vizeSaNa ke je abhAvarUpa che te nitya che, jyAre amAruM vizeSaNa zyAmarUpa nitya nathI. eTale)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhAva nirUpaNa 93 (6) ghaDo jyAre pAkathI lAla thaI jAya tyAre zyAmarUpa naSTa thaI gayuM hovAthI (vizeSaNa hAjara na hovAnA kAraNe) zyAmarUpavattAnI buddhi thavAnI Apatti AvatI nathI. (Ama vaizine nitya mAnavAmAM ghaTAnaya pachI paNa ghaTAbhAvavattAnI buddhi thavAnI Apatti dekhADI eTale pUrvapakSI zaMkA kare che ke - zaMkAH to pachI ame vaiziTya saMbaMdhane anitya mAnIzuM.) (7) samAdhAna: A to tame UlamAMthI cUlamAM paDyA. anaMtA saMbaMdhIomAM saMbaMdhatvanI kalpanAnuM gauravana karavuM paDe e mATe tame navo saMbaMdha kavyo. ane have jo ene anitya mAnazo to sarvatra ene judo judo ane anitya mAnavo paDavAthI anaMtA saMbaMdho, tenA utpAda, vinAza, prAgabhAva, utpAdako, nAzako vagere mAnavAnuM tamAre ja mahAgaurava thaze. eTale, abhAvane rahevA mATe Avo navo saMbaMdha mAnavA karatAM svarUpasaMbaMdha mAnavo ja yogya che. (zaMkAH jo svarUpasaMbaMdha mAnazo to ghaTAnayana pachI paNa ghaTAbhAvavattAnI buddhi thavAnI Apatti tamAre paNa Avazeja. kAraNake e vakhate paNa bhUtala ( vizeSya), ghaTAbhAva (=vizeSaNa) ane bhUtalanuM svarUpa (svarUpasaMbaMdha) hAjara che ja. samAdhAnaH ame bhUtalanA svarUpasAmAnyane saMbaMdha rUpe nathI kahetAM, kintu svarUpavizeSane saMbaMdharUpe kahIe chIe je ghaTAnayana pachI hAjara na hovAthI e buddhi thavAnI Apatti AvatI nathI. e svarUpavizeSa A che. (8) jyAre jyAre TAmAvivalbhUtata AvuMpramAtmaka jJAna thAyatattatkAlIna bhUtala vagere (jyAM jyAM ghaTAbhAvAdi buddhi thaI che te adhikaraNa) (ghaTAbhAvAdi) tete abhAvane rahevAnA saMbaMdhanuM kAma kare che. (ghaDolAvyA pachI TamAvavat mUtalam evI buddhi thatI na hovAthI evI buddhikAlIna bhUtala hAjara na hovAthI saMbaMdha vidyamAna hoto nathI.) Ama abhAvane rahevAno saMbaMdha svarUpa saMbaMdha che. ne avayavI vagerene rahevAno saMbaMdha eka svataMtrasamavAyasaMbaMdha che e nizcita thayuM. 11// (aa.) samAvatu dithA saMnyAmAvaetaH (mu.) abhAvaM vibhajate-abhAvastviti / abhAvatvaM dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvavattvam / saMsargeti / saMsargAbhAvAnyonyAbhAvabhedAdityarthaH / (abhAva nirUpaNa) (kA.) abhAva to saMsargAbhAva ane anyonyAbhAva evA bhedathI be prakAre che. (ma.) have kramaprApta 7mA padArtha abhAvanuM 12mI kArikAmAM vibhAjana kare che. AmAM abhAvatva eTale dravyAdiSaka bhedavasvama. saMsargabhAva ane anyonyAbhAva evA bhede abhAva be prakAre che ema artha jANavo. (vi.) mAvamitratva amAvatva... AvA lakSaNamAM traNa doSo darzAvAya che. (1) padamAvavat tattam evuM jJAna karavA mATe vizeSaNa rUpe pahelAM ghaTAbhAvane jANavo paDaze. e abhAva bhAvabhinna svarUpa hovAthI pahelAM bhAvatvajANavuM paDaze. eTale bhAvatvarUpa vizeSaNanuM jJAna nahIM hoya tyAre TamAvavat mUtalam evuM jJAna nahIM thavAnI Apatti Ave. (2) vaLI bhinnataMeTale bheda=anyonyAbhAva. tethI anyonyAzrayadoSa Avaze. kAraNake abhAvanA lakSaNamAM anyonyAbhAvano samAveza che. ne AgaLa anyonyAbhAvanA lakSaNamAM tAkAvyasaMvaMdhAvacchinnapratiyogitAmavitva
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 nyAyasiddhAntamuktAvalI anyonyAmAvatvam ema abhAvano samAveza che. (3) mAvonamAvaH' evA vAkyathI zAbdabodhaasaMgata thaI jaze. kAraNake kamAvo eTale paNa bhAvabhedavAr ane na bhAvaH eTale paNa bhAvabhedavAr. tethI "bhAvamevAnuM mAmeravAna" AvuM vAkya thaI javAthI (arthAt bhAvabhedavAne uddezIne bhAvabhedanuM vidhAna thatuM hovAthI) emAM uddezyatAvacchedaka ane vidheya e banne 'bhAvabheda' rUpa eka ja banI jAya che. tethI abhAvatvane akhaMDopAdhirUpa mAnavuM joIe. zaMkA jAti ane akhaMDopAdhinuM nirvacana hotuM nathI. kAraNa ke banne anugatapratItithI pratIta thatA hoya che. (mAtra jene jAti mAnavAmAM koI bAdhaka Avato hoya ene akhaMDopAdhi manAya che.) prastutamAM, jema paTa: paTe: evo AbALagopALa vyavahAra thAya che. ema abhAva aMge amAvaH kamAvaH evo AbALagopALa prasiddha vyavahAra che nahIM. tethI abhAvatvane akhaMDopAdhirUpa mAnavAmAM koI pramANa nathI. samAdhAnaH to pachI e anuyogitAvizeSarUpa che e pramANe keTalAka kahe che. Azaya e che ke paTamAvamAM ghaTa e pratiyogI che to abhAva anuyogI che. tethI abhAvamAM je anuyogitA Ave che e ja abhAvatva che. jo ke anuyogitA aneka prakAranI hoya che. emAMthI A cokkasa prakAranI anuyogitA ja levAnI hovAthI anuyogitAvizeSa kahevAya che. (aa.) prAmavitathA aroDavyatyantabhAva va ra | 22 che. evaM traividhyamApannaH saMsargAbhAva iSyate / (mu.) anyonyAbhAvasyaikavidhatvAt tadvibhAgAbhAvAt saMsargAbhAvaM vibhajate-prAgabhAva iti| sNsrgaabhaavtvmnyonyaabhaavbhinnaabhaavtvm| anyonyAbhAvatvaM taadaatmysmbndhaavcchinnprtiyogitaakaabhaavtvm| vinAzyabhAvatvaM praagbhaavtvm| janyAbhAvatvaM dhvNstvm| nityasaMsargAbhAvatvamatyantAbhAvatvam / (kA.) saMsargAbhAva prAgabhAva, davaMsa ane atyantAbhAva ema trividhatAne pAmelo manAyo che. (mu.) anyonyAbhAva eka ja prakArano hovAthI enA vibhAga na hovAnA kAraNe saMsargAbhAvanuM vibhAjana kare che. emAM, saMsargAbhAva eTale anyonyAbhAvathI bhinna abhAva. anyonyAbhAva eTaletAdAbhyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAno nirUpakaabhAva. vinAza pAmanAro abhAva e prAgabhAva. utpanna thato abhAva e dhvasa. nityasaMsargAbhAva e atyantAbhAva. (vi.) tAdAbhyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka abhAva eTale anyonyAbhAva che. ne enAthI bhinna abhAva e saMsargAbhAva che. tethI tAvAgyavaMdhAnacchinnapratiyogitAmAvatva saMsamAvatvam ema lakSaNa karavuM. paNa, tavisthAtirirUsaMvaMdhArvacchinnapratiyogitAmavitva saMsamAvatuM evuM lakSaNa na karavuM, kAraNa ke prAgabhAva ane dhvaMsanI pratiyogitA koI ja saMbaMdhathI avacchinna hotI nathI e ApaNe AgaLa joI gayA chIe. tethI e benI pratiyogitA tAdAbhyasaMbaMdhAnavacchinnA hoya che, paNa tAdAbhyAtiriktasaMbaMdhAvacchinnA hotI nathI. eTale e bemAM avyAptidoSanI Apatti Ave. prAgabhAva anAdi sAtta hoya che. dhvasa sAdi anaMta hoya che. atyaMtAbhAva anAdi-ananta hoya che. (mu.) yatra tu bhUtalAdau ghaTAdikamapasAritaM punarAnItaM ca, tatra ghaTakAlasya sambandhAghaTakatvAdatyantAbhAvasya nityatve'pi ghaTakAle na ghaTAtyantAbhAvabuddhiH / tatrotpAda-vinAzazAlI caturtho'yamabhAva iti kecit /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikaraNa-avacchedaka (mu.) je bhUtala vagere para ghaTAdi dUra karAyA (tethI ghaTAbhAva thavAthI ghaTAmAvavat mUtam evI buddhi thaI ne pachI) vaLI pAchA lavAyA (tyAre) tyAM ghaTakALa saMbaMdhano adhaTaka hovAthI, ghaTAbhAva nitya hovA chatAM (ane tethI vidyamAna hovA chatAM) ghaTakALe ghaTAbhAvanI (paTAmAvavat bhUtattama) evI buddhi thatI nathI. tyAM utpAda-vinAzazAlI A cotho saMsargAbhAva che ema keTalAka vidvAno kahe che. 95 (vi.) ghaDo lAvyA bAda paNa ghaTAbhAva naSTa thayo na hovA chatAM ghaTAbhAvavattAnI buddhi thatI nathI emAM kAraNa e che ke e vakhate eno saMbaMdha hoto nathI. A saMbaMdha ghaTAbhAvakAlIna bhUtala svarUpa che, paNa ghaTakAlInabhUtala svarUpa nahIM. eTale ke je bhUtala saMbaMdha bane che eno ghaTaka ghaTAbhAvakAla che, ghaTakAla nahIM. muktAvalImAM A ja vAtane ghaTAtasya sambandhAyaTAt ema kahIne jaNAvela che. (adhikaraNa - avacchedaka) A ja vAtane jarA spaSTatAthI samajIe. "vAnImatra ghaTaH' AvI buddhimAM phlAnI=prasmin jAtte ane atra=asmin veze... A banne saptamI vibhaktinA arthane jaNAve che... zuM A banne adhikaraNa che ? to ke nA, eka adhikaraNa che ne eka avacchedaka che. dA. ta. vRkSe pAchAyAM RSisaMyoga AmAM vRkSa ane zAkhA bannene saptamI vibhakti lAgI hovA chatAM eka adhikaraNa che ne eka avacchedaka che. to bemAMthI koNa adhikaraNa ne koNa avacchedaka ? A mATe eka bIjA vAkyano vicAra karIe. vRkSe siyogaH A vAtane jaNAvavA mATe vadhAre spaSTatA mATe vAyAM zabda bolIe chIe, paNa vRkSa vRkSatvam A jaNAvavuM hoya to zAvAyAM bolavAnI jarUra rahetI nathI...A vAstavikatAno vicAra karavA para jaNAya che ke vRkSamAM vRkSatva to zAkhA-mULa sarvatra che, eTale zAvAyAM bolo to artha ucita na bhAse. paNa kapisaMyoga sarvatra nathI.e zAkhA para ja che, mULamAM nathI. zAvAyAM bolavAthI tarata khyAla AvI jAya che ke vRkSa para je kapisaMyoga che te zAkhA para che, mULamAM nahIM. have avayava tarIke zAkhA ane ! mULa banne samovaDiyA che tethI jaNAya che ke vRkSe zAlAyAM RSisaMyogaH ema bolavAmAM jema eka avayava zAkhAmAM kapisaMyoganuM vidhAna thAya che tema enI sAthe ja anya avayava mULamAM kapisaMyogano niSedha (vyavaccheda) pratIta thaI jAya che. eTale zAkhA avacchedaka bane che, vRkSa adhikaraNa bane che. arthAt jyAM vidhAna karatI veLA ene samovaDiyA anyamAM garbhita rIte niSedha AvI jato hoya e avacchedaka bane. ane jemAM bhAva-abhAva banne hoya e adhikaraNa bane. eTale prastutamAM, zAlAvankena visaMyogavAnuM vRkSa: tathA, mUttAvarjItena pisaMyogamAvavAnuM vRkSaH ema thaze. have, AnImatra paTa: no vicAra karIe... to ATaluM vAkya avacchedaka ane adhikaraNano nirNaya karavA mATe adhUruM lAge che, kAraNa ke kayA samovaDiyAmAM niSedha karavo che e pratIta thatuM nathI. A vAkyanI pUrNatA be rIte thai zake. (1) lAnImatra paTa:, na tavAnIm ane (2) vAnImatra thaTa:, na taMtra... prathama vAkyamAM tAtamAM vidhAna che ane tAmAM niSedha che. tethI be kALa samovaDiyA banavAthI kALa avacchedaka banaze ne deza adhikaraNa banaze. eTale ke tAtAvarena ghaTavAn taddeza:, tAtAvarjItena paTAmAvavAnuM taveza: bIjA vAkyamAM taddezamAM ghaTanuM vidhAna che ne taddezamAM niSedha che. tethI be deza samovaDiyA banavAthI deza avacchedaka banaze ne kALa adhikaraNa... eTale ke tazava chevena paTAdhiraLa tAnta: | (taddezAvacchedena ghaTAnadhikaraNa etatkAlaH / ) jyAre bhUtala para ghaDo hoya tyAre tAtti ghaTavRttitAno avacchedaka thAya, A ja ghaTakAla kahevAya che. ane jyAre bhUtala para ghaDo na hoya tyAre phAnImatra ghaTAmAva: evI buddhi thavAthI etatkALa ghaTAbhAvIyavRttitAno avacchedaka bane che. A ja ghaTAbhAvakALa che. AvA ghaTAbhAvakALaviziSTabhUtala e ghaTAbhAvane rahevAno saMbaMdha che. eTale jyAre ghaDo lAvavAmAM Ave tyAre to A saMbaMdha hAjara na hovAthI ghaTAbhAvavattA buddhi zI rIte thAya ? kAraNa ke e vakhate to ghaTakALa viziSTa bhUtala hoya che.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 nyAyasiddhAntamuktAvalI ghaTAnayana pachI ghaTAbhAvanI buddhi thavAnI Apatti na Ave e mATe keTalAka naiyAyiko to ghaDo lAvyA pachI ghaTAbhAvano ja nAza thaI gayo. (tethI buddhi kevI rIte thAya?) ne ghaDo pAcho khaseDI levAya to tyAM pAcho ghaTAbhAva utpanna thaI gayo. Ama utpAda-vinAzazAlI evo cothA prakArano anitya saMsargAbhAva mAne che. AvA abhAvane sAmayika abhAva paNa kahe che. (mu.) atra dhvaMsaprAgabhAvayoradhikaraNe nA'tyantAbhAva iti prAcAM matam, zyAmaghaTe rakto nAsti,raktaghaTe zyAmo nAstIti dhIzca prAgabhAvaM dhvaMsaM cAvagAhate na tu tadatyantAbhAvaM, tayorvirodhAt / navyAstu tatra virodhe mAnAbhAvAt dhvaMsAdikAlAvacchedenA'pyatyantAbhAvo vartata ityAhuH / (vaMsa-prAgabhAva sAthe atyantAbhAvane virodha?) (mu.) dhvaMsa ane prAgabhAvanA adhikaraNamAM atyantAbhAva raheto nathI evo prAcInono mata che. (pAka pUrve) zyAmaghaTamAM razo nati ane (pAka bAda) raktaghaTamAM sthAno nAti evI je buddhi che te kramazaH prAgabhAva ane dhvasane jaNAve che, nahIM ke tenA (=kramazaH raktanAke zyAmanA) atyantAbhAvane.... kAraNake te bene = prAgabhAva ane dhvasane, (atyantAbhAva sAthe) virodha che. navyo to ema kahe che ke tatra = dhvaMsa ane prAgabhAvamAM (atyantAbhAvanI sAtheno) virodha hovAmAM koI pramANa na hovAthI dhvaMsAdikAlAvacchedena paNa atyantAbhAva rahe che. (vi.) ghaTAdhikaraNamAM ghaTAmAvavat bhUtam' evI buddhi bhale nahIM thAya. paNa ghaTaprAgabhAvAdhikaraNamAMghaTaasAdhikaraNamAM evI buddhi thaze ke nahIM? AvA praznanA uttara tarIke graMthakAra prAcInono ane navyono mata darzAve che. prAcIna - jyAM dhvaMsa ke prAgabhAva rahyo hoya tyAM atyaMtAbhAva rahyo hoto nathI. (navya - atyantAbhAva ane pratiyogIne virodha hovAthI e be eka adhikaraNamAM na rahe. paNa atyaMtabhAva ane dhvaMsa ke prAgabhAvane virodha hovAmAM koI pramANa na hovAthI e be sAthe rahevAmAM kazo vAMdho nathI. eTale ja pAka thavA pUrve ghaTamAM raktaprAgabhAva to che ja, ne e vakhate ro rAti evI atyantAbhAvane jaNAvanAra buddhi paNa thAya che. e ja rIte pAka bAda zyAmaasa to che ja ne sAthe zyAmo nati evI buddhi paNa binavirodhapaNe thAya che.) prAcIna - are bhalA bhAI ! e rajjo nAti buddhi to e vakhate e zyAmaghaTamAM je raktano prAgabhAva che ene ja jaNAve che, raktAbhAvane nahIM. ema raktaghaTamAM sthAno nAsti evI je pratIti thAya che te zyAmaasane ja jaNAve che, zyAmAbhAvane nahIM. tethI dhvaMsa ke prAgabhAvanA adhikaraNamAM atyaMtAbhAva paNa rahyo che ema siddha thatuM nathI. navya - are bhoLAbhAI! "o nAti buddhi abhAvane ja jaNAve che. juo - eka ghaDo pAka pUrve zyAma che, pAka ApatAM rakta thayo ne pAcho vadhAre pAka thavAthI zyAma banI gayo. Ama traNa pUrva (zyAma), madhya (rakta) ane uttara (zyAma) avasthAo thaI. have amAro prazna che ke madhyaavasthAmAM zyAmo nAsti AvI je buddhi thAya che eno viSaya koNa che? prAcIna - kema ? pUrvazyAmaasa eno viSaya che.. navya - to pachI uttara avasthAmAM paNa sthAno nAti buddhi thavI joIe, kAraNa ke dhvasano dhvaMsa na hovAthI pUrvazyAmaasa to haju ya vidyamAna che ja.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhAvanI svataMtra padArthatA prAcIna - to pachI ame madhyaavasthAmAM thatI zyAmo nAsti buddhino viSaya uttarazyAmaprAgabhAva mAnIzuM. uttaraavasthAmAM uttarazyAma utpanna thaI gayo hovAthI e prAgabhAva rahyo na hovAnA kAraNe zyAmo nAsti buddhi thavAnI Apatti AvatI nathI. 97 = navya - to pachI pUrvazyAmakALe zyAmo nAsti buddhi thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke e vakhate paNa enA viSayabhUta uttarazyAmaprAgabhAva vidyamAna to che ja. eTale AvI koI Apatti na Ave e mATe madhya avasthAmAM je zyAmo nAsti buddhi thAya che eno viSaya zyAmAtyaMtAbhAva ja mAnavo joIe je pUrva ke uttara avasthAmAM na hovAthI evI buddhi e be avasthAmAM thatI nathI. tethI madhya avasthAmAM zyAmAtyaMtAbhAva paNa rahyo che ne sAthe sAthe pUrvazyAmano dhvaMsa tathA uttarazyAmano prAgabhAva paNa rahyo che. tethI jaNAya che ke dhvaMsAdikAlAvacchedena paNa=je kALe dhvaMsAdi rahyA hoya te kALe paNa te adhikaraNamAM atyaMtAbhAva rahe che. emAM koI virodha che nahIM. (mu.) nanvastvabhAvAnAmadhikaraNAtmakatvaM, lAghavAditi cet ? na, 'anantAdhikaraNAtmakatvakalpanApekSayA'tiriktatvakalpanAyA eva laghIyastvAt / `evaM cAdhArAdheyabhAvo'pyupapadyate, evaM ca tattacchabdarasagandhAdyabhAvAnAM pratyakSatvamapyupapadyate / anyathA tattadadhikaraNAnAM tattadindriyAgrAhyatvAtpratyakSatvaM na syAt / etena jJAnavizeSAdyAtmakatvamatyantAbhAvasyeti pratyuktam, apratyakSatvApatteH // (abhAva adhikaraNAtmaka nathI) (mu.) 'zaMkA - abhAvane adhikaraNAtmaka mAnI lyo, kAraNa ke emAM lAghava che. samAdhAna - nA. abhAvane anaMta adhikaraNAtmaka mAnavAnI kalpanAnI apekSAe svataMtra mAnavAnI kalpanAmAM lAghava 7. vaLI e rIte svataMtra padArtha mAnavAthI AdhAra-AdheyabhAva paNa saMgata thAya che. rtathA te te zabdarasa- gaMdha vagerenA abhAvanuM pratyakSa paNa saMgata thAya che. anyathA te te adhikaraNa te te indriyathI agrAhya hovAnA kAraNe te te abhAvanuM pratyakSa na thaI zake. paeTale ja atyaMtAbhAvane jJAnavizeSa ke kALavizeSarUpa mAnavAnI vAta paNa nirasta thaI jAya che, kAraNa ke emAM paNa zabdAbhAva vagere apratyakSa thavAnI Apatti Ave che. (vi.) (1) mImAMsaka - abhAvane eka navo sAtamo padArtha mAnavo enA karatAM adhikaraNasvarUpa ja mAnI levo yogya che, jethI navo padArtha na mAnavAnuM lAghava thAya, Ame ya ghaTAmAvavat bhUtatvam ityAdi pratIti vakhate tyAM mAtra adhikaraNa - bhUtala ja dekhAtI hoya che ne. (2) naiyAyika - lAghava kone kahevAya e jarA samajo. ghaTAbhAva kAMI mAtra bhUtala para ja rahe che evuM nathI. e to paTa para paNa rahe ne kaTa para paNa rahe... ekanA eka ghaTAbhAvanA adhikaraNa to anaMtA che. to ene anaMtA adhikaraNa svarUpa mAnavo enA karatAM eka svataMtra padArtha mAnavAmAM ja lAghava thAya ne ? anaMtA adhikaraNomAM ghaTAbhAvatva dharma rahelo mAnavA karatAM eka alaga padArthamAM ghaTAbhAvatva mAnI levAmAM lAghava spaSTa che. (mImAMsaka - bhUtalamAM jema ghaTAbhAva che ema ja paTAbhAva-kaTAbhAva vagere anaMtA abhAvo che. e badhA paNa amArA mate bhUtala svarUpa banI jaze. eTale amAre bhale eka eka abhAvane anaMta adhikaraNa svarUpa mAnavo paDe che, paNa eka adhikaraNamAM rahelA anaMtA abhAvane alaga-alaga mAnavA paDatA nathI. tamAre anaMta adhikaraNamAM rahela ghaTAbhAva eka ja, paNa evA eka adhikaraNamAM rahelA ghaTAbhAva, paTAbhAva vagere anaMta. eTale gaurava-lAghava bannene samAna thayuM.)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 nyAyasiddhAntamuktAvalI (3) naiyAyika - jo ghaTAbhAva bhUtala svarUpa ja che , to gharamAvavat pUtanam AmAM je AdhAra-Adheya bhAvapratIta thAya che e asaMgata TharI jaze, kAraNake bhUtalane kAMI bhUtala sAthe AdhAra-AdheyabhAvo nahIM. ghaTAbhAvane svataMtra padArtha mAnavAmAM e Adheya ne bhUtala AdhAra... ema AdhAra-Adheya bhAvanI saMgati thaI jAya che. (mImAMsaka - tame paNa abhAvAdhikaraNaka abhAvane to adhikaraNa svarUpa mAnyo ja che. Azaya e che ke naiyAyike evuM mAnyuM che ke bhUtala para rahela (bhAvAdhikaraNaka) ghaTAbhAva svataMtra padArtha che. paNa have, A ghaTAbhAva para paTa che? to ke nA... eTale ghaTAbhAva para paTAbhAva che. vaLI e paTAbhAva para kaTAbhAva che... ema to anaMtA abhAva che. A badhAne svataMtra padArtho mAnavAmAM Ave to nIce rahelI bicArI bhUtalanuM zuM thAya? eTale ghaTAbhAvamAM rahela (abhAvAdhikaraNaka) paTAbhAva vagerene adhikaraNa svarUpa (eTale ke ghaTAbhAva svarUpa) mAnI levA joIe. eTale mImAMsaka kahe che ke - padamAvavAnuM ghaTamAvaH ityAdi sthaLe tame padamAvane ghaTAbhAva svarUpa mAnyo che ne chatAM je rIte AdhAra-AdheyabhAvanI saMgati karI lezo e rIte ame paNa padamAvavat pUtattamAM karI laIzuM. athavA, viSayatA-AdhAratA vagere dharmone tame svataMtra padArtha rUpe nathI mAnyA, kiMtu viSaya-AdhAra vagere dharmasvarUpa ja mAnyAche, ne tema chatAM viSayatAvAnuM viSaya vagere AghAra-AdheyabhAva mAnyo ja che..ema ghaTAbhAva bhUtala svarUpa hovA chatAM AdhAra-AdheyabhAva saMgata karI zakAya che.) (4) naiyAyika - eka niyama che yo venendriyeLa pRAte tAtajJAtiH tamAvaza teraivetriyeLa pRAte... dUdhamAM rahela madhurarasa jo rasanAgrAhya che to madhurarasamAM rahela madhuratva jAti ane madhurarasAbhAva A baMne paNa jIbhathI ja jANI zakAya. ghoMghATa paNa kAnathI jaNAya ne zAMti (zabdAbhAva) paNa kAnathI ja jaNAya. have abhAvane jo adhikaraNa svarUpa mAnavAno hoya to, phIkA dUdhamAM rahela madhurarasAbhAva dUdha dravya svarUpa banI jaze. tethI A adhikaraNa (dUdha dravya) jihendriyathI agrAhya hovAthI madhurarasAbhAva (phIkAza) paNa jIbhathI agrAhya-apratyakSa banI javAnI Apatti Ave. enA badale madhurarasAbhAva e jo svataMtra padArtha hoya to ukta niyamAnusAra madhurarasa jihAgrAhya hovAthI e paNa jihAgrAhya banAvAnI vAta (jIbhathI enuM pratyakSa thavAnI vAta) saMgata thaI jAya che. mATe abhAva adhikaraNa svarUpa nathI, kintu svataMtra padArtha che e nizcita thayuM. (5) etena= zabdAbhAva vagerenuM apratyakSa thavAnI Apatti Ave evI je dalIla ApIenAthI ja "abhAva e svataMtra padArtha nathI, kintu jJAnavizeSa ke kAlavizeSa vagere svarUpa che evA matanuM paNa nirAkaraNa thaI gayeluM jANavuM. kema ke to pachI zabdAbhAva vagere jJAnavizeSa ke kALavizeSa rUpa banavAthI ane jJAna ke kALa zrotrendriyAdithI agrAhya hovAthI enuM zrAvaNa vagere pratyakSa thaI nahIM zakavAnI Apatti Ave. (va.) nAmapi sAthaLe rUtvAdimukyate | 23 .. (mu.) idAnI padArthAnAM sAdharmyavaidhaye vaktumupakramate - saptAnAmiti / samAno dharmo yeSAM te sadharmANaH, teSAM bhAvaH sAdharmyam samAno dharma iti phalitArthaH / evaM viruddho dharmo yeSAM te vidharmANaH teSAM bhAvo vaidhayaM, viruddho dharma iti phalitArthaH / jJeyatvaM =jJAnaviSayatA, sA ca sarvatraivAsti, IzvarajJAnaviSayatAyAH kevalAnvayitvAt / evamabhidheyatvaprameyatvAdikaM bodhyam // 13 // (ka.) sAte padArthonuM sAdharma zeyatva vagere kahevAya che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdharmyuprakaraNa (sAdharmsa-vaidyamya) (mu) have padArthonuM sAdharma ane vaidharme zabdono artha jaNAvavA mATe samAsa vigraha karI dekhADe che.) samAna che dharma jeono te (padArtho) sadharma(na) kahevAya. teono bhAva te sAdharmyu. (eTale ke sAdharmyUzabdano) ra thAya che. ema viruddha che dharma jeono te (padArtho) vidharma(na) kahevAya. teono bhAva te vaidharma. (eTale ke vaidharme' zabdano) viruddhadharmaevo artha phalita thAya che. zeyatvaeTale jJAnaviSayatA(esAte padAthonu sAdharmeche.) ane te sarvatra(=sAte padArthomAM) rahelI che, kAraNa ke IzvaranA jJAnanI viSayatA kevalAnvayI che. A ja rIte abhidheyatva, prameyatva vagere paNa (sAte padArthanA sAdharyarUpe) jANavA. ll13 (vi.) (1) samAna dharma te sadharma. saddharmano bhAva te sAdhampa. Avo samAsa koI na kare, mATe eno bahuddhasimAsa karI batADyo che-samAna che gharma jeono te sagharmANa , eno bhAva e sAdarpa (=samAna dharmavALApaNuM). eTale ke samAnadharma evo artha phalita thaze. e ja pramANe viruddha che dharma jeono te vidyarmANa, teno bhAva e vaighamyuM, eTale ke viruddha dharma te vaighamya. yatva vagere sAte padArthonuM sAmyuM che. AmAM zeyatva=jJAnaviSayatva, vizvanA bhAva-abhAva samasta padArtho IzvaranA jJAnanA viSaya bane che. mATe IzvarIyajJAnanI viSayatA sarvatra rahI che, kyAMya eno abhAva nathI. jeno kyAMya abhAva na maLato hoya, mAtra anvaya maLato hoya ene kevalAnvayI kahevAya che. Ama IzvarIyajJAnaviSayatva kevalAnvayI hovAthI jJeyatva e sAte padArthonuM sAmyuM che. "Adi zabdathI abhidheyatva (=abhidhAviSayatva), prameyatva (=pramAviSayatva) vagere sAdharmsa jANavuM. AmAM "abhidhA' eTale "A padathI (=zabdathI) A artha jANavo' evo saMketa. kevalAnvayitva atyantAbhAvApratiyogitvarUpa jANavuM. (va.) dravyAlaya: pa% mAvA ane sAmAyina: | (mu.) dravyAdaya iti / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAMsAdharmyamanekatvaMsamavAyitvaMca / yadyapyanekatvamabhAve'pyasti tathApyanekatvesati bhAvatvaM paJcAnAM sAdharmyam / tathA cAnekabhAvavRttipadArthavibhAjakopAdhimattvamiti phalito'rthaH, tena pratyekaM ghaTAdAvAkAzAdau ca nA'vyAptiH / | (dravyAdi pAMcanuM sAdhamya) (ka.) dravya vagere pAMca "aneka bhAva che ane "samavAyI hoya che. (mu.) dravya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa (A paMca padArthonuM) sAdharma anekatva ane samAyitva che. jo ke anekatva abhAvamAM paNa rahyuM che, to paNa anekatva hovA sAthe bhAvatva hovuM e A pAMcanuM sAdhamyuM che. eTale ke aneka bhAva (padArtha) mAM rahela je padArthavibhAjaka upAdhi, taddanta (e A pAMcanuM sAgharpa che) e pramANe artha phalita thayo. tethI pratyeka ghaDAmAM (eka-eka ghaDAmAM) ane AkAzAdimAM anekatva na hovAnA kAraNe je avyApti AvatI hatI te) avyApti nahIM Ave, (kAraNa ke aneka bhAva tarIke aneka ghaDA laI zakAze, emAM rahela padArtha vibhAjaka upAdhi dravyatva pratyeka ghaDAmAM ane AkAzAdimAM rahela che ja.) (vi.) abhAva sivAyanA dravyAdi 6 padArthonuM sAdharme 'bhAvatva prasiddha che. mATe have (abhAva ane samavAya sivAyanA) dravyAdi pa padArthonuM sAdharmsa jaNAve che-dravyaguNa.. ityAdi-dravya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa A pAMca padArthonuM sAdharme anekatva ane samayAyitva che. (1) jo ke ghaTAbhAva-paTAbhAva vagere abhAvo aneka hovAthI "anekatva' abhAvamAM paNa rahyuM che ne tethI ativyApti thAya che. chatAM paNa "anekatve sati bhAvatva' evuM pAMce padArthonuM sAgharma mAnavAthI e dUra thaI jAya che. samavAyamAM bhAvatva che, paNa anekatva nathI, ne abhAvamAM anekatva che, paNa bhAvatva nathI.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 nyAyasiddhAntamuktAvalI zaMkA koI eka ghaDo, koI eka guNavageremAM (jyAre bIjA ghaDA vagerenI vivakSAnathI tyAre) temaja AkAzAdimAM ekatva ja che, anekatva nathI, (be ghaDA bAjubAjumAM hoya ne bannenI buddhi karavAmAM Ave tyAre emAM ddhitva utpanna thAya. jyAre evuM nathI ne mAtra "A eka che' evI buddhi thAya che tyAre emAM ekatva ja che.) tethI A sAdha paNa avyAmi doSavALuM che.] (2) samAdhAna: 'anekatve sati bhAvatva' AvA sAdhacceno "anekabhAvavRtti padArthavibhAjakopAdhimattva (=aneka bhAvapadArthomAM rahela je padArtha vibhAjaka upAdhi, tadvattva) Avo artha karavAthI A doSa paNa Ubho raheto nathI. jyAre aneka ghaDA, aneka guNa vagerenI vivekSA hoya tyAre aneka bhAva tarIke e ghaDA vagere maLaze. emAM padArtha vibhAjaka upAdhi tarIke dravyatva, guNatva vagere dharmo maLaze je eka ghaTa, eka guNa, AkAza vageremAM badhe rahyA hovAthI avyApti rahetI nathI. have, AnuM padakRtya : aneka zabda na lakhe to sAdharma tarIke bhAvavRttipadArthavibhAjakopAdhimattva levuM paDe. A upAdhi tarIke "samavAyatva' paNa AvavAthI samavAyamAM sAdharma cAlI jAya, ativyApti thAya. (kAraNa ke bhAva=samavAya). bhAva" zabda na lakhe to anekavRttipadArthavibhAjakopAdhimattva tarIke abhAvatva paNa AvavAthI abhAvamAM ativyApti thAya. (kAraNa ke aneka = ghaTAbhAva, paTAbhAva vagere...) padArthavibhAjaka na lakhe to "anekabhAvavRttiupAdhimattva' levuM paDe che anekabhAva=ghaTa, guNa vagere. temAM rahela upAdhi 'bhAvatva', taddhattva samavAyamAM paNa hovAthI ativyAptidoSa. paNa 'bhAvatva' e padArthavibhAjaka upAdhi nathI, e upAdhi tarIke to dravyatva, guNatva vagere pAMca gharmo ja che, te samavAyamAM na hovAthI ativyApti nahIM Ave. ahIM 'upAdhi' zabdano mUkatAM jAti' zabda mUkavAmAM Ave to sAmAnyatvane vizeSatva e jAtirUpa na hovAthI sAmAnya ane vizeSamAM AvyApti thAya. kAraNa ke e be aneka bhAvavRtti padArtha vibhAjaka "jAti' rUpa nathI. chatAM evI "upAdhi' rUpa to e be che ja. mATe AvyApti nahIM. (anekatvanI vicAraNA) zaMkA: "anekatve sati bhAvatva' mAM "anekatva' eTale zuM? jo e bahatva' saMkhyA rUpa lezo to guNa vageremAM saMkhyA (ke je svayaM guNarUpa che te) rahI na hovAthI avyApti thaze. (kAraNa ke anekatve sati bhAvatva = anekatva viziSTa bhAvatva, guNa vageremAM bhAvatva che, paNa anekatva nathI.) tethI anekatva = ekabhinnatva-Avo artha jo lezo to paNa nIce mujaba Apatti che. ekabhinnatva = ekamedavandra = ekano bheda. (1) o ekabheda eTale ekavizeSano (koI eka cokkasa ghaTa-paTa vagere padArthano) bheda kahezo to e samavAyamAM paNa rahyo hovAthI samavAyamAM paNa anekatvaviziSTa bhAvatva AvI javAthI ativyApti. (2) ekabheda=eka sAmAnyano (eTale ke je koI 'eka' hoya="ekatvavAnuM hoya te badhAno=ekatvAvacchinnapratiyogitAka) bheda kahezo to eno artha e thAya ke "ekatvavAnuM na' AvuM jenA mATe kahI zakAya te ekabhinna= aneka. paNa, A "ekatvavAnuM na' mAM ekatva e jo saMkhyArUpa haze to e saMkhyA samavAyamAM na hI hovAthI samavAya "ekatvavALo', na banavAnA kAraNe, samavAyamAM paNa anekatva hI javAthI ativyApti. tethI jo ema kaho ke, "svamAtraviSayakabuddhiviSayatva' ne ekatva tarIke laIzuM, eTale ke te te ghaTa-paTa vagere mAtra eka ja viSayanI je buddhi thAya jayamejI:' evI buddhino je viSaya te eka, '(imau tau vagere buddhi karavA mATe be viSayo joIe, jethI svamAtraviSayaka buddhi ne raDe.) AvuM kahezo to to ekabheda ja aprasiddha
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekatvanI vicAraNA 101 thaI jaze, kAraNa ke vizvanA tamAma padArthomAM 'maya:' evI buddhi to thaI ja zakavAthI enuM viSayatva ja rahyuM hovAnA kAraNe ekatva ja eze, "ekatvavAnuM na" evo bheda nahIM Ama "anekatva' nI koIpaNa vyAkhyA karavAmAM doSa hovAthI sAdharmsa barAbara nathI. samAdhAnaH ahIM svapratiyogivRttitva, svAdhikaraNavRttitva ubhayasaMbaMdhathI je bhedaviziSTa hoyate 'aneka" -Avo artha karavAthI koI doSa raheto nathI, ahIM sva=dhAro ke pRthvIbheda. tethI eno pratiyogI pRthvI. emAM vRtti che dravyatva. vaLI, svAdhikaraNa = pRthvIbhedanuM adhikaraNa=jaLa vagere... emAM paNa vRtti che dravyatva. Ama dravyatva, pRthvIbhedasvanI apekSAe pratiyogivRtti paNa che, je svAdhikaraNavRtti paNa che. tethI e (Edravyatva), svapratiyogivRttitva ne svAdhikaraNavRttitva ubhaya saMbaMdhe bhedaviziSTa thaI javAthI anekatve sati bhAvatvano arthadravyatve sati bhAvatva thaze. je ghaTa, paTa, AkAzAdi dareka dravyamAM rahela che. e ja rIte sva-bheda rUpa vagere svarUpa guNanA koI paNa peTA bhedano bheda (jema ke rUpabheda) laI zakAze. tethI sva= rUpabheda, eno pratiyogI rUpa, emAM vRtti guNatva. svAdhikaraNa=rUpabhedAdhikaraNa=rasa (kAraNake rasamAM rUpabheda rahyo che), emAMvRtti guNatva. tethI guNatva dharmatAdazaubhayasaMbaMdhathI bhedaviziSTa banaze, ne sAmya dareka guNamAM cAlyuM jaze. A ja rIte karma, sAmAnya, vizeSanA peTAbheda levAthI e padArthomAM paNa sAdharmsa jaze. samavAyano koI peTAbheda na hovAthI samavAyatva' tevA dharma tarIke maLaze nahIM dhAro ke sva = samavAyabheda lIdho. to svapratiyogI=samavAya. temAM vRtti "samavAyatva' maLaze. paNa svAdhikaraNa=samavAyabhedAdhikaraNa tarIke itara koi samavAya na hovAthI dravya vagere levA paDaze jemAM samavAyatva rahyuM nathI. tethI ubhayasaMbaMdhe bhedaviziSTa tarIke samavAyatva maLe nahIM. jo ke sva = samavAyabheda laIe, to svapratiyogI = samavAya, temAM vRtti zaiyatva. svAdhikaraNa=samavAyabhedAdhikaraNa=ghaTa vagere, temAM vRtti joyatva. eTale "yatva' tAdazaubhayasaMbaMdhe bhedaviziSTa banaze je ' samavAyamAM paNa rahyuM hovAthI ativyApti Ave che. paNa, ahIM paNa bhedaviziSTa tarIke padArthavibhAjakopAdhi ja levI abhipreta hovAthI joyatyAdi laI zakatA na hovAnA kAraNe ativyApti nathI. sva-ghaTAbhAvabheda laIe to, svapratiyogI = ghaTAbhAva, temAM vRtti abhAva7. svAdhikaraNa=ghaTAbhAvabhedAdhikaraNa paTAbhAva. temAM vRtti abhAvatva. eTale abhAvamAM anekatva to jaze. (kAraNa ke "abhAvatva' tAdazaubhayasaMbaMdhe bhedaviziSTa bane che.) paNa, emAM bhAvatva na hovAthI ativyApti nathI. eTale chello niSkarSa svatagiritva-svamAnathaF-3makaraMjana viziSTa-bhAvaritArthavimAnopAdhimattama e dravyAdi pAMcanuM sAdhamya jANavuM. arthAtu pratio svasAmAna ubhayasaMbaMdhathI bhedaviziSTa evo je bhAvavRttipadArtha vibhAjaka upAdhi ddhattva e dravyAdi pAMcanuM sAdhamya che. pUrve sAmAnyanuM je nityatve sati ane samatatva evuM lakSaNa ApeluM, emAM paNa ghaTatyAdi jAtio jyAM (ghaTAdimAM) rahI che tyAM anekatva saMkhyA rahI zakatI hovAthI vAMdho nathI Avato, paNa, guNatyAdi jAtio jyAM (guNAdimAM) rahI che tyAM anekatva saMkhyA rahI zakatI na hovAthI lakSaNa samanvaya na thaI zake. eTale tyAM paNa anekatvane saMkhyArUpa na letA A rIte bhedavizirUpa levuM. vaLI tyAM to "anekasamavetatva' che, tethI vRttitva samavAya saMbaMdhathI levuM. tethI phalitArtha Avo jANavo svapratiyogisamavetatva-svAdhikaraNasamavetatvaubhayasaMbaMdhena bhedaviziSTatvamanekasamavetatvam
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 nyAyasiddhAntamuktAvalI _(mu.) 'samavAyitvaM ca samavAyasaMbaMdhena sambandhitvaM, na tu samavAyavattvaM, sAmAnyAdAvabhAvAt / tathA ca samavetavRttipadArthavibhAjakopAdhimattvamiti phalito'rthaH / tena nityadravyeSu nAvyAptiH / (mu.) (dravyAdi pAMcanuM samavAyitva evuM bIjuM sAdharmsa ApyuM che temAM) samavAyitva eTale samavAyasaMbaMdhathI saMbaMdhI hovuM te, nahIM ke samavAyavanta. [eTale ke samavAyasaMbaMdhathI rahenAra (pratiyogI) ke rAkhanAra (anuyogI) je hoya te badhA "samavAyI' bane evo artha jANavo. paNa samavAyasaMbaMdhano je anuyogI hoya te ja samavAyI kahevAya evo artha na levo.] (jo evo artha levAmAM Ave to sAmAnyAdi pote samavAya saMbaMdhathI dravyAdimAM rahyA hovA chatAM potAnAmAM koIne samavAya saMbaMdhathI rAkhatA na hovAthI samavAyavandra svarUpa samavAyitvano) sAmAnyAdimAM abhAva thAya. (ne tethI A sAdharmsanI emAM avyApti thavAno doSa Ave.) vaLI A samavAyitvano samAvetavRtti je padArthavibhAjaka upAdhi tadvattva evo phalita thayelo artha jANavo. tethI (paramANu vagere) nityadravyomAM avyApti nahIM thAya. nahIMtara jo "samavAya saMbaMdhathI rahe te samavAyI' evo artha karavAmAM Ave to paramANu vagere evA na hovAthI emAM avyApti Ave. paNa have, samaveta tarIke nityadravya na pakaDAvA chatAM ghaTAdi pakaDAze jemAM rahela padArtha vibhAjaka upAdhi-dravyatva paramANu vagere nityadravyamAM paNa rahela che. (vi.) (1) dravyAdi pAMcanuM bIjuM sAdharmsa che samayAyitvaH samavAyasaMbaMdhathI rahenArane (=pratiyogIne) samaveta kahe che ne rAkhanArane (=anuyogIne) samavAyI kahe che. sAmAnya ane vizeSa samavAya saMbaMdhathI dravyAdimAM rahe che, paNa koIne potAnAmAM rAkhatA nathI. tethI te bemAM samavAyitva na hovAthI avyApti Ave. mATe ahIMsamavAyitvano artha samavAyavALApaNuM evona karatA samavAyasaMbaMdhathI saMbaMdhI hovApaNuM (saMbaMdhitva) evo jANavo. rAkhanAramAM ja rahenArano samavAya raheto hovAthI rAkhanAra ja samavAyI hovA chatAM, samavAyanA saMbaMdhI to rahenAra-rAkhanAra banne kahevAya ja che. tethI A saMbaMdhitva sAmAnya-vizeSa bannemAM paNa hovAthI avyApti nathI. eTale niSkarSa A thayo ke samavAyasaMbaMdhanA anuyogI hovuM ke pratiyogI hovuM e pAMcanuM sAdharma che. arthAt samavAyAnuyogipratiyogya nyataratva=samavAyatva. zaMkAH dravyAdi pAMcamAM pratiyogitva to rahyuM ja che, to e ja ekaluM mUkavuM hatuM ne? samAdhAna: ghaTa vagere dravyamAM pratiyogitva rahyuM hovA chatAM, paramANa AkAza vagere nityadravyomAM te rahyuM na hovAthI avyApti Ave. paNa emAM paNa vizeSa vagere samavAya saMbaMdhathI rahyA hovAthI anuyogitA to che ja. tethI anyataratva mUkavAthI avyAptinuM vAraNa thAya che. (2) athavA A ApattinuM vAraNa A rIte paNa thaI zake - 1 samavayitve samavetavRtti vArthavimAnavopathimavaFsamavAyasaMbaMdhathI rahela padArthamAM je padArthavibhAjaka upAdhi hoya tadrutva... A dravyAdi pAMcanuM sAdharma che... kapAlamAM samata ghaTa... emAM rahela padArthavibhAjakopAdhi-dravyatva.. e paramANu vageremAM paNa rahela hovAthI avyApti Avaze nahIM. ahIM jo samavetavRttidharmavavaM kahevAmAM Ave to ghaTavRttidharma tarIke joyatyAdi Ave je samavAyAdimAM paNa hovAthI ativyApti thAya. padArtha vibhAjaka upAdhi kahevAthI "yatvAdi' laI nahIM zakAya... dravyatyAdi ja levA paDe je samavAyAdimAMna hovAthI ativyAptina Ave... A ja pramANe AgaLa sarvatra.. jyAM jyAM padArtha vibhAjakaupAdhi kahela hoya tyAM enuM prayojana, joyatyAdi dharmo laI alakSyamAM ativyApti AvavAnI je saMbhAvanA hoya tene dUra karavAnuM jANavuM...mATe have AgaLa A "padArthavibhAjakopAdhi' nuM padakRtya karavAmAM Avaze nahIM.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhaAnirUpaNa dravya, guNa, karma ane sAmAnya A 4nuM sAdha granthakAre jaNAvyuM nathI, paNa e AvuM jANavuM. samavetasamavetatvam=samavAyasaMbaMdhathI rahela padArthamAM samavAya saMbaMdhathI rahevApaNuM. (1) kapAlAdi svaavayava kapAlikAmAM samaveta che ne ghaTAdi dravyo kapAlAdimAM samaveta che. mATe ghaTAdi dravyamAM samavetasamavetatva AvI gayuM (2) kapAlamAM samaveta ghaTa, emAM samaveta rUpAdiguNa, patanAdi kriyA, ghaTatvAdi sAmAnya... eTale guNAdimAM paNa samavetasamavetatva AvI gayuM (3) vizeSa paramANumAM samaveta che, paNa paramANu kyAMya samaveta nathI, tethI vizeSamAM samavetatva hovA chatAM, samavetasamavetatva na hovAthI ativyApti nathI. (4) samavAya-abhAva to samaveta ja nathI, mATe ativyApti nathI chatAM, paramANu vagere nityadravya 'dravya' hovAthI lakSya che, paNa teo samaveta na hovAthI, ne paramANugata rUpAdiguNa (paramANumAM samaveta hovA chatAM, paramANu svayaM samaveta na hovAthI) samavetasamaveta na hovAthI samavetasamavetatva lakSaNa avyAsa thAya che. pariSkAra karavo - samavetasamavetavRttipArthavibhaajkopaadhimttvm / 103 tethI, samaveta evA kapAlamAM samaveta ghaTamAM rahela padArtha vibhAjakopAdhi dravyatva, tattva paramANumAM hovAthI avyApti nahIM. ema, samaveta evA ghaTamAM samaveta rUpAdi guNa... emAM rahela padArthavibhAjakopAdhi guNatva... e paramANunA rUpAdimAM paNa hovAthI avyApti nahIM. (kA.) sattAvantastrayastvAdyA guNAdirnirguNakriyaH // 14 // (mu.) sattAvanta iti / 'dravyaguNakarmaNAM sattAvattvamityarthaH / guNAdiriti / yadyapi guNakriyAzUnyatvamAdyakSaNe ghaTAdAvativyAptaM, kriyAzUnyatvaM ca gaganAdAvativyAptam, tathA'pi guNavadavRttidharmavattvaM karmavadavRttipadArthavibhAjakopAdhikamattvaJca tadarthaH / na hi ghaTatvAdikaM dravyatvAdikaM vA guNavadavRtti, karmavadavRtti vA, kintu guNatvAdikaM tathA, AkAzatvAdikantu na padArthavibhAjakopAdhiH // 14 // (kA.) Adya traNa padArtho (dravya, guNa ane karma) sattAvALA che. (dravya sivAyanA) guNAdi 6 padArtho nirguNa-niSkriya che. (mu.) dravya-guNa-karmanuM sattAvattva e sAdharmsa che evo artha jANavo. guNAdi... rajo ke guNazUnyatva ane kriyAzUnyatva AdyakSaNe ghaTAdimAM (AdyakSaNIya ghaTAdi nirguNa-niSkriya hovAthI) ativyApta che ane kriyAzUnyatva gaganAdimAM (vibhudravyomAM kriyA na hovAthI) ativyApta che. to paNa guNavAmAM nahIM rahela dharmavattva ane karmavAmAM nahIM rahela padArtha vibhAjaka upAdhimattva evo teno (nirguNatva ne niSkriyatvano) artha abhipreta che. (tethI koI doSa nathI, kAraNa ke) ghaTatvAdi ke dravyatvAdi guNavAmAM avRtti nathI ke karmavAmAM avRtti nathI. guNatvAdi ja emAM avRtti che. AkAzatva (karmavAmAM avRtti che, paNa e) padArthavibhAjaka upAdhi nathI (mATe doSa nathI.) (vi.) (1) dravyAdi traNanuM sAdharmsa-sattAvattvam samavAyasaMbaMdhathI sattA dravyAdi traNamAM ja rahI che ane dravyAdi traNa mAtramAM rahI che... tethI ativyAsi ke avyApti-doSa nathI. nityAnityabhAvavRttipadArthavibhAjakopazcimattva ke nityasamavetapadArthavibhAjakopAdhimao e dravya-guNanuM sAdharmsa che. (guNAdi 6nuM sAdharmsa) dravyasivAyanA guNAdi 6 padArthonuM sAdharmsa-(1) nirguNatva... (2) niSkriyatva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 nyAyasiddhAntamuktAvalI (2) nirguNatva=guNazUnyatva... ghaTanA rUpAdiguNo pratye ghaDo samavAdhikAraNa che. tethI je kSaNe ghaDo utpanna thAya enI pachInI kSaNe emAM rUpAdi guNo utpanna thAya che. mATe AdhakSaNIya ghaTa nirguNa hovAthI emAM ativyAti Avaze. AnuM vAraNa karavA pariSkAra: (3) guNavadavRttidharmavattvam-nirguNatvam eTale ke guNavAnmAMna rahelo dharma hovo e guNAdi 6nuM sAdhamya che. guNavAnamAM rahelA dharma tarIke guNatvakarmavAdi ja levAze. ghaTamAM rahelA dravyatva, ghaTatva, zeyatvAdi dharmo to guNavAnmAM rahelA che, kAraNa ke bIjI kSaNe to ghaDo paNa guNavAna banI ja jAya che. tethI guNatvAdi dharmo levA paDaze je AdyakSaNIya ghaTamAM na hovAthI ativyApti nahIM rahe. zaMkAH jema kapAlathI ghaDo utpanna thAya che ema kapAlarUpathI gharUpa utpanna thAya che. eTale je kSaNe kapAlathI ghaTa utpanna thaze e ja kSaNe kapAlarUpa rUpane utpanna karI deze. tethI prathamakSaNe ghaDo nirguNa hovAno prazna ja kyAM rahe che ke jethI ativyApti thAya? samAdhAnaH kapAlarUpa e ghaTarUpanuM kAraNa che e vAta sAcI. eTale ja kapAlanuM nIlarUpa ghaDAnA nIlarUpane utpanna kare che. paNa A be nIlarUpa vacce ghaniSTha pratyAsattithI kAryakAraNabhAva Avo che - kapAlanuM nIlarUpa, sva (=nIlarUpa) no Azraya kapAla, emAM samaveta ghaTa, eTale svAzraya samavetatva saMbaMdhathI rahyuM che. jyAM samavAya saMbaMdhathI ghaTanIlarUpa utpanna thAya che. (nataMtravicchinnasvaashrysmvettvsNbNdhaavcchinnkaarnntaaniruupit - niiltvaavcchinnsmvaaysNbNdhaavcchinnkaarytaa|) Ano artha e thAya ke jyAM svAzrayasamavetatva saMbaMdhathI nIlarUpa rahyuM hoya tyAM samavAyasaMbaMdhathI nIlarUpa utpanna thAya. have, svAzrayasamavetatva saMbaMdhathI nIlarUpato kapAlanA potAnA nIlarUpa-gaMdha vagere guNomAM paNa rahyuM che. kAraNa ke sva= nIlarUpa, eno Azraya kapAla, emAM samaveta enA nIlarUpAdi guNo. eTale kapAlanA nIlarUpa-gaMdha vagere guNomAM paNa samavAya saMbaMdhathI nIlarUpa utpanna thavAnI Apatti Avaze. A ApattinuM vAraNa karavA mATe samavAya saMbaMdhathI nIlarUpa svarUpa kArya mATe samAyikAraNa tarIke tAdAbhya saMbaMdhathI ghaTa vagere dravyane paNa kAraNa mAnavAmAM Ave che. eTale ke jyAM svAzrayasamavetatvasaMbaMdhathI nIlarUpa rahyuM hoya tyAM sarvatra samavAya saMbaMdhathI nIlarUpa utpanna thAya evo kAryakAraNabhAva nathI, kintu, jyAM svAzrayasamatatva saMbaMdhathI nIlarUpa rahyuM hoya ne sAthe tyAM ja, tAdAbhyasaMbaMdhathI ghaTa vagere dravya rahyuM hoya, tyAM ja nIlarUpa utpanna thAya che. (jyAM samavAya saMbaMdhathI kArya he, tyAM enuM samAyikAraNa tAdAbhyasaMbaMdhe rahe che e sarvatra khyAla rAkhavo.) kapAlanA nIlarUpa, gaMdha vagere guNomAM tAdAbhyasaMbaMdhathI ghaTa vagere dravya sAM na hovAthI samavAya saMbaMdhathI nIlarUpe utpanna thavAnI Apatti AvatI nathI. Ama nIlarUpAdinA samavAdhikAraNa tarIke ghaTAdi dravya manAyuM hovAthI e AdhakSaNe nirguNa ja hoya. zaMkAH jo AdhakSaNe ghaTamAM nIlarUpa nathI to ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa nahIM thAya, kAraNa ke dravyacAkSuSa pratyakSa pratye rUpa kAraNa che. samAdhAnaH A amAre iSTapatti ja che, ame prathamakSaNe ghaTacAkSuSa mAnatA ja nathI, (chatAM kSaNa sUkSma hovAthI e apratyakSa ApaNA khyAlamAM nathI AvatuM.) (4) have, guNAdi 6 nuM bIjuM sAdharma-niSkriyatva=kriyAzUnyatva. ghaTa, guNanI jema kriyA pratye paNa samavAdhikAraNa hovAthI AdhakSaNe niSkriya hoya che. tethI pariSkAra-kriyAvadravRttidharmavam dravyatva, dvitIyakSaNIyaghaTa vagare kriyAvAn padArthomAM rahelo dharma che, kriyAvAtmAM nahIM rahelo dharma nathI, je
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArimAMhya 105 AkSaNIya ghaTamAM paNa rahyo hovAthI ativyApti raheze nahIM. zaMkAH AkAzAdi vibhu padArthomAM koI kriyA kyAreya utpanna thatI nathI. tethI AkAzatva vagare kriyApadavRtti dharma hovAthI AkAza vageremAM ativyApti Avaze ja. samAdhAnaH to pachI ame pariSkAra karIzuM civavRttiparvArthavimAgo dhimattvacitvam... AkAzatvae padArtha vibhAjakopAdhi nathI. dravyatva e padArtha vibhAjakopAdhi chepaNa kriyAvavRtti che, avRtti nahIM, tethI ativyAmi nathI. karma-sAmAnyAdi pAMca padArthonuM nityAnityabhAvAvRttipadArthavibhAjakopAdhimattva e sAdharma jANavuM. (kA.) sAmAnyaparihInAstu sarve jAtyAdayo matAH / (mu.) 'sAmAnyAnadhikaraNatvaM sAmAnyAdInAmityarthaH / (ka.) jAti vagere badhA padArtho sAmAnyazUnya manAyA che. (mu) sAmAnyAnadhikaraNatva e sAmAnyAdi 4 padArthonuM sAdharma che ema artha jANavo. (vi.) sAmAnyaparihInatva= sAmAnyazUnyatva= sAmAnyAbhAva e sAmAnyAdinuM arthAt sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva A cAra padArthonuM sAdharme che. zaMkAH naiiyAyike badhA bhAva padArthomAM sattA mAnI che, kAraNa ke "sattA' hoya to ja e "bhAva" padArtha banI zake. paNa dravyAdi traNamAM e samavAya saMbaMdhathI rahelI mAnI che, te sAmAnyAdimAM ekAryasamavAyasaMbaMdhathI rahelI mAnI che. ghaTamAM samavAya saMbaMdhathI sattA rahI che ane tyAM ja samavAya saMbaMdhathI ghaTatva vagere sAmAnya (jAti) che. eTale ke sattA ane ghaTatvAdisAmAnyaA banneno eka (ghaTAdi) padArthamAM samavAya che. tethI sattA, ekAAsamavAya saMbaMdhathI (ghaTavAdi) sAmAnyamAM paNa rahela ja che. tethI sAmAnyamAM sAmAnyAbhAva na rahevAthI (sattA paNa eka jAti ja che.) avyAptidoSa Avaze. (1) samAdhAnaH enA vAraNa mATe, sAmAnyaparihInatva sAmAnyAnadhikaraNatvam artha karavo. ekAryasamavAya e vRttiniyAmaka saMbaMdha na hovAthI, e saMbaMdhathI ghaTatyAdi sAmAnya, sattA vagere sAmAnyanA saMbaMdhI bhale bane paNa AdhAra (adhikaraNa) na bane. tethI avyApti nahIM. athavA to samavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka sAmAnyAbhAva e sAmAnyAdi 4nuM sAdharmsa jANavuM. sAmAnyAdimAM sattA vagere sAmAnya enArtha samavAya saMbaMdhathI rahevA chatAM samavAya saMbaMdhathI to eno abhAva ja hoya che, mATe AvyAptidoSa Avato nathI. ta--samavetAvRtti padArthavibhAjakopAdhimattva e vizeSAdi 3 padArthonuM ane samatAvRtti padArtha vibhAjakopAdhimattva e samavAya-abhAvanuM sAdharmsa jANavuM. (.) parimAnyamannAnAM varaVItvamulAhatam II (mu.) paarimaannddlyeti| pArimANDalyaM aNuparimANaM, kAraNatvaM tadbhinnAnAmityarthaH / 'aNuparimANantu na kasyApi kAraNam / taddhi svAzrayArabdhadravyaparimANArambhakaM bhavet, taccana saMbhavati, parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatvaniyamAnmahadArabdhasya mahattaratvavadaNujanyasyANutaratvaprasaGgAt / evaM paramamahatparimANamatIndriyasAmAnya vizeSAzca bodhyAH /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 nyAyasiddhAntamuktAvalI (pArimAMDalya) (ka.) pArimAMDalya sivAyanA padArthonuM sAghamya kAraNatva kahevAyuM che. (mu.) pArimAMDalya eTale aNu parimANa. kAraNatvaetenAthI bhinna padArthonuM sAdharma che ema artha jANavo. "aNuparimANa to koInuM kAraNa nathI. kAraNa ke (e jo kAraNa bane to) svAzrayArabdha dravyanA parimANanuM AraMbhaka bane. paNa e saMbhavatuM nathI. kAraNa ke parimANa svamAnajAtIya utkRSTa parimANanuM ja janaka bane evo niyama hovAnA kAraNe mahatparimANajanyamAM jema mahattatva hoya tema aNuparimANajanya parimANamAM aNataratva AvavAnI Apatti Ave. (pArimAMDalyanI jema) paramamahatparimANa, atIndriya sAmAnya ane vizeSa paNa koInuM kAraNa banatA nathI e jANavuM. (vi.) pArimAMDalya eTale aNu parimANa. ahIM pArimAMDalya zabdathI paramANunuM parimANa ane vyaNukanuM parimANa e banne samajavAnA che. eTale A be, (temaja AgaLa kahevAnArA) paramamahatparimANa atIndriya sAmAnya ane vizeSo... ATalA padArthone choDI zeSa badhA padArthonuM "kAraNatva" e sAdharma che. eTale ke zeSa saghaLA padArtho ko'ka ne ko'ka kAryanA samavAya, asamavAya ke nimittakAraNa bane ja che. (1) pArimAMDalya koInuM kAraNa banatuM nathI. chidramAMthI pravezatA sUryakiraNomAM je jhINI rajakaNo UDatI dekhAya che ene naiyAyiko trasareNukacaNuka mAne che. enuM pratyakSa thAya che. vyaNuka ane paramANu enA karatAM paNa nAnA hoya che. Aloka saMyoga vagere hovA chatAM enuM pratyakSa thatuM nathI. eTale dravyanA laukika pratyakSa pratye mahatparimANane kAraNa mAnavAmAM AvyuM che. paramANu ane vyaNukanuM parimANa aNu hovAthI e svAzrayabhUta paramANu ane vyakanA pratyakSanuM kAraNa banI zaktA nathI. caeNNuka vagerenuM parimANa mahat hovAthI caNaka vagerenA laukika pratyakSamAM kAraNa bane che. ema caNuka vagerenuM mahatparimANa caturaNuka vagerenA mahatparimANanuM kAraNa bane che. taMtu jeTalA moTA eTalo paTamoTo bane che enAthI jaNAya che ke avayavanuM parimANa avayavInA parimANanuM kAraNa che. paNa A rIte, paramANunuM parimANa vyaNukanA parimANanuM ane vyaNukanuM parimANa vyaNukanA parimANanuM kAraNa banI zakatuM nathI. (2) 5 phUTanI lAkaDI sAthe bIjI 5 phUTanI lAkaDI joDavAmAM Ave to enI laMbAI 10 phUTanI thAya che, paNa jADAIvadhatI nathI. AnAthIeka niyama nizcita thAya che ke eka (=avayavanuM) parimANa jo bIjA (=avayavInA) parimANane utpanna karatuM hoya to svasajAtIya utkRSTa parimANane ja utpanna kare che. paramANunuM parimANa koIparimANane utpanna karatuM hoya to vyaNukanA parimANane ja utpanna kare. kAraNake parimANa potAnA AzrayabhUta dravyathI utpanna thanAra dravyanA parimANane ja utpanna karI zake che. jema ke kapAlanuM parimANa ghaTanA parimANane utpanna kare che. eTale paramANunuM parimANa vyaNukanA parimANanuM ja janaka banI zake. paNa e zakya nathI. kAraNa ke paramANunuM parimANa aNu hovAthI ane e svasajAtIya utkRSTa parimANane ja pedA karI zakyuM hovAthI enAthI utpanna thanAra parimANane "aNutara mAnavuM paDe. eTale vyaNukanuM parimANa vadhAre nAnuM hoya che ema mAnavuM paDe. je yogya nathI. tethI paramANunuM parimANa, vyaNukanA parimANanuM janaka nathI. mATe e koInuM kAraNa nathI. ema vyaNukanuM parimANa jo koI parimANane utpanna karatuM hoya to caNakanA parimANane ja utpanna kare. paNa e zakya nathI. kAraNa ke vyaNukanuM parimANa "aNu che jyAre caNakanuM parimANa "mahat hovAthI vijAtIya che. (vaLI paramANu ane vyaNukanA parimANanuM laukika pratyakSa paNa thatuM nathI. tethI e viSayavidhayA paNa kAraNa banatuM nathI.) mATe vyakanuM parimANa paNa koInuM kAraNa banatuM nathI. (jo ke, vyaNukanuM parimANa anitya hovAthI eno dhvaMsa thAya che, ane dhvaMsapratye pratiyogI kAraNa hoya che. tethI e rIte = pratiyogividhayA vyakanuM parimANa
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ akAraNa padArtho 'kAraNa' bane che. paNa ahIM bhAvakAryanA kAraNanI vivakSA che e jANavuM.) (prazna H jo paramANu ane dyaNukanA parimANathI kramazaH dyaNuka ane RNukanuM parimANa utpanna thatuM nathI to e zenAthI utpanna thAya che ? uttara H be paramANu maLIne eka krmaNuka bane che. be paramANumAM rahelI dvitvasaMkhyA krmaNukanA parimANanuM kAraNa bane che. ema RNuka, traNa dyaNUka maLIne bane che. emAM rahelI tritvasaMkhyA RNukanA parimANanuM kAraNa che.) 107 (3) A ja rIte paramahatparimANa paNa koInuM kAraNa banatuM nathI, kAraNa ke enAthI utkRSTa koI parimANa che nahIM jenuM e janaka banI zake. vaLI enuM laukika pratyakSa thatuM nathI, mATe viSayavidhayA paNa e kAraNa nathI. ema enA AzrayabhUta dravyanuM paNa laukika pratyakSa thatuM nathI. mATe e paNa akAraNa che. ema paramANutva, adRSTatva, gurutvatva (gurutvaguNaniSThajAti) vagere atIndriya sAmAnya temaja vizeSo paNa akAraNa che. (atIndriya vastumAM ja rahela sAmAnya atIndriya sAmAnya kahevAya.) (mu) idamapi 'yogipratyakSe viSayasya na kAraNatvaM, `jJAyamAnaM sAmAnyaM na pratyAsattiH, 'jJAyamAnaM liGgaM nAnumitikaraNamityabhiprAyeNoktam, AtmamAnasapratyakSe Atmaparamamahattvasya kAraNatvAt paramamahatparimANamAkAzAde ( pAThAntaraM - kAlAde) rbodhyam / 'tasyApi na kAraNatvamityAcAryANAmAzaya ityanye / tanna, jJAnAtiriktaM pratyevAkAraNatAyA AcAryaM vAt // G (akAraNa padArtho) (mu.) A (paramamahatparimANa vagerene paNa je akAraNa kahyA te) paNa yogIpratyakSamAM viSaya kAraNa nathI, jJAyamAnasAmAnya pratyAsatti nathI ane jJAyamAnaliMga anumitinuM karaNa nathI evA abhiprAye kaheluM che. (nahIMtara paramamahatparimANanuM yogIne je pratyakSa thAya che enuM ja e viSayavidhayA kAraNa banI jAya, atIndriya sAmAnya sAmAnyalakSaNA pratyasattirUpe kAraNa banI jAya. ane vizeSa paramANucanA bhedanI anumitinuM karaNa banI jAya. tethI A badhAne akAraNa kahI na zakAya.) vaLI, 4AtmamAnasapratyakSamAM AtmAnuM paramamahatparimANa kAraNa banatuM hovAthI (ahIM paramamahatparimANane je akAraNa kahyuM temAM e akAraNa) paramamahatparimANa AkAzAdinuM (pAThAntare kAlAdinuM) jANavuM. pate=AtmAnuM paramamahatparimANa paNa koinuM kAraNa banatuM nathI evo AcAryano Azaya che evuM anya vidvAno kahe che, paNa e barAbara nathI, kAraNa ke udayanAcArye to jJAnAtirikta kArya pratyenI akAraNatA ja kahI che. (eTale ke jJAnAtmaka kArya pratyenI tenI kAraNatAne nakArI zakAya nahIM.) A badhAnuM yogIone pratyakSa thAya che. eTale emAM aNuparimANa (vi.) (prazna : aNuparimANa vagere vagere viSayavidhayA kAraNa bane ja che ne ! ) (1) uttara H sAme ghaDo paDyo hoya to ja ApaNane ghaDAnuM pratyakSa thAya che, na paDyo hoya to e pratyakSa thatuM nathI. mATe laukika pratyakSa pratye ghaDAne (viSayane) kAraNa mAnyo che. Ane viSayavidhayA kAraNa banyo kahevAya. paNa e rIte yogIone thatA pratyakSamAM eno viSaya viSayavidhayA paNa kAraNa banato nathI. kAraNa ke yogIone to vartamAna kSaNe avidyamAna evA paNa atIta-anAgata padArthonuM pratyakSa thAya che. prastutamAM pArimAMDalya, paramamahatparimANa vagerene je akAraNa kahyA che te, yogIne thatAM pratyakSamAM viSaya kAraNa banato nathI evA A abhiprAyathI ja kahyA che. ^/y (prazna H eka dhUmanA jJAnathI sarva dhUrmanI upasthiti thavAmAM sAmAnyalakSaNA pratyAsatti bhAga bhajave che. eTale ke A alaukika pratyakSamAM ghUmatva e kAraNa bane che A vAta muktAvalImAM AgaLa AvavAnI che. vaLI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 nyAyasiddhAntamuktAvalI ahIM 'sAmAnya' zabdano artha "jAti" nathI kintu koIpaNa "samAnadharma evo che. (samAnAnAM bhAva sAmAnyam) tethI paramANutva, adaSTava vagere paNa "sAmAnya hovAthI sarva adaSTa vagerenI upasthiti karavAmAM kAraNa bane ja che. to ene akAraNa zA mATe kaho cho ?) (2) uttaraH vartamAnakSaNe thatA jJAnano je viSaya banetene "jJAyamAna' kahevAya. navyarnayAyiko AvA jJAyamAna sAmAnyane alaukika pratyakSamAM pratyAsatti rUpe mAnatA nathI, kintu sAmAnyanA jJAnane pratyAsatti rUpe mAne che. eTale ke eka paramANunA jJAnathI je sarva paramANuonI upasthiti thAya che emAM tadgata paramANutva prayAsattirUpe bhAga bhajavatuM nathI, kintuparamANutvanuM jJAna bhAga bhajave che. A ja abhiprAyathI paramANutva vagere atIndriyasAmAnyAdine akAraNa kahyA che. (praznaH eka paramANuthI bIjA paramANunA bhedanI je anumiti thAya che emAM 'vizeSa' hetu tarIke kAraNa bane che. mATe ene akAraNa na kahevAya..) (3) uttaraH navyarnayAyiko jJAyamAna hetune anumitinuM kAraNa mAnatA nathI kintu hetunA jJAnane anumitinuM karaNa mAne che eTale, ukta bhedanI anumitimAM 'vizeSa" kAraNa banatA nathI. kintu vizeSanuM jJAna kAraNa bane che. A ja abhiprAyathI ahIM vizeSa vagerene akAraNa tarIke jaNAvyA che. (prAcIna naiyAyiko yogIpratyakSamAM viSayane kAraNe mAne che, ema jJAnamAnasAmAnyane pratyAsatti (saMnikarSa) rUpe ane jJAyamAna hetune anumitinA karaNa rUpe svIkAre che. eTale teonA mate A badhA paNa yogIpratyakSa vagerenA kAraNa bane che e jANavuM. navyarnayAyiko jJAyamAna sAmAnyane pratyAtti tarIke ane jJAyamAnaliMgane anumitikaraNa tarIke kema mAnatA nathI te vAta AgaLa Avaze.] praznaH paramANu ane vyaNuka sAthe cakSusaMyoga vagere hovA chatAM enuM pratyakSa thatuM nathI, jyAre vyaka vagerenuM cAkSuSapratyakSa thAya che. A hakIkatanI saMgati mATe dravyanA laukikapratyakSamAM maha parimANane kAraNa mAnyuM che. eTale ke je dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI mahatparimANa rahyuM hoya tenuM ja laukika pratyakSa thAya che. paramANu ane dyaNukamAM mahatparimANa na hovAthI enuM pratyakSa thatuM nathI. have, "ahaM sukhI' vagere je mAnasa pratyakSa thAya che emAM "ahaM' zabda AtmAno ullekha karanAra hovAthI A AtmadravyanuMmAnapratyakSa che. ane tethI emAM rahelaparamamahatparimANa ApratyakSamAM kAraNa banyuM che ema mAnavuM ja paDe che. to tame kema "paramamahatparimANa koInuM kAraNa banatuM nathI' ema kaho cho? (4) uttara : AtmadravyanA mAnasapratyakSamAM A rIte paramamahatparimANa kAraNa bane che, mATe ja prastutamAM paramamahatparimANane je akAraNa kahyuM che te AkAzAdinA (kAlAdinA) paramamahatparimANanI apekSAe kaheluM che ema samajavuM. (5) "prazastapAdabhASyanA vyAkhyA grantha kiraNAvalImAM udayanAcArye je kahyuM che te abhiprAya mujaba to AtmAnuM paramamahatparimANapaNa akAraNa che evuM keTalAka vyAkhyAtAo mAne che te barAbara nathI, kAraNake udayanAcArye tyAM je vyAkhyA karI che e jJAnabhinnakArya aMge che. eTale AtmAnuM paramamahatparimANa mAnasapratyakSa svarUpa jJAna sivAya anyatra to kyAMya kAraNa banatuM na hovAthI tyAM ene akAraNa tarIke jaNAve e barAbara che. paNa eTalA mAtrathI ahIM ene akAraNa kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke ahIM to koI paNa bhAvakArya pratye je kAraNa banatuM na hoya ene ja akAraNa jaNAvavAno abhiprAya che. mAnasapratyakSa paNa bhAvakArya to che ja. eTale enA pratye kAraNa banatA, AtmAnA paramamahatparimANane prasatutamAM 'akAraNa"nakahI zakAya. tethI AkAzAdinA parama mahatparimANane prastutamAM akAraNa' tarIke jaNAvyA che.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAde: padavicAraNA 109 (AkAzadaH padavicAraNA) zaMkA : dravyanA pratyakSa mATe tame mahatparimANane kAraNa mAnyuM, kAraNa ke paramANunuM pratyakSa thatuM nathI. paNa ema to paramANu gata rUpa vagere guNonuM paNa kyAM pratyakSa thAya che ? tethI rUpAdi guNonA pratyakSa pratye paNa mahatparimANane kAraNe mAnavuM paDaze. tethI e kAryakAraNabhAva (viSaya niSTha pratyAsattithI) Avo thaze. sva=mahatparimANa, eno Azraya ghaTa, emAM samaveta "rUpa'. tethI mahatparimANa svAzraya samavetatva saMbaMdhathI viSayabhUta "rupa" mAM raheze. ne pratyakSajJAnAtmaka kArya viSayatA saMbaMdhathI temAM rahyuM che. tethI kALakA bhAva - mahatparamAtvAchinnavAzrayasamavetatvasNbNdhaavcchinnkaarnntaaniruupit pratyakSatvAvacchinnaviSayatAsaMbaMdhAvacchinnakAryatA / have, zabda e AkAzano guNa che. ne enuM paNa pratyakSa to thAya ja che. tethI zabdAtmaka viSayamAM svAzrayasamavetatva saMbaMdhathI mahatparimANa rahyuM hovuM joIe. A konuM mahatparimANalevAnuM? to ke zabdanA AzrayabhUta AkAzanuM... kAraNa ke sva=mahatparimANa eno Azraya AkAza, emAM samaveta zabda... tethI AkAzanuM (parama) mahatparimANa svAzraya samavetatva saMbaMdhathI zabdamAM rahyuM hovAthI zabdanA pratyakSa pratye kAraNa bane che. to tame ene kema "akAraNa' kaho cho ? samAdhAna : mahatparimANa (mahattva) ne A rIte svAzrayasamatatva saMbaMdhathI pratyakSamAM kAraNa mAnavuM yogya nathI. kAraNa ke A rIte to paramANumAM rahela pRthvItvanuM paNa pratyakSa thavAnI Apatti Ave che, te A rIte, sva=mahattva, eno Azraya ghaTa, emAM samaveta pRthvItva. tethI, mahattva, svAzraya samavetatva saMbaMdhathI pRthvItvamAM AvI gayuM. vaLI pRthvItva jAti hovAthI, zuM ghaTamAM ke zuM paramANamAM ? eka ja che. eTale paramANugata pRthvItva paNa, svAzrayasamavetatvasaMbaMdhathI mahattvavat hovAthI enuM pratyakSa thavuM ja joIe, je thatuM nathI. kAraNa ke paramANu pratyakSa na hovAthI emAM hela koIpaNa dharmanuM pratyakSa thaI na zake. paramANumAM samaveta rUpAdi guNa, gamanAdi karma, pRthvItyAdi jAti vagerenuM pratyakSa thatuM na hovAthI, enuM vAraNa karavA pratyakSanA kAraNa tarIke mahattvane kyAMka goThavavuM to joIe ja. paNa A rIte ene sAMkaLavAthI ukta Apatti Ave che. tethI have ene saMbaMdhamAM joDavuM joIe... Azaya e che ke cAkSuSapratyakSa mATe AlokasaMyoga e hetu che, kAraNake aMdhakAramAM rahela cIja dekhAtI nathI. paNa, jo AlokasaMyogane svataMtra hetu mAnavAmAM Ave to je ghaDo svayaM aMdhakAramAM rahelo che, paNa e ghaDAnI aMdara saLagato dIvo che ne mukha DhAMkeluM che, e ghaDAne paNa AlokasaMyoga (aMdarathI) to che ja, mATe enuM cAkSuSa pratyakSa thavuM joIe, je thatuM nathI. AvI paristhitimAM vizeSatA e che ke jyAM (=aMdara) AlokasaMyoga che tyAM cakSusaMyoga nathI, ne jyAM (bahAra)cakSusaMyoga che tyAM AlokasaMyoga nathI. eTale ghaTamAM AlokasaMyoga hovA chatAM enuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. eTale, evuM mAnavuM paDe che ke viSayanA je bhAgamAM lokasaMyoga hoya te bhAgamAM cakSusaMyoga hoya to ja pratyakSa thAya. eTale ke AlokasaMyogAvacchinnacakSusaMyoga e cAkSuSapratye hetu che. A ja rIte mahattvane paNa satrikarSaghaTaka banAvI cakSusaMyoganA avacchedaka tarIke goThavavuM joIe. eTale ke AlokasaMyogAvacchinna mahattvAvacchinnacakSusaMyoga e dravyacAkSuSa pratye hetu che. prakAzamAM hela ghaDA sAtheno cakSusaMyoga Avo che. aMdhakAramAM rahela ghaDA sAtheno cakSusaMyoga Avo nathI, kAraNa ke AlokasaMyogAvacchinna nathI. prakAzamAM rahela paramANa sAtheno cakSusaMyoga paNa Avo nathI, kAraNa ke paramANumAM mahattva na hovAthI e mahattvAvacchinna nathI. A rIte, dravyasamavetaguNa vagerenA cAkSuSa mATe, AlokasaMyogAvacchinna-mahattvAvacchinna-cakSuHsaMyogavatuM (je dravya, tata) samatatvane satrikarSa rUpe mAnavo paDaze. pRthvItvavAnuM paramANu sAtheno cakSusaMyoga Avo na hovAthI paramANugatatvena pRthvItvanuM pratyakSa thavAnI Apatti nahIM Ave. have, A rIte kALakao bhAva mAnavAmAM 'cakSu" antaHpraviSTa hovAthI dareka indriyajanya pratyakSanA kA.kA. bhAva alaga-alaga mAnavA paDaze. jemake sAkaragata madhurarasanA pratyakSa mATe, mahattvAvacchinnarasanAsaMyuktasamavAya e hetu che. gaMdhapratyakSa mATe mahattvAvacchinnaghANasaMyuktasamavAya e hetu che vagere...
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI Ama dareka indriya mATe kA.kA. bhAva svataMtra thavAnA, tethI zabdanA zrotrapratyakSano kA.kA.bhAva paNa svataMtra ja mAnavAno raheze. paNa, AkAzanA to koi paramANu che nahIM. tethI AkAzIya paramANumAM rahelA guNa vagerenuM zrotrandriya dvArA pratyakSa thaI javAnI Apatti AvavAno prazna ja na hovAthI enA kA kA bhAvamAM mahattvane praviSTa karavAnuM koI prayojana na aevAthI eno praveza karavo e nirarthaka gaurava banI jAya che. 110 tethI, lAghavathI, zabdapratyakSa pratye 'zrotrAvacchinnasamavAya' ATalo ja sannikarSa kAraNa che. Ama zabdanA pratyakSa mATe to mahatparimANa hetu nathI (ne AkAzanuM potAnuM to pratyakSa thatuM nathI.) mATe AkAzanuM paramamahatparimANa koInuM kAraNa na banavAthI ahIM paramamahatparimANane je akAraNa tarIke jaNAvyuM te mATe, AkAzaderbodhyam emajaNAvyuM che. (AkAzanuM parimANa paramamahat che. eTale enAthI utkRSTa parimANa koI na hovAthI e koI parimANanuM paNa kAraNa nathI e jANavuM.) zaMkA : paNa AgaLa, 'mahattva Savighe hetuH' ema kahIne chae prakAranA laukika pratyakSamAM mahattvane kAraNa tarIke jaNAvyuM che. eTale zabdanA zrotrendriyajanya pratyakSamAM AkAzanA paramamahatparimANane kAraNa mAnavuM ja paDavAthI e akAraNa kyAM rahyuM? samAdhAna : to pachI ahIM 'AkAzAdeH' ema je jaNAvyuM che temAM atadguNasaMvijJAna bahuvrIhi samAsa karavo. eTale ke, AkAza che AdimAM je be (dik-kALa) nA te 'AkAzAdi'. tethI, AkAzAdi zabdathI divya, ane kALa dravya pakaDAze. ne artha Avo thaze ke ahIM je paramamaparimANane akAraNa tarIke jaNAvyuM che te paramamahatparimANa mAtra dik ane kALanuM samajavuM (koka pustakomAM to kAlAdeH evo ja pATha maLe che.) (kA.) anyathAsiddhizUnyasya niyatA pUrvavartitA / kAraNatvaM bhavettasya traividhyaM parikIrtitam // 16 // (mu.) nanu ALatva vim ? gata ATha - anyathAsiddhIti| tasya = AraLatvakSya // 6 // (kAraNatAnirUpaNa) (kA.) anyathAsiddhizUnya padArthamAM je niyata pUrvavartitA hoya che e ja 'kAraNatva' che. tenA traNa prakAro kahevAyA che. (mu.) pArimAMDalya vagerethI bhinna padArthonuM 'kAraNatva' e sAdharmDa kahyuM. emAM kAraNatva zuM che ? e have saprasaMga kahe che. tenA= kAraNatAnA (traNa prakAro kahevAyA che.) (vi.) anyathAsiddhinya padArthamAM niyatA (=kAryavyApikA) je pUrvavartitA hoya che te ja te padArthamAM rahelI kAraNatA che. ahIM adhyAhArathI 'avyavahita' zabda jANI levo. eTale ke avyavahitapUrvavartitA jANavI. jyAM jyAM ghaTa utpanna thAya che tyAM tyAM tenI avyavahitapUrvamAM daMDa avazya hoya che, eTale ke daMDa pUrvavartI hoya che, daMDaniSThapUrvavartitA hoya che. ghaDo utpanna thAya ane chatAM tyAM daMDa na hoya-arthAt daMDaniSTha pUrvavartitA na hoya AvuM banatuM nathI. tethI daMDaniSThapUrvavartitA kArya ghaTanI vyApikA che, mATe 'niyatA' che. vaLI daMDa anyathAsiddhizUnya=ananyathAsiddha to che ja. eTale daMDamAM anyathAsiddhizUnyatva viziSTa niyata pUrvavartitA je che, e ja emAM rahelI kAraNatA che. daMDatvAdimAM paNa niyatapUrvavartitA che, tethI emAM ativyAptinA vAraNa mATe 'anyathAsiddhizUnyatva' pada mUkyuM che. kyAka ghaTotpatti pUrve rAsabha hAjara hoya che. emAM ativyAptinA vAraNa mATe 'niyatA' kahyuM che. AvI kAraNatA 3 prakAranI che-samavAyikAraNatA, asamavAyikAraNatA ane nimittakAraNatA.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ trividha kAraNatA 111 zaMkA H ahIM kAraNanA 3 prakAra na kahetA kAraNatAnA 3 prakAra kema kahyAM? samAdhAnaH ekanuM eka kAraNa, koI kArya pratye samavAdhikAraNa banatuM hoya to koI kArya pratye nimittakAraNa... eTale kAraNono A rIte vibhAga zakya na hovAthI kAraNatAno vibhAga karavAmAM Avyo che. (aa.) samavAyARUvaM pheyamathAthamavAdhidetutvam | evaM nyAyanayajJaistRtIyamuktaM nimittahetutvam // 17 // yatsamavetaM kAryaM bhavati jJeyaM tu samavAyijanakaM tat / tatrAsannaM janakaM dvitIyamAbhyAM paraM tRtIyaM syAt // 18 // (mu.) tatreti / samavAyikAraNe AsannaM = pratyAsannaM kAraNaM dvitIyaM asamavAyikAraNamityarthaH / atra yadyapi turItantusaMyoge paTAsamavAyikAraNatvaMsyAt, 'vegAdInAmabhighAtAdyasamavAyikAraNatvaM syAt / evaM jJAnAdInAmapIcchAdya.samavAyikAraNatvaMsyAt, tathApi paTAsamavAyikAraNalakSaNe turItantusaMyogabhinnatvaM deyam / 'turItantusaMyogastuturIpaTasaMyogaM pratyasamavAyikAraNaM bhavatyeva / 'evaM vegAdikamapi vegaspandAdyasamavAyikAraNaM bhavatyeva / iti tattatkAryAsamavAyikAraNalakSaNe tattabhinnatvaM deyam / AtmavizeSaguNAnAM tu kutrApyasamavAyikAraNatvaM nAsti, tena tadbhinnatvaMsAmAnyalakSaNe heyameva | (ka.) (kAraNatvanA traNa prakAra) samavAdhikAraNatva ane asamavAyikAraNatva (prakAra tarIke jANavA.) ema nyAyadarzananA jANakAroe trIjuM nimittakAraNatva kahyuM che. kArya jemAM samavAyasaMbaMdhathI utpanna thAya che ene samavAyikAraNa kahevAya che. temAM raheluM kAraNa bIjuM (=asamAyikAraNa kahevAya che.) e bethI je juduM hoya te trIjuM ( nimittakAraNa) jANavuM. (asamAyikAraNanirUpaNa) (mu.) kAryanA samavAyikAraNamAM pratyAsanna = saMbaddha kAraNa e bIjuM = asamAyikAraNa che ema artha jANavo. ahIM = asamAyikAraNanuM AvuM lakSaNa mAnavAmAM, turItanusaMyogamAM paTanI asamavAdhikAraNatA Avaze, 'vega vageremAM abhighAta vagerenI asamavAdhikAraNatA Avaze, ema jJAna vageremAM icchA vagerenI asamavAdhikAraNatA Avaze. *to paNa paTanA asamavAyikAraNanA lakSaNamAM turataMtusaMyogabhinnatva evuM vizeSaNa lagADavuM (tethI ativyApti doSa nahIM rahe.) "turItaMtusaMyoga turIpaTasaMyoga pratye asamavAyikAraNa bane ja che. ema vegAdi paNa vegaspandAdinuM asamavAyikAraNa bane ja che. itietethI te tenA asamAyikAraNanA lakSaNamAM tattabhinnatva evuM vizeSaNa mUkavuM. AtmavizeSaguNo to kyAMya paNa=koIpaNa kArya pratye asama kAraNa banatA nathI. tethI tabhinnatva (asamavAyikAraNanA) sAmAnyalakSaNamAM vizeSaNa tarIke mUkI ja devuM. (vi.) koIne paNa asamavAyikAraNa banavA mATe be zarato joIe(1) e vivakSitakAryanuM kAraNa hovuM joIe. tathA, (2) e vivakSita kAryanA samavAyikAraNamAM rahyuM hovuM joIe. kapAlasaMyoga thAya to ja ghaDo bane che, mATe kapAlasaMyoga ghaDAnuM kAraNa to che ja. vaLIe, ghaDAnA samavAyikAraNa kapAlamAM rahela che. tethI kapAlasaMyoga ghaDAnuM asamavAdhikAraNa che. sarvatra avayavasaMyoga avayavInuM asamavAdhikAraNa hoya che. ema kapAlarUpa ghaTarUpanuM asamavAdhikAraNa che.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI (1) paNa, turItaMtusaMyoga paTanuM kAraNa che, vaLI paTanA samavAyikAraNa taMtumAM rahela che, kAraNa ke saMyoga dviSTha hoya che. tethI turItaMtusaMyogamAM paNa A lakSaNa jAya che. je ativyApti doSa che. 112 zaMkA : turItaMtusaMyogane paNa paTanuM asamavAyikAraNa mAnI lo ne ! jethI e ativyAsi na kahevAya... samAdhAna H evo niyama che ke asamavAyikAraNanAze dravyanAza thAya. tethI jo turItaMtusaMyogane paTanuM asamavAyikAraNa mAnIe to e saMyoganAze paTanAza thaI javo joIe. je thato nathI. zaMkA H evo niyama mAnavAnI zI jarUra che ? samAdhAna H evo niyama na mAnIe to dravyanAzanuM kAraNa kone mAnavuM ? na zaMkA : kema ? samavAyikAraNanAzane mAnI zakAya ne ? kapAlano nAza thAya eTale ghaTanAza thaI jAya. samAdhAna H paNa krmaNukanAza pratye kone kAraNa mAnazo ? kAraNa ke enA samavAyikAraNabhUta paramANuo nitya hovAthI nAza pAmatA nathI. eTale dyaNuka nAza mATe to be paramANunA saMyoganA nAzane ja kAraNa mAnavuM paDe che. tethI sarvatra samAna rIte avayavasaMyogAtmaka asamavAyikAraNanA nAzane ja dravyanAzanuM kAraNa mAnavuM ucita che. zaMkA : paNa to pachI samavAyikAraNa vinA paNa avayavInI kSaSkraya sthiti mAnavAnI Apatti Avaze, te A rIte-prathamakSaNe taMtunAza, bIjI kSaNe taMtusaMyoganAza ne trIjI kSaNe paTanAza. eTale prathama ane dvitIya kSaNe tantu na hovA chatAM paTa hovo mAnavAnI Apatti Avaze. samAdhAna : A amAre iSTApatti ja che. tethI jo turItantusaMyogane paTanuM asamavAyikAraNa mAnIe to e saMyoganAze avazya paTanAza thavo joIe. je thato nathI. mATe turItaMtusaMyoga paTanuM asamavAyikAraNa nathI. chatAM emAM lakSaNa jAya che. mATe ativyApti. (2) ema, vegamAM abhighAtasaMyoga (je saMyoga thatAM avAja pedA thAya te abhighAtasaMyoga)nuM asamavAyikAraNatva che nahIM ane chatAM lakSaNa jAya che. jema ke- hAthane jorathI Tebala para pachADavAmAM Ave tyAre abhighAtasaMyoga thAya che. enuM samavAyikAraNa hAtha che jemAM abhighAtasaMyoganA kAraNabhUta vega rahyo che. zaMkA : to vega bhale ne asamavAyikAraNa bane, zuM vAMdho che ? samAdhAna H AMgaLIno (=avayavano) Tebalane saMyoga thavAnA kAraNe hAthano (=avayavIno) paNa je saMyoga (thAya che e saMyogajanyasaMyoga kahevAya che. A sivAyanA koIpaNa saMyoga pratye lAghavathI karmane ja asamavAyikAraNa mAnyuM che. vega vagara hAthane Tebala para aDADavAmAM Ave tyAre avAja vagara je saMyoga thAya che te nodanasaMyoga kahevAya che. AmAM vega to vidyamAna ja na hovAthI kAraNa mAnI zakAto nathI, mATe hAthamAM rahela karmane ja asamavAyikAraNa mAnavuM paDe che. abhighAta saMyoga vakhate paNa karma to hoya ja che. eTale ene ja asamavAyikAraNa mAnavAmAM banne prakAranA saMyoga mATe eka sarakho kArya-kAraNa bhAva thavAthI lAghava thAya che. vegane paNa jo kAraNa mAnavAmAM Ave to be asamavAyikAraNa mAnavAnuM gaurava thAya che, mATe e abhighAtasaMyoganuM asamavAyikaraNa nathI. (3) ema icchA vagere pratye jJAna vagere asamavAyikAraNa banavAnI Apatti Ave che. duniyAmAM banatI je cIjonI jANakArI nathI hotI enI icchA paNa thatI nathI. mATe icchAnuM kAraNa jJAna che. vaLI e, icchAnA samavAyikAraNa AtmAmAM raheluM che. tethI lakSaNa gayuM... ativyApti...
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ asamavAcikAraNatva 113 zaMkA jJAnane icchAnuM asamavAyikAraNa mAnI ja lo ne ! jethI ativyApti na kahevAya. samAdhAna AtmAnA koIpaNa vizeSa guNa pratye lAghavathI AtmamanaHsaMyogane asamavAyikAraNa mAnyuM che. eTale dareka pratye kAraNatAvacchedaka lAghavathI eka ja AtmamanaHsaMyogatva che. have jJAnane paNa jo icchAnuM asamavAdhikAraNa mAnIe, to jJAnatva paNa kAraNatAvacchedaka banavAthI gaurava thAya. Ama asamavAyikAraNanA A lakSaNamAM AvAM sthaLoe ativyApti Ave che. enA vAraNa mATe pariSkAra karavo joIe. kapAlasaMyogamAM kArya (ghaTa) nI kAraNatAne samavAyikAraNamAM (pAlamAM) saMbaddhatA paNa che. chatAM emAM paTanI asamavAyikAraNatAto nathI ja. eTale jema asamavAyikAraNanuM sAmAnyalakSaNa banAvavAmAM Ave che, tema viziSya te te ghaTa-paTa vagere vizeSa kAryamATe vizeSarUpe paNa e lakSaNa banAvavuM Avazyaka bane che. (4) tethI paTanA asamAyikAraNanA lakSaNamAM "turItaMtusaMyogabhinnatva'eTaluM vizeSaNa mUkI devAthI emAM ativyApti thaze nahIM. tethI e lakSaNa AvuM thaze taMtusamavetatve sati turItaMtusaMyogabhinnatve sati paTakAraNatvaM paTAsamavAyikAraNatvam / zaMkAH 'turItaMtusaMyogabhinnatva' AvuM vizeSaNa asamAyikAraNanA sAmAnya lakSaNamAM ja mUkI do ne? (5) samAdhAnaH jo ema mUkavAmAM Ave to e koInA pratye asamavAyikAraNa na rahe, je ISTa nathI, kAraNa ke turIpaTasaMyoga pratye to e asamavAya kAraNa che ja. (turIpasaMyoganA samavAdhikAraNa turImAM, kAraNabhUta turItaMtusaMyoga rahyo che, mATe e enuM asamavAyikAraNa che.) e ja rIte abhighAtasaMyoganA asamAyikAraNanA lakSaNamAM 'vegabhinnatva' evuM vizeSaNa mUkavuM. eTale ke enuM lakSaNa AvuM thaze. mithAtasamavAyarasaMvaddhatve sati ve mitratve sati amiSAtananatvam | (6) vegathI netaranI soTI vIMjhavAmAM Ave to emAM spaMdana thAya che jenuM samavAya kAraNa e soTI che ne emAM vega rahelo che. tethI vega paMdana pratye to asamavAyikaraNa che ja. (vegaja kriyA spaMdana kahevAya che.) eTale vega koI ja kArya pratye asamAyikAraNa nathI evuM nathI. tethI "vegabhinnatva evuM vizeSaNa asamavAyikAraNanA sAmAnya lakSaNamAM mUkavAmAM AvatuM nathI. (7) paNa jJAnAdi AtmavizeSaguNo to koI ja kArya pratye asamAyikAraNa nathI. tethI "AtmavizeSaguNabhinnatva' AvuM vizeSaNa sAmAnya lakSaNamAM ja mUkavAmAM Ave che. mATe, asamavAyikAraNanuM sAmAnya lakSaNa AvuM banaze. samavAyikAraNasaMbaddhatve sati AtmavizeSaguNabhinnatve sati kAraNatvaM asamavAyikAraNatvam / ane jyAre vizeSarUpe kAryakAraNa bhAva kahevAno hoya tyAre te te kArya pratye je asamavAyikAraNa prasiddha hoya e sivAyanA je padArthamAM sAmAnyalakSaNa cAlyuM jatuM hoya 'tabhinnatva' vizeSaNa mUkavuM. (mu.) atra samavAyikAraNe pratyAsannaM dvividhaM, kAryaikArthapratyAsattyA kAraNaikArthapratyAsattyA ca / AdyaM yathAghaTAdikaM prati kapAlasaMyogAdikamasamavAyikAraNam / tatra kAryeNa ghaTena saha kAraNasya kapAlasaMyogasya ekasmin kapAle pratyAsattirasti / dvitIyaM yathA-ghaTarUpaMprati kapAlarUpamasamavAyikAraNam / svagatarUpAdikaM prati samavAyikAraNaM ghaTaH, tena saha kapAlarUpasyaikasmin kapAle pratyAsattirasti / tathA ca kvacit samavAyasambandhena kvacit svasamavAyisamavetatva
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 nyAyasiddhAntamuktAvalI sambandheneti phalito'rthaH / itthaM ca kAyaikArtha-kAraNaikArthAnyatarapratyAsattyA samavAyikAraNe pratyAsannaM kAraNaMjJAnAdibhinnamasamavAyikAraNamiti sAmAnyalakSaNaM paryavasitam / AbhyAM samavAyikAraNAsamavAyikAraNAbhyAM paraM-bhinnaM kAraNaM tRtIyaM=nimittavAmitvarthaH II7-18 (asamavAyikAraNanI be pratyAtti) (mu.) ahIM samAyikAraNamAM pratyAsanna (ema je kahyuM te) be prakAre jANavuM-kAryakarthaprayAsattithIne kAraNekArthapratyAsattithI. emAM prathama A pramANe-ghaTAdi pratye kapAlasaMyoga vagere asamAyikAraNa che. tyAM, kArya ghaTanI sAthe kAraNa kapAlasaMyoganI eka-(AdhAra) kapAlamAM pratyAsatti che. dvitIya A pramANe-gharUpa pratye kapAlarUpa asamavAyikAraNa che. sva(=ghaTa) gatarUpa pratye samavAyi-kAraNa che ghaTa, tenI sAthe kapAlarUpanI eka (AdhAra)kapAlamAM pratyAtti che. eTale kvacit samavAyasaMbaMdhathI ane kvacit svasamavAsimavetatvasaMbaMdhathI (asamavAyikAraNa rahyuM hoya che) evo artha phalita thayo. eTale, kAyaeNkArya-kAraNakArthaanyataraprayAsattithI samAyikAraNamAM raheluM ane jJAnAdithI bhinna evuM kAraNa e asamavAyikAraNa hoya che evuM sAmAnyalakSaNa nizcita thayuM. samavAyikAraNa ane asamAyikAraNa A bethI je bhinna hoya evuM kAraNa nimittakAraNa kahevAya che ema artha jANavo. (vi.) ahIM sAmAnyalakSaNamAM je saMbaddhatva (=pratyAtti) kahyuM che, te kAyaeNkArthapratyAttithI athavA kArauTArthapratyAsattithI samajavuM. eTale ke asamavAdhikAraNa, kyAM to (1) kAryanI sAthe eka padArthamAM rahyuM hoya che, ne kyAM to (2) kAraNanI sAthe eka padArthamAM rahyuM hoya che. jema ke, (1) kapAlasaMyoga kapAlamAM rahyo che jyAM kArya ghaTa paNa rahyo che. tethI kapAlasaMyoga kAryakAthapratyAsattithI saMbaddha kahevAya. (2) kapAlarUpakapAlamAM rahyuM che jyAM "gharUpa" (kArya)nuM kAraNa 'ghaTa' paNa rahyo che. tethI kapAlarUpa kAraNekArthaprayAsattithI saMbaddha kahevAya. A ja vAta bIjA zabdomAM karavI hoya to - (1) asamavAyikAraNa tarIke abhipreta pAlasaMyogaghaTAtmakakAryanAsamavAyikAraNakapAlamAM samavAyasaMbaMdhathI saMbaddha hoya che ane, (2) asamavAdhikAraNatarIke abhipreta kapAlarUpa, ghaTarUpAtmaka kAryanA samavAyikAraNa ghaTamAM svasamavAyasamavetatva saMbaMdhathI rahyuM hoya che. (sva=kapAlarUpa, eno samavAya kapAla', emAM samaveta ghaTa che.) eTale asamavAyikAraNanuM aMtima sAmAnyalakSaNa AthayuM - vAyaeNvortha-RArthI tarasaMbaMdhenasamavAyiR pratyAsannaM kAraNaM jJAnAdibhinnamasamavAyikAraNam / nimittakAraNa : samavAyi ane asamAyikAraNathI je bhinna kAraNa hoya te nimittakAraNa. zaMkAH ghaTAdino kALa sAthe je saMyoga che enuM kALa" e samavAdhikAraNa che. to, kALane kAryamAtra pratye 'nimittakAraNa' kahevAya che te kema saMbhavaze? samAdhAnaH tethI, lakSaNano pariSkAra : samavAcivAtAmitratve sati gamavAyikAtamitratve sati yatkAraNatvaM, tadvattvaM nimittakAraNatvam / (va.) yena sara pUrvamAva: rAmavAva vA yastha anyaM prati pUrvatve jJAte yatpUrvabhAvavijJAnam // 19 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyathAsiddhi nirUpaNa 115 (mu.) idAnImanyathAsiddhatvameva kiyatAmata Aha-yeneti / 'yatkAryaM prati kAraNasya pUrvavRttitA yena rUpeNa gRhyate tatkAryaM prati tadrUpamanyathAsiddhamityarthaH / yathA ghaTaM prati daNDatvamiti / dvitiiymnythaasiddhmaah-kaarnnmiti| yasya svAtantryeNAnvayavyatirekau na staH, kintu kAraNamAdAyaivA'nvayavyatireko gRhyete, tadanyathAsiddham, yathA dnnddruupm| (anyathAsiddhi nirUpaNa) (ka.) yena = je rUpe (kAraNano kAryanI) sAthe pUrvabhAva (jaNAya te rU5), athavA jenA (anvayavyatireka) kAraNa dvArA ja (nizcita thAya te), tathA jenuM pUrvabhAvavijJAna (=pUrvavRttitAnuM jJAna) anya pratye pUrvavRttitA jaNAvAthI jaNAya... (A badhA anyathAsiddha jANavA.) (mu.) have keTalA padArtho anyathAsiddha che e kahe che-je kArya pratye kAraNanI pUrvavRttitA je rUpe nizcita thAya te kArya pratye te rUpa anyathAsiddha jANavuM. jema ke ghaDA pratye daMDatva.bIjA anyathAsiddha padArthane jaNAve che jenA svataMtra rIte anvayavyatireka na hoya, paNa kAraNanA anvayavyatireka dvArA ja anvayavyatireka nizcita thatA hoya te anyathA siddha. jema ke (ghaDA pratye) daMDarUpa. * (vi.) tame kAraNanI vyAkhyAmAM "anyathAsiddhizUnyatva' evuM vizeSaNa mUkeluM. to A anyathAsiddhatva keTalA padArthomAM raheluM che te jaNAvo AvI jijJAsA saMtoSavA mATe pAMca anyathAsiddhinI prarUpaNA karavAmAM Ave che. ((1) je kArya pratye kAraNanI pUrvavRttitA je rUpe nizcita thAya che te kArya pratye te rUpa anyathAsiddha hoya che, jema ke ghaDA pratye daMDatva. jyAM jyAM ghaDo utpanna thAya che tyAM tyAM daMDa svajanyabhramivatvasaMbaMdhathI jema avazya hoya che, tema daMDatva paNasvAzrayajanyabhramivatvasaMbaMdhathI avazya pUrvavartI hoya che. tethI daMDanI jema daMDatvane paNa ghaDAnuM kAraNa mAnavAnI Apatti Ave che. enuM vAraNa A anyathAsiddhithI thAya che. tAtparya -yavacchinnavAryatAnirUpitA ratA yaddhavacchinnA gharSa anyathAsiddhA, vaTavaivicchinnakaarytaaniruupitaa kAraNatA daMDatvAvacchinnA, ataH daMDatvamanyathAsiddham / TUMkamAM batAvacheravaM prathamanyathAsiddhi (2) jenA anvayavyatireka svataMtrapaNe na hoya. kintu kAraNanA anvaya-vyatireka hovAnA kAraNe ja jaNAtA hoya te bIjo anyathAsiddha jANavo. - jemake-jyAM jyAM ghaDo utpanna thAya che tyAM tyAM daMDa to avazya hoya ja che. have daMDa jo hoya to "daMDarUpa paNa avazya hovAnuM ja. mATe ghaDA sAthe "daMDarUpa" paNa anvayavyatireka dharAve che evo nirNaya thAya che. paNa A nirNaya ghaTanA kAraNabhUta daMDa' nA anvayavyatirekane AbhArI che. mATe anvayavyatireka maLatA hovA chatAM, daMDarUpa" ghaTa pratye anyathAsiddha che. ). zaMkAH A anyathAsiddhinuM lakSaNa jaNAvavA mATe mULamAM ramatAya nA ' ema jaNAvyuM che jemAM "kAraNa' zabda rahyo che. tethI anyonyAzraya doSa Ave che. kAraNa ke A rIte anyathAsiddhinA lakSaNamAM "kAraNa' no praveza che ne "kAraNa' nA lakSaNamAM anyathAsiddhizUnyatva' vizeSaNamAM "anyathAsiddhi' no praveza che. samAdhAnaH tethI ja muLamAM (kArikAvalImAM) je kAraNa" zabda rahelo che eno "anyathAsiddhizakhyatve sati..' vagere artha na karatAM "anvayavyatirekazAlI' evo artha karavo. (raMtasatve paTaHstram (anvaya) "hamane paTAmavi.)(vyatireka) AvA anvayavyatireka svataMtra maLe che. -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 nyAyasiddhAntamuktAvalI ' % hatuM. (satve paTasatva, rUpAmA paTamAva: AvA anvayavyatireka maLatA nathI, paNa, daMDasaklepaTaHQraMhapAmavepaTamAva:, evA anya vyatireka maLe che, je daMDanA anvayavyatirekane AdhIna hovAthI daMDarUpa anyathAsiddha che. zaMkAH ema to daMDa hovA mAtrathI paNa kyAM ghaDo banI jAya che? cakra vagere itara samagrI paNa joIe ja che. eTale ke tarata magla vi usatve ghaTasatram ne taddamAve taddamAva: che. tethI daMDanA anvayavyatireka paNa parAdhIna che. to e paNa anyathA siddha banaze. samAdhAnaH chatAM cakra vagere itarasAmagrI paNa daMDanI apekSA rAkhe che. eTale ke itarasAmagrI hovA chatAM, daMDa na hoya to ghaDo banato ja nathI. eTale daMDa-cakra vagerenA pratyekanA anvayavyatireka svataMtra che ne parasparasApekSa che. paNa daMDarUpa mATe evuM nathI, daMDarUpanA anvayavyatireka daMDanA anvayavyatirekane AdhIna che. daMDanA anvayevyatireka daMDarUpanA anvayavyatirekane nahIM. tethI daMDarUpa anyathAsiddha che, daMDa nahIM kAH prathamaanyathAsiddha daMDatva ane dvitIya anyathAsiddha daMDarUpa A banne kAraNabhUta daMDanA ja dharmo che, to be anyathAsiddhimAM pharaka zuM che ? samAdhAna : RbatAvodravaM kathAmAtrathAddhiH svatantrAnvayavyatirekazUnyakAraNaguNatvaM dvitIyAnyathAsiddhiH Avo taphAvata jANavo. AmAM, saMtatratvavyaktitva' ATaluM vizeSaNa na mUkIe to kapAlasaMyoga paNa "ghaTa" pratye anyathAsiddha thaI jAya, kAraNa ke e paNa kArya "ghaTa' nA kAraNa "kapAla' no guNa ja che. kapAlasaMyoga na hoya to bhale ne kapAla hoya, ghaDo banato nathI. kapAlasaMyoga hoya to ja ghaDo bane che. AvuM daMDarUpa mATe kahI zakAtuM nathI. "daMDarUpa na hoya pachI bhale ne daMDa hoya, ghaDo na ja bane" AvuM zI rIte bolAya ? mATe kapAlasaMyoga anyathAsiddha nathI. daMDarUpa anyathAsiddha che. - (trIjI anyathAsiddhi) (mu.) tRtIyamAha - anyaM pratIti / anyaM prati pUrvavRttitvaM gRhItvaiva yasya yatkAryaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate tasya tatkAryaM pratyanyathAsiddhatvam / yathA - ghaTAdikaM pratyAkAzasya, tasya hi ghaTAdikaM prati kAraNatvamAkAzatvenaiva syAt / taddhi zabdasamavAyikAraNatvaM, evaM ca tasya zabdaM prati kAraNatvaM gRhItvaiva ghaTAdikaM prati janakatvaM grAhyamatastadanyathAsiddham / nanu zabdAzrayatvena tasya kAraNatve kA'nyathAsiddhiriti cet ? paJcamIti gRhANa / nanvAkAzasya zabdaM prati janakatve kimavacchedakamiti cet ? kavattvAdikaM, vizeSapadArtho veti // 19 // (mu.) trIjA anyathAsiddhane jaNAve che - anya (kArya) pratye pUrvavRttitAno nirNaya karIne ja jenI je kArya pratye pUrvavRttitAno nirNayathAya te, te kAryapratye anyathAsiddha. jemake ghaTAdi pratye AkAza. te (AkAza) ghaTAdi pratyakAraNa (jo bane to) AkAzatvena ja bane... te AkAzatva zabdasamavAdhikAraNatva rUpa che. Ama te zabda pratye kAraNa che evo nirNaya karIne ja ghaTAdi pratye kAraNa che ema nirNaya karavAno rahe che. mATe e anyathAsiddha che. zaMkAH AkAzane (zabda samavAyikAraNarUpe ghaTa pratye kAraNa na mAnatA) zabdAzrayarUpe kAraNa mAnIe to kaI anyathAsiddhi Avaze ? (kAraNa ke trIjI to nahIM Ave.) samAdhAna : to pAMcamI anyathAsiddhi Ave ema jANa. zaMkAH AkAza zabda pratye kAraNa che to emAM avacchedaka koNa che? (arthAt e kayA rUpe kAraNa che ?) samAdhAna -kavandra vagere athavA vizeSa padArtha (avacchedaka che.)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ trIjI anyathAsiddhi 117 (vi.) prastuta kArya pratyenI jenI pUrvavRttitAno nirNaya, acakArya pratyenI enI pUrvavRttitAno nirNaya karyA bAda ja thato hoya te padArtha, prastuta kArya pratye trIjA prakArano anyathA siddha che. jema ke ghaDA pratye AkAza. jyAre jyAre ghaDo utpanna thAya tyAre tyAre enI pUrvamAM tyAM AkAza hoya ja A rIte AkAzanI pUrvavRttitAno nirNaya karavo che. paNa AkAza pratyakSa to nathI. eTale ghaTotpattikALe koIpaNa avAja-zabda thAya enA parathI, ahIM zabda utpanna thAya che to enA samavAyikAsma tarIke AkAza hovuM ja joIe' e rIte AkAza hAjara hovAno nirNaya thAya che. TUMkamAM, zabda thAya che, to ene pUrvavartI AkAza hovuM ja joIe, ane tethI ghaTane pUrvavRtti paNa e hovuM ja joie. A rIte nirNaya karavo paDe che. Ama pUrvavRttitAno nirNaya thavAthI kAraNa mAnavAno prasaMga Ave che. paNa emAM, pUrvavRttitAno Avacchedaka je AkAzatva che te eka vyaktivRtti hovAthI jAtisvarUpa nathI. mATe e zuM che? e jaNAvavuM paDe. tethI AkAzavaM zabda samavAdhikAraNatvam Ama kahevuM paDe. eTale ghaTa pratyenI pUrvavattitAno nirNaya karatAM pahelAM ene zabdanA kAraNa tarIke jANavuM paDe che. mATe e anyathAsiddha che. zaMkAH AkAzatva = zabda samavAyikAraNatva Avo artha karavAnA badale zabdAzrayatna Avo artha karavAmAM Ave to AkAza "zabdAzrayatna' dharmane AgaLa karIne ghaTanuM kAraNa banI zakaze, ane tethI A trIjI anyathAsiddhi nahi Ave, kAraNa ke zabdasamavAyikAraNatva laIe to ja enA ghaTakIbhUta kAraNatva mATe zabdapUrvavRttitAnuM grahaNa karavuM paDe che, "zabdAzrayatva'mAM kAraNatvano praveza na hovAthI zabdapUrvavRttitA eno ghaTaka na hovAnA kAraNe enA pratye enI pUrvavRttitAno nirNaya karavo Avazyaka raheto nathI. samAdhAnaH jo AkAzatva = zabdAzrayatna evo artha karAya to e vakhate AkAzamAM pAMcamI anyathAsiddhi jANavI. zaMkAH AkAzajo zabdanuM kAraNa che, to eno kAraNatAvacchedaka koNa? jo AkAzatva kahezo, to A AkAzatva zuM che? to ke zabdakAraNatva... eTale ke zabdakAraNatAno avacchedaka zabdakAraNatva banaze, je yogya nathI, kAraNa ke pote potAno avacchedaka banI zakto nathI. samAdhAna kAraNatAvacchedaka tarIke je AkAzatva kahevAya che te kavandra "khavattva' vagere svarUpa levAthI A doSa nahIM Ave. zaMkAH A kavandra' vagere to "ka" "kha" vagere varNasvarUpa hovAthI aneka che. emAM vinigamanAviraha hovAthI badhAne kAraNatAvacchedaka mAnavAnI Apatti Avaze. samAdhAna : to pachI AkAzamAM rahelA vizeSane ja kAraNatAvacchedaka mAnavo. zaMkAH AkAza kAMI pratyakSa nathI. tethI e zabdAzraya tarIke paNa pratyakSa na hovAthI emAM zabdAzrayatvanI siddhi kaI rIte karazo ? samAdhAna : : dravyAzrita:, kutviAr AvuM anumAna karIne zabdanA Azraya tarIke dravya siddha karIzuM, ne pachI AgaLa 1 e dravyamAM prathivyAdi aSTabhinnatva siddha thavAthI zabdanA Azraya tarIke AkAza dravya siddha thaI jaze. zaMkA : tame ApelA ji: zrita, tvati' anumAnamAM masta guNatva, patti vyAzritatva Ro TokaH evI zaMkA che.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1i8 nyAyasiddhAntamuktAvalI samAdhAnaH vari nacAI: dravyAzritaH na cAhuM, tafI dravyanofpa na ta evo anukULatarka e vyabhicAra zaMkAno vighaTaka che. tethI amAruM anumAna abAdhita che. zaMkA: 'padra' dravyajanya che evo nirNaya zAnAthI karazo ? samAdhAna H briH dravyanaca: AvA anumAnathI. zaMkAH AkAzatvane zabdAzrayatna rUpa levA mATe tamAre zabdamAM dravyAzritatvanI siddhi karavI paDI. vaLI e karavA mATe anukULatarka rUpe chevaTe tamAre zabda ane (AkAzarUpa) dravya vaccenA kArya-kAraNabhAvano nirNaya lAvavo paDyo. eTale "zabdAzrayatna' nI siddhi mATe chevaTe zabdakAraNatvano nirNaya joIze ja. ane tethI zabdapratyenI pUrvavRttitAno nirNaya Avazyaka rahevAthI ahIM tRtIya anyathA siddhi ja Avaze. samAdhAnaH yAga ane apUrva vacce je kAryakAraNabhAva che eno nirNaya nIce mujaba karAya che. svajAno yata' evI zrutithI jaNAya che ke yAga svargajanaka hovAthI svargapUrvavRtti che. paNa yAgamAM sIdhe sIdhI to avyavahita pUrvavRttitA nathI, tethI enA dvArA tarIke "apUrva" nI kalpanA karavAmAM Ave che. 'pAga: vyApa: svakArakhatA nyathAnuSav , A je vyApAra che te ja apUrva che. tethI, yAgamAM apUrvajanikatA paNa hovI joIe. 'mapUrva yAnacaM, mALavyApatra' Ama, yAgamAM apUrvanI kAraNatAno (ane tethI pUrvavRttitAno) nirNaya enI svarga pratyenI kAraNatAnA (ane tethI pUrvavRttitAnA) nirNayapUrvaka thAya che. TUMkamAM, "yAga svargajanaka che, mATe apUrvajanaka che' e rIte ja nirNaya karavo paDe che. jema, "AkAza zabdajanaka che mATe ghaTajanaka che' e rIte nirNaya karAto hovAnA kAraNe AkAza ghaTa pratye anyathAsiddha manAya che ema prastutamAM yAgane apUrva pratye anyathAsiddha mAnavo paDe che. paNa e anyathAsiddha to nathI. A ApattinA vAraNa mATe acaMti" Avo je prayoga che eno yathAzrata artha na letA vizeSa artha levo paDe che ke anyakArya pratye pUrvavRttitAghaTita gharmathI che, je kAryanuM kAraNa hoya, te te kArya pratye te dharmathI anyathAsiddha jANavo. eTale yAgamAM svargajanakaana apUrvajanatA mAnIe to e jarUra apUrva pratye anyathAsiddha bane che. paNa yAga to pratyakSasiddha hovAthI emAM yAtva jAti paNa pratyakSasiddha che. eTale yAga-gharmane AgaLa karIne jo ene apUrvajanaka mAnavAmAM Ave to "yAga-' svargakAraNatvaghaTita gharma na hovAthI - svarga pratyenI pUrvattitAthI ghaTita gharma svarUpa na banyo ne tethI vAgatva gharmane AgaLa karIne yAga apUrva pratye anyathAsiddha na rahevAthI Apatti nahIM Ave. A ja rIte 'AkAzatva' ne "zabdasamavAyikAraNatva' svarUpa laIe to e gharma zabda pratyenI niyatapUrvavRttitAghaTita hovAthI trIjI anyathAsiddhi Ave, paNa "zabdAzrayatva' svarUpa laIe to e gharma kAraNatvaghaTita na hovAthI niyata pUrvavRttitAghaTita paNa na thavAnA kAraNe trIjI anyathAsiddhi AvatI nathI. tethI pAMcamI anyathAsiddhi ja jANavI. trIjI anyathAsiddhinuMkamAMlakSaNa - anya kAryapratyenI kAraNatA che mATe (prastuta kAryanI) grahIta che kAraNatA jenIte anyathAsiddha. anyakAraNatayA gRhItakAraNatAkatvaM tRtIyA'nyathAsiddhiH (kA.) janakaMprati pUrvavRttitAmaparijJAya na yasya gRhyate / / atiriktamathA'pi yadbhaveniyatAvazyakapUrvabhAvinaH // 20 // (mu.) caturthamanyathAsiddhamAha - janakaM pratIti / yatkAryajanakaM prati pUrvavRttitvaM gRhItvaiva yasya yatkAryaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate tasya tatkAryaM pratyanyathAsiddhatvam / yathA kulAlapiturghaTaM prati / tasya hi kulAlapitRtvena ghaTaM prati janakatve'nyathAsiddhiH, kulAlatvena rUpeNa janakatve tviSTApattiH, kulAlamAtrasya ghaTaM prati janakatvAt /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ cothI anyathAsiddhi 119 (cothI anyathAsiddhi) (ka.) kAraNa pratyenI pUrvavRttitAne jANyA vagara jenI pUrvavRttitA na jaNAya te anyathAsiddha. niyatAvazyaka pUrvabhAvathI je kAMI bhinna hoya te badhuM paNa anyathAsiddha. (mu) cothA anyathAsiddhane kahe che -vivakSita je kAryanA kAraNa pratyenI pUrvavRttitAno nirNaya karIne ja jenI je kArya pratye pUrvavRttitA gRhIta thAya te padArtha te kArya pratye anyathAsiddha jANavo. jema ke kulAlapitA ghaTa pratye. te (kulAlapitA) kulAlanA pitA tarIke ghaTa patya kAraNa banavA mAgato hoya to anyathAsiddha jANavo. kulAlarUpe e ghaTanuM kAraNa banato hoya to amAre iSTApati ja che. kAraNa ke je koI kuMbhAra hoya te jyA ghaDA pratye kAraNa che ja. (vi.) kAryanA janaka (kAraNa) pratyenI pUrvavRttitAno nirNaya thavA para jenI kArya pratyenI pUrvavRttitA jJAta thAya te cotho anyathAsiddha jANavo. jema ke kulAlapitA. kuMbhAranA pitA vagara to kuMbhAra ja janme nahIM, eTale kuMbhAranA pitA kuMbhAra pUrve hoya ja. ane tethI e ghaTotpatti pUrve paNa hovAnA ja. to e paNa ghaTa pratye kAraNa kema nahIM? AvI zaMkA thaI zake che. enA samAdhAnarUpe A cothI anyathAsiddhi hovAthI e kAraNa nathI ema jANavuM. kuMbhAranA pitAnI ghaTapUrvavRttitAno nirNaya, ghaTakAraNIbhUta kuMbhArane e pUrvavRtti che, to ghaTane pUrvavRtti hoya ja A rIte thato hovAthI e anyathAsiddha jANavA. zaMkA paNa jo kuMbhArapitA paNa kuMbhAra hoya ne ghaDA banAvatA hoya to? samAdhAna kuMbhAra tarIke (kulAlatvena) te ghaTanuM kAraNa bane e amane iSTa ja che, kAraNa ke kuMbhAra mAtra ghaTajanaka hoya che. (arthAt kulAlavAvacchinakAraNatAnirUpita ghaTavAvacchinnakAryatA - Avo kAryakAraNabhAva amane ISTa ja che. kulAlapitRtvena emAM kAraNatA mAnavI e ja iSTa nathI, ane tethI e rUpe e ghaTa pratye anyathAsiddha che.) cothI anyathAsiddhinuM TUMkamAM lakSaNa : dvArabhinnakAraNakAraNatvaM caturthI anyathAsiddhiH je dvArabhinna kAraNanuM kAraNa hoya te cotho anyathAsiddha apUrvasvarganuM kAraNa che, ne yAga apUrvanuM... tethI yAga paNa anyathAsiddha na thaI jAya e mATe 'dvArabhinnatva e kAraNanuM vizeSaNa che. apUrva e dvAra che, kAra bhinna nahIM. tethI, enA kAraNabhUta yAga AnyathAsiddha nathI. dvArabhinnakAraNavaM' ATaluM ja lakhIe to dvArabhinna zabda, enuM kAraNatva AkAzamAM che je trIjo anyathAsiddha che, cotho nahIM, mATe ativyApti thAya. enuM vAraNa karavA mATe vacce "kAraNa' zabda mUkayo che. "zabda" e ghaTanuM kAraNa na hovAthI AkAzamAM dvArabhinnakAraNatva hovA chatAM kArabhinnakAraNakAraNatvana hovAthI cothI anyathAsiddhi nahIM. bIjo kAraNa' zabdanalakhIeto dvArabhitrakAraNatva" ATaluM ja lakSaNa thAya je cakrabhramaNAtmaka dvAra sivAyanA daMDa, cakra vagere dareka kAraNamAM hovAthI e badhA anyathAsiddha thavAnI Apatti Ave. __(mu.) paJcamAnyathAsiddhamAha - atiriktamiti / avazyaktRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tadbhinnamanyathAsiddhamityarthaH / ata eva pratyakSe mahattvaM kAraNam, anekadravyavattvamanyathAsiddham / tatra hi mahattvamavazyaktRptaM,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI tenA'nekadravyavattvamanyathAsiddham / na ca vaiparItye kiM vinigamakamiti vAcyam, mahattvattvajAteH kAraNatAvacchedakatve tAdhavAt // 20 || 120 (pAMcamI anyathAsiddhi) (mu.) pAMcamA anyathAsiddhane jaNAve che - avazyavRniyata pUrvavartI (padArtha) thI ja kArya saMbhavita banI jatuM hoya to enAthI bhinna koI paNa cIja anyathAsiddha jANavI. tethI ja pratyakSamAM mahattva kAraNa che, aneka dravyavattva anyathAsiddha che. tyAM mahattva avazyavRkSa che, tethI tenAthI anekadravyavattva anyathAsiddha thaI jAya che. zaMkA : AnAthI viparIta hovAmAM koNa vinigamaka che ? (arthAt anekadravyavattva e kAraNa ne mahattva anyathAsiddha... AvuM UMdhuM paNa hoya zake che ne. nirNaya zAnA para karavo ?) samAdhAna (mahattvane kAraNa mAnavAmAM) mahattvatvajAti kAraNatAvacchedaka bane che jemAM lAghava rahyuM che. (A lAghava vinigamaka banIne mahattvane ja kAraNa tarIke siddha kare che.) (vi.) niyatAvazyakapUrvabhAvinaH atirikta-niyatAvazyaka=avazyavRniyatapUrvavartIthI je bhinna hoya te anyathAsiddha. (e kyAMka kAryapUrvavRtti banato hoya che e jANavuM.)) jema ke, ghaTakArya pratye daMDa, cakra, kuMbhAra vagere niyata = vyApaka rIte avazyavRta che. e badhAthI ja jo ghaTa utpanna thaI jAya che to, kyAMka rAsabha ghaTapUrvavRtti dekhAto hovA chatAM, anyathAsiddha jANavo. jyAMthI mATI upalabdha hoya tyAM ja kuMbhAra ghaDo banAve to mATInA vAhaka tarIke gadheDo Avazyaka raheto nathI. tyAM, jo ghaDo gadheDA vagara, daMDa-cakrAdi sAmagrIthI ja utpanna thaI jAya che to gadheDo avazyavRkSa (=ghaTakArya pratye sarvatra Avazyaka) na rahevAthI anyathAsiddha. ema ghaTa vagere pArthiva dravyomAM pAka (=agnisaMyoga) thI anyarUpa - anya gaMdha vagere pedA thAya che. A pAkajagandha pratye gandhaprAgabhAva avazyavRma che, taddhitra rUpaprAgabhAva anyathAsiddha jANavo. (gandhatvAvacchinna gaMdha mAtra pratye gaMdhaprAgabhAva kAraNa manAyo che, mATe e avazyavRkSa che.) zaMkA H agnisaMyoga thavA para ghaDAmAM jema pAkaja gaMdha pedA thAya che, ema pAkaja rUpa paNa pedA thAya che. ` eTale e pAkaja gaMdha pUrve avazya sarvatra pAkajarUpaprAgabhAva paNa hoya ja che. (je pAkajarUpa pratye kAraNa manAyo ja che.) tethI pAkaja gaMdha pratye paNa A rUpaprAgabhAva avazyatkRSaniyatapUrvavartI hovAthI rUpaprAgabhAva e ja kAraNa banaze, ne gaMdhaprAgabhAva anyathAsiddha banI jaze. samAdhAna : ahIM avazyavRpta tarIke evo pUrvavartI levo abhipreta che je laghu hoya. eTale ke phatarAraLasAmagrIsattvavi yamAve AryAmAvaH sa avazyavastRtaH ane e paNa laghu joIe. ahIM lAghava traNa rIte hoya che : (1) zarIrakRtalAghava H dA. ta. anekadravyatvanI apekSAe mahattvamAM zarIrakRta lAghava che. te A rIte - pratyakSa pratye kAraNa koNa ? e vicANAmAM, paramANu-vyaMNukanuM pratyakSa nathI thatuM, RNuka vagerenuM thAya che. RNuka vageremAM jema mahattva che tema anekadravyavattva paNa che ja, paramANuAdimAM nathI. to prazna thayo ke RNuka vageranuM je pratyakSa thAya che emAM mahattvane (mahattparimANane) kAraNa mAnavuM ke anekadravyavattvane ?
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcamI anyathAsiddhi 121 zaMkA A aneka dravyavasva zuM che? jo ene anekadravyasamatatva svarUpa kahezo to vyaNukanuM pratyakSa thavAnI Apatti Avaze, kema ke e be paramANumAM samaveta che. samAdhAnaH samavetasamatatva anekadravyavargha ema kahevAthI A Apatti nahIM Ave, kAraNa ke paramANu samaveta na hovAthI tyaNuka samavetasamaveta nathI. zaMkA to pachI AtmAnuM pratyakSa nahIM thAya, kAraNa ke e samaveta ja na hovAthI samavetasamaveta paNa nathI. samAdhAna : majumannadravyatva anedravyavaa Ama levAthI A koI Apatti nahIM Ave. eTale, pratyakSamAM mahattvanuM kAraNa mAnavuM ke aNubhinnadravyatvasvarUpa anekadravyavarghane? e prazna Ubho rahyo.. kAraNa ke e banne pratyakSanA avazyalUma niyata pUrvavartI che. tethI ahIM jovuM joIe ke A bemAM laghu koNa? je laghu hoya te kAraNa, ane tabhinna anyathAsiddha. to mahattvamAM anekadravyavakta karatAM zarIrakRta lAghava che. mahattva = mahattvatvajAtimAn eTale enuM zarIra mAtra mahattvatvajAtithI ja ghaTita che. jyAre anekadravyavasva = aNubhedavadbhavyatve...eTale ke enuM zarIra aNu, bheda vagerethI ghaTita che, je gurabhUta hovuM spaSTa che. tethI pratyakSa pratye mahattva e kAraNa, ne anekadravyavasva anyathAsiddha... mahattvanuM kAraNa mAnavAthI mahattvatva ke je jAti che e kAraNatAvacchedaka banavAthI lAghava thAya che mATe e ja kAraNa che, anekadravyavasva nahIM. (2) upasthitikRtalAghavaH ghaTotpattinI bIjI kSaNe ghaTamAM rUpa ane gaMdha A banne utpanna thAya che, eTale e pUrvanI kSaNe rUpaprAgabhAva ane gaMghaprAgabhAva A banne vidyamAna hatA. to gaMdhaprAgabhAva pratye kAraNa koNa ? kAraNa ke rUpano ne gaMdhano banneno prAgabhAva avazyaniyatapUrvavRtti che. gandha pratye kAraNa koNa? evA praznamAM gabdhaprAgabhAvano pratiyogI gabdha upasthita che. eTale eka saMbaMdhi jJAnamaparasaMbaMdhismArakam nyAye gaMdhaprAgabhAvanI upasthiti thavI sahaja zakya che. tethI ene kAraNa mAnavAmAM upasthitikRta lAghava hovAthI e ja kAraNa che, ne rUpaprAgabhAva anyathAsiddha jANavo. Ama, gaMdhatvAvacchinna pratye gaMdhaprAgabhAva kAraNa hovAthI pAkaja gaMdha pratye paNa ene ja kAraNa jANavo. rUpaprAgabhAva anyathA siddha. (3) saMbaMdhakRtalAghavaH ghaTa pratye koNa kAraNa? daMDa ke daMDatva? kAraNa ke banne avazyaniyatapUrvavRtti che. daMDane kAraNa mAnavAmAM (cakraniSTha pratyAttithI) svaja bhramivatva (svadaMDa, tanyabhramivat cakra che) saMbaMgha kAraNatAvacchedaka bane che jyAre daMDatvane kAraNa mAnavAmAM svAzrayajanyabhramivatta saMbaMdha kAraNatAvacchedaka bane jemAM gaurava che. tethI daMDane kAraNa mAnavAmAM saMbaMdhakRtalAghava hovAthI e ja kAraNa bane, daMDatva anyathAsiddha. tarkasaMgaThadIpikA vageremAM anyathAsiddhinuM lakSaNa AvuM ApyuM che : macatrakUniyatapUrvavartana va #AryakSamate tatsahimataHjAramAM kyAMka daMDa-cakrAdi sAthe rAsabhA paNa pUrvavartI hovA chatAM, anyatra e Avazyaka na hovAthI anyatralUpta nathI. tethI vivakSita sthaLe paNa ghaTa pratye anyathAsiddha thaI gayo. paNa A vyAkhyAne anusarIe to pratyakSa pratye mahattvanI jema anekadravyavasvane paNa kAraNa mAnavuM ja paDe, kAraNa ke e paNa anyatralUma to che ja. paNa "avazyalUma' kahevAthI emAM laghutve sati' vizeSaNa hovAnA kAraNe mahattva ja kAraNa bane che, anekadravyavasva anyathAsiddha. AnAthI UlaTuM mAnavAmAM koNa vinigamaka? to ke (zarIrakRta) lAghava. anekadravyavattvane kAraNa mAnavAmAM
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 nyAyasiddhAntamuktAvalI aNubhinnadravyatatva kAraNatAvacchedaka bane jyAre mahattvanuM kAraNa mAnavAmAM mahattvatvajAti kAraNatAvacchedaka bane je laghubhUta che. Ama, cakUpAvacchinna tapuniyAvara pUrvamavibhinna takUpavatte anyathAsiddhatvam | (kA.) ete paJcAnyathAsiddhA daNDatvAdikamAdimam / ghaTAdau daNDarUpAdi dvitIyamapi darzitam // 21 // tRtIyaM tu bhaved vyoma kulAlajanako'paraH / paJcamo rAsabhAdiH syAdeteSvAvazyakastvasau // 22 // (mu.) rAsabhAdiriti / yadyapi yatkiJcidghaTavyaktiM prati rAsabhasya niyatapUrvavRttitvamasti, tathApi ghaTajAtIyaM prati siddhakAraNabhAvairdaNDAdibhireva tadvyakterapi sambhave rAsabho'nyathAsiddha iti bhAvaH / eteSu paJcasvanyathAsiddheSu madhye paJcamo'nyathAsiddha AvazyakaH, tenaiva pareSAM caritArthatvAt / tathAhi - daNDAdibhiravazyaktRptaniyatapUrvavartibhireva kAryasambhave daNDaghaTitAyAH paramparAyAH sambandhatvakalpane gauravAt / evamanyeSAmapyanenaiva caritArthatvaM saMbhavati // 21 // IIRRI. (ka.) A pAMca anyathAsiddha kahyA. (enAM daSTAMta -) ghaTAdi pratye - daMDatva vagere prathama, daMDa rUpa vagere dvitIya, AkAza tRtIya, kulAlapitA caturtha ane rAsabhAdi pAMcamA anyathA siddha jANavA. A pAMcamAM A pAMcamo anyathAsiddha Avazyaka che. (mu.) jo ke koIka ghaDA pratye (jyAM kubhAra gadheDA dvArA mATI anyatra laI jaI ghaDA banAvato hoya tyAM banatA ghaDA pratye) gadheDo niyatapUrvavartI che. chatAM paNa ghaTajAtIya koIpaNa ghaDA pratye jenA kAraNatA siddha thayelI che e daMDa vagerethI ja jo e ghaDo paNa banI zake che to gadheDo anyathAsiddha ja kahevAya. (jyAMthI mATI upalabdha hoya tyAM jaIne ja kuMbhAra ghaDo banAve to vagara gadheDAe - daMDAdithI ja e paNa banavo zakya che ja. mATegadheDo anyathAsiddha che.) A pAMca anyathAsiddhamAMthI pAMcamo anyathAsiddha Avazyaka che, bAkInA cAra to A pAMcamAnA lakSaNathI ja pakaDAI jAya che. (chatAM ziSyabuddhivaizadyArtha kahyA che e jANavuM). jema ke daMDa vagere avazyalUptaniyatapUrvavarti kAraNothI ja kAryotpAda zakya che. to daMDatvAdi anyathAsiddha che. ('{ { " " zaMkA daMDavAdithI ghaTotpatti mAno, ne daMDAdine anyathAsiddha mAno... AvuM vaiparItya paNa hoya zake ne.. evuM nathI ja emAM vinigamaka koNa? samAdhAnaH daMDatvane kAraNe mAnavAmAM svAzraya (daMDa) ja bhramivattva saMbaMdhane kAraNatAvacchedaka mAnavo paDe je DaghaTita paraMparAvALo hoI gauravagrasta che. (mATe e anyathAsiddha che.) Ama jema prathama anyathAsiddha pAMcamAthI ja caritArtha thaI jAya che ema anya traNa caritArtha thaI javA saMbhave che. ra1raro (kA.) samavAyikAraNatvaM dravyasyaiveti vijJeyam / (pu.) samavAyIti | aSTam | (kA.) samavAyikAraNatva dravyamAM ja hoya che te jANavuM. (mu.) spaSTa che. (vi.) pRthvI vagere 9 dravyonuM sAdharma - samavAdhikAraNatva. nave nava dravyo ane mAtra nava dravyo ja samavAdhikAraNa bane che, tethI dravyonuM A sAdharma che. arthAt -
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNakarmanuM sAdharmyU samavAyasaMbaMdhAvacchinna kAryatA nirUpita tAdAtmya saMbaMdhAvacchinnakAraNatA e nava dravyonuM sAdharmyu thayuM. zaMkA : AdyakSaNAvacchinnadravya nirguNa hovAthI emAM avyApti Avaze. samAdhAna H samavAcijALavRtti-sattAmitranAtimattva artha karavAthI e Apatti dUra thaI jAya che. vastutaH ghaTAdimAM dvitIyakSaNe rUpa vagere pedA thAya che enuM samavAyikAraNa AdhakSaNAvacchinna ghaTAdi paNa che ja, mATe A zaMkA ja khoTI jANavI. je 123 zaMkA : AgaLa kSityAvInAM navAnAM tu... kahIne 9 dravyonuM sAdharmI kahevAnA che. to A sAdharmsa paNa tyAM ja kahevuM joItuM hatuM. ahIM kahevAmAM sandarbhavirodha che yautsya vahUni kSAni vattavyAni taMtra tAnyetrevoyante na tvanetra / samAdhAna : A adhikArane sAdharmsaparaka mAnavAnI jarUra nathI, kiMtu kAraNatAnA samAyikAraNatA vagere 3 prakAra batAvyA, ane samavAyikAraNatA vagere traNanI vyAkhyA batAvI. have e kAraNatA kyAM rahe che enI vyavasthA batAve che. eTale ke A adhikAra vyavasthAparaka che. zaMkA : to pachI nimittakAraNatAnI vyavasthA kema na darzAvI ? samAdhAna H e nathI darzAvI enAthI ja jaNAya che ke nimittakAraNatA sAte padArthomAM rahelI che. keTalAka kahe che ke A adhikAra sAdharmsaparaka ja che, mATe ja muktAvalImAM asamavAyikAraNatAnI je vAta che te sAdharmsanA lakSaNa tarIke vAMdho AvavAthI vaidharmsa para laI gayA che, nahIMtara e asamavAyikAraNatAno vyavasthApaka graMtha banI zakato hato. (kA.) guNakarmamAtravRtti jJeyamathA'pyasamavAyihetutvam // 23 // (mu.) guNeti / 'asamavAyikAraNatvaM guNakarmabhinnAnAM vaidharmyaM, na tu guNakarmaNoH sAdharmyamityatra tAtparyam / 'athavA'samavAyikAraNavRtti - sattAbhinnajAtimattvaM tadarthaH / tena jJAnAdInAmasamavAyikAraNatvavirahe'pi nA'vyAptiH // 23 // Un / Bhavik *!!! (guNa-karmanuM sAdharmsa-asamavAyikAraNatva) (kA.) ane... asamavAyikAraNatA guNa-karma mAtramAM rahelI jANavI. (mu.) 'asamavAyikAraNatva e guNa-karmathI bhinna padArthonuM vaidharmsa che, nahIM ke guNa-karmanuM sAdharmsa. e pramANe tAtparya jANavuM. athavA, (jo ene guNa-karmanA sAdharmI tarIke levuM hoya to) asamavAyikAraNamAM rahela sattAbhinnajAtimattva evo teno artha karavo. tethI jJAna vageremAM asamavAyikAraNatva na hovA chatAM (tevI jAti guNatva vagere hovAthI) avyApti nahIM Ave. (vi.) arthAt samavAyasaMbaMdhAvacchinnakAryatAnirUpita - samavAya - svAzrayasamavetatvAnyatara saMbaMdhAvacchinnakAraNatA e guNa-karmanuM sAdharmyu thayuM. kapAlasaMyogAdimAM samavAyasaMbaMdhAvacchinnane kapAlarUpAdimAM svAzrayasamavetatvasaMbaMdhAvacchinna kAraNatA che te jANavuM. zaMkA H jJAnAdi AtmavizeSaguNomAM asamavAyikAraNatva na hovAthI avyApti. (1) samAdhAna : 'asamavAyikAraNatva' e guNa-karmanuM sAdharmsa nathI, paNa guNa-karma bhinna padArthonuM vaidharmA che ema jANavuM. guNa-karma sivAya kyAMya asamavAyikAraNatva rahetuM nathI. zaMkA H mULanI paMktimAMthI jaNAya che ke sAdharmsa prakAraNamAM sAdharmI kahevAnA abhiprAyathI ja A vAta kahevAI che, mATe ene vaidharmAMkathana rUpe kahevuM e ayogya che. (2) samAdhAna H to pachI, asamavAyikAraNavRtti - sattAbhinna - jAtimattva evo artha karavAthI, jJAnAdimAM paNa guNatva hovAthI avyApti nahIM Ave. pakRtya : AmAM 'asamavAyikAraNavRtti' ATaluM vRSyantavizeSaNa na mUke to sattA bhinna jAti dravyatva ghaTAdimAM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI 124 hovAthI ativyApti Ave. 'sattAbhinna' na lakhe to asamavAyikAraNavRttijAti tarIke sattA levAze, je ghaTAdimAM hovAthI pAchI ativyApti Ave. 'jAti' na lakhatAM 'dharma' lakhe to asamavAyikAraNa je kapAlasaMyoga, emAM ghaTa-kapAlasaMyogAnyataratva dharma rahelo che. je sattAbhinna paNa che. tethI e dharma laI ghaTamAM ativyApti Ave. zaMkA H chatAM asamavAyikAraNa kapAlasaMyogamAM kAlika saMbaMdhathI dravyatva rahyuM hovAthI ativyApti raheze ja. koIpaNa padArtha svasamAnakAlIna janya padArthamAM kAlika saMbaMdhathI rahe che te jANavuM. tethI kapAlasaMyogavRtti sattAbhinna jAti tarake dravyatva laI zakAze je ghaTAdimAM rahyuM hovAthI ativyApti. sAMdhAna : 'asamavAyikAraNavRtti' ema je kahyuM temAM vRttitA samavAya saMbaMdhathI kahevAthI dravyatva laI nahIM zakAya, ativyAptinuM vAraNa thaze. zaMkA H to paNa, evI jAti tarIke guNatva laI zakAze je kAlika saMbaMdhathI ghaTAdimAM rahI hovAthI ativyApti tadavastha ja che. samAdhAna H jAtimattva je kahyuM che te paNa samavAyasaMbaMdhathI jANavuM. tethI ativyApti nahIM Ave. ( kA . ) anyatra nityadravyebhya Azritatvamihocyate / (mu.) anyatreti / nityadravyANi=paramANvAkAzAdIni vihAyAzritatvaM sAdharmyamityarthaH / AzritatvaM samavAyAdisambandhena vRttimattvaM, vizeSaNatayA nityAnAmapi kAlAdau vRtteH / (kA.) iha=nyAyadarzanamAM nityadravya sivAyanA padArthonuM sAdharmsa Azritatva kahevAya che. (mu.) paramANu, AkAza vagere nitya dravyone choDIne zeSa padArthonuM Azritatva e sAdharmsa che ema artha jANavo. Azritatva eTale samavAyAdisaMbaMdhathI vRttimattA (=rahevApaNuM). (jo Avo arthana karIe to) vizeSaNatA saMbaMdhathI nitya dravyo paNa kAlAdimAM rahyA hovAthI (ativyApti Ave.) (vi.) nitya dravya sivAyanA padArthonuM sAdharmsa - 'Azritatva' (=kyAMka rahevApaNuM) zaMkA : nityadravya sivAyano padArtha nityajJAna che je vedAntasiddhAnta mujaba anAzrita manAyuM hovAthI emAM avyApti. samAdhAna H enuM vAraNa karavA ja mULamAM iha zabda mUkyo che. jeno artha iha = nyAyasiddhAMtamAM karavAthI avyApti nahIM Ave. zaMkA paramANu vagere nityadravya paNa kAlikasaMbaMdhathI kAlamAM tathA ghaTAdi janmapadArthamAM rahyA hovAthI ativyApti. samAdhAna : ahIM Azritatva = mAtra rahevApaNuM (vRttimattva) nahIM paNa samavAyAdisaMbaMdhena vRttimattva evo artha hovAthI ativyApti nathI. paramANu vagere vRttiniyAmaka samavAyAdisaMbaMdhathI kyAMya rahyA nathI. ahIM samavAyAdisaMbaMdha-daizika-kAlika saMbaMdhabhinnavRttiniyAmaka saMbaMdha. tethI paramANuno anya paramANumAM saMyoga hovA chatAM ativyApti nathI, kAraNa ke paramANusaMyoga vRttiniyAmaka nathI.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyonuM sAdhacce 125 (.) fsatyAvInAM navAnAM sutravyavaM puchAyogitA ra4 kSitirjalaM tathA tejaH pavano mana eva ca / parAparatvamUrtatvakriyAvegAzrayA amI // 25 // (mu.) idAnIM dravyasyaiva viziSya sAdharmya vaktumArabhate kSityAdInAmiti / spaSTam // 25 // kSitiriti / pRthivyaptejovAyumanasAM paratvAparatvavattvaM, mUrtatvaM, karmavattvaM ca sAdharmyam / na ca yatra ghaTAdau paratvamaparatvaMvA notpannaM tatrAvyAptiriti vAcyam, paratvAdisamAnAdhikaraNa-dravyatvavyApyajAtimattvasya vivkssittvaat| (navaidravyonuM sAdhamya) (ka.) kSiti vagere navanuM dravyatva ane guNayogitA (=guNavattva) e sAdharma che. kSiti, jaLa, teja, vAyu ane mana A pAMca dravyo paratva, aparatva, mUrtatva, kriyA ane veganA Azraya che. (mu.) have dravyanuM ja vizeSa prakAre sAdhamya kahevAno prAraMbha kare che. spaSTa che. 24 pRthvI, pANI, teja vAyu ane mananuM paratvavattva, aparatvavattva, mUrtatva, vegavattva ane karmavatta sAdharma che. zaMkAH je ghaTAdimAM paratva ke aparatva utpanna thayA nathI emAM avyAti Avaze. samAdhAnaH AvuM na kahevuM, kAraNa ke paratvane samAnAdhikaraNa je dravyatvavyApyajAti, tadvattvanI ahIMsAdharpatarIke vivakSA karI che. (AvI pRthvItvAdi jAti ghaTAdimAM paNa hovAthI avyApti nathI.) (vi.) (1) dravyatva ane (2) guNayogitva. A banne nave dravyonuM sAdhamya che. kSiti-jaLa-tejI-vAyu-mana... ApAMcadravyonuMsAdharmsa-paratvavatva, aparatvavatva, mUrtatva, vegavatva, karmava7. paratva, aparatve be prakAranA che. daizikayA ne diphata... ane kAlika yA ne kALakRta. zikaparatva=Kratva kAlikaparatva=prAcInatva daizikaaparatva=sannihitatva kAlikaaparatva=arvAcInatva... A "paratva' vagere apekSAbuddhijanya che. 'vaduta mUrtayogAntaritaH maya' AvI apekSAbuddhithI enA viSayamAM daizikaparatva utpanna thAya che. vahutAsUryakriyAzrayo meM evI apekSAbuddhithI enA viSayamAM kAlikaparatva utpanna thAya che. emAM paNa A viveka jANavo ke kAlikaparatvapRthvI vagerenA paramANu, mana tathA AdyakSaNAvacchinna ghaTa vageremAM rahetuM nathI. tethI avyApti na thAya e mATe jAtighaTita lakSaNa karavuM joIe. arthAt kAlikaparatvasamAnAdhikaraNa dravyatvavyApyajAtimattvam paramANu tathA AdhakSaNAvacchinna ghaTamAM pRthvItyAdi rahyA hovAthI avyApti nahIM Ave. chatAM manamAM to avyAmi raheze ja. to paNa, manamAM daizika paratva to rahyuM ja che. tethI pRthvI vagere pAMcanuM sAmAnyathI paratvavatva vagere sAmya kahyuM. eTale, paratvasamAnAdhikaraNa dravyatvavyApyajAtimattva e sAdharmsa jANavuM. AmAM. "parasvasamAnAdhikaraNa' ATaluM na lakhe to dravyatvavyApyajAti "Atmatva', e AtmAmAM hovAthI ativyAti. dravyatvavyApya na lakhe to paratvasamAnAdhikaraNa jAti "sattA'... tavatva AkAzAdimAM hovAthI ativyAyi.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI 'dravyatva' na lakhe to lakSaNa : paratvasamAnAdhikaraNa vyApyajAtimattva thAya. 'sattA' vyApya jAti nathI. tethI have 'sattA' laIne ativyAsi na Ave, paNa 'dravyatva' to vyApya jAti che ja. tethI e laIne AkAzAdimAM ativyApti Avaze. je dravyatvavyApya ema lakhavAthI dUra thAya che. kAraNa ke dravyatva vyApya tarIke pRthvItva vagere jAti levI paDaze je AkAzAdimAM nathI. zaMkA H dravyatvane laIne AkAzAdimAM AvatI ativyAptinuM vAraNa to 'dravyatvabhinnajAti' kahI devAthI paNa TaLI jAya che, to ema ja kaho ne, kAraNa ke emAM vyApya (=vyAptimAn) aMza na AvavAthI vyAptino praveza na hovAnA kAraNe lAghava che. samAdhAna H to dravyatvabhinnajAti tarIke sattA laI pUrvokta ativyApti pAchI UbhI ja raheze. zaMkA : to pachI, sattA-dravyatvaubhayabhinnajAti lo. emAM paNa vyAptinA pravezanI apekSAe to lAghava che ja. samAdhAna 126 jema, ghaTa, ghaTapaTobhayasvarUpa che ? to ke nA, ghaTa: 7 ghaTapaTomayaH, eTale ke ghaTa: paTapaTomamitra ema, dravyatva na sattAdravyatnomaya ..... tethI dravyatva svayaM, sattAdravyatvobhayabhinna che, ema sattA paNa, sattAdravyatvobhayabhinna che. eTale ke ubhayabhinnajAti tarIke sattA ane dravyatva banne jAti pakaDI zakAvAthI pUrvokta ativyAptio tadavastha ja raheze. tethI ahIM 'dravyatvavyApyajAti' levAnuM kahyuM che. zaMkA : yaMtra yaMtra vyatva taMtra tatra dravyatva.... AvI vyApti che ja, eTale ke sva svano vyApya hoya che ja. tethI dravyatvavyApyajAti tarIke 'dravyatva' paNa laI zakAze je AkAzAdimAM paNa hovAthI punaH ativyApti. samAdhAna : to pachI sAdhanuM lakSaNa - paratvanI samAnAdhikaraNa dravyatva-vyApya dravyatvabhinnajAtimattva karavAthI A doSa nahIM rahe, eTale ke 'dravyatvabhinna' evuM eka vadhu vizeSaNa umeravuM. vastutaH dravyatvavyApyanA badale dravyatvanyUnavRtti lakhavAthI ukta ativyAptinuM vAraNa thai jAya che ne 'dravyatvabhinna' mUkavuM na paDavAthI lAghava paNa thAya che eTale lakSaNa AvuM thaze ke = paratvasamAnAdhikaraNadravyatvanyUnavRttijAtimattvam zaMkA : ahIM 'jAti' nA sthAne dharma' kaho ne, 'jAti' zA mATe ? samAdhAna : dravyatva nave dravyomAM che. jyAre ghaTAkAzasaMyoga mAtra ghaTa ane AkAzamAM ja che. tethI e dravyatvanyUnavRtti dharma che. e ghaTamAM rahyo che. tethI paratvasamAnAdhikaraNa to che ja. vaLI AkAzamAM paNa rahyo che. tethI ativyApti Ave. enuM vAraNa karavA mATe 'dharma' na mUkatAM 'jAti' mUkI. (A ja rIte ghaTAkAzAnyataratva vagere dharma lai ne paNa ativyApti Ave jenuM vAraNa karavA 'jAti' kahela che.) (mu.) mUrtatvaM apakRSTaparimANavattvaM, taccaiSAmeva, gaganAdiparimANasya kuto'pyapakRSTatvAbhAvAt / pUrvavatkarmavattvaM rmasamAnAdhiraLa-dravyatvavyApya-jJAtimattva, vevattva veLavavRtti-dravyatvavyApya-jJAtimattva 6 nodhyam // 2 // (mu.) mUrtatva eTale apakRSTaparimANavattva. e A pRthvI vageremAM ja rahyuM che. kAraNa ke gagana vagerenuM parimANa koInAthI apakRSTa (ochuM) hotuM nathI. pUrvavat (pUrve kahevAI gayelA paratvanI jema) karmavattva eTale karma ne samAnAdhikaraNa je dravyatvavyApya jAti tattva evo artha ne vegavattva eTale vegavAmAM rahela je dravyatvavyApya jAti tattva evo artha jANavo. (vi.) mUrtatva : mUrtatva apaoparimALavandvam / jenuM parimANa bIjA kokanA parimANathI nAnuM hoya tenuM parimANa apamRSTa parimANa kahevAya. ghaDo vagere avayavI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrtatva 127 dravya game eTaluM moTuM banAvavAmAM Ave to paNa e AkAzAdithI nAnA hovAthI apakRSTaparimANavALA ja che ne emAM lakSaNa samanvaya thaI jaze. zaMkAH aNuparimANa tarIke vyaNukanuMne paramANunuM parimANa Ave che. emAM paNa paramANunuM parimANa vyaNukanA parimANa karatAM aNutara hovAthI apakRSTa nathI. tethI pArthiva paramANu vageremAM A sAdharmsanI avyApti thaze. samAdhAnaH mUrtatva avibhUparimANavattvam Avo artha karavAthI koI doSa raheze nahIM. kiyA prathvI vagere pAMcamAM ja pedA thAya che ne AkAzAdi vibhumAM pedA thatI nathI. eTale jaNAya che ke AkAzAdimAM na rahI hoya evI koI sarakhAI A pAMcamAM rahI che, ne e.sarakhAIne AgaLa karIne ja A pAMca kriyAnA samavAyikAraNa bane che. A sarakhAI eTale ja mUrtatva. tethI A pAMcamAM, kriyAnI je samavAdhikAraNatA che tenA avacchedaka tarIke mUrtitva siddha thAya che, ne lAghavatarkathI e eka ane nitya siddha thavAthI jAti rUpe siddha thAya che. Ama mUrtatva jAtirUpa hovAthI enuM 'apakRSTa parimANavattva" evuM vivecana karavAnI jarUra nathI, evuM paNa keTalAka kahe che. paNa jo ene jAtirUpenaletAM, apakRSTa parimANavattvarUpa ja levAnuM hoyato 'mUrtatvasamAnAdhikaraNadravyatva7nyUnavRttijAtimavaM' evo artha jANavo, anyathA AdhakSaNAvacchinna ghaTAdimAM avyAti Ave. karmavattva ane vegavattva pRthvI vagere pAMca dravyonA AvAM be sAdharyo je kahyA che tenA paNa karmasamAnAdhikaraNadravyatvavyApya (dravyatvacUnavRtti) jAtimatva ne vegasamAnAdhikaraNadravyatvavyApya jAtimatva evA pariSkAra jANI levA. (kA) kAlakhAtmadizAM sarvagatatvaM paramaM mahat / (mu.) kAleti / kAlAkAzAtmadizAM sarvagatatvam, sarvagatatvaM sarvamUrtasaMyogitvaM, paramamahattvaM ca / paramamahattvatvaM jAtivizeSaH, apakarSAnAzrayaparimANavattvaM vA / (ka.) kALa, AkAza, AtmA ane dizA A4nuM sarvagatatva ane parama mahatparimANa (e sAdharma che.) (mu.) sarvagatatva = sarvamUrtasaMyogi7. paramamahattvatva e jAtivizeSa che. athavA to e apakarSa (ochAza) no anAzraya hoya evuM parimANavattva svarUpa che. (vi.) zaMkAH tamAruM A sAdharma 'asaMbhava' doSa grasta che. jema grAsaMgataH eTale grAmakarmaka (atItakAlIna) gatimAnuM... ema sarvagataH = sarvagataH = sarvakarmakagatimAnuM... lakSyabhUta kAlAdimAM gatikriyA ja na hovAthI asaMbhavadoSa. samAdhAnaH sarvagatatva = sarvamUrtasaMyogitva artha hovAthI asaMbhavadoSa nathI, vibhu padArthomAM gatikriyA nathI, saMyoga to che ja. praznaH paramamahatparimANamAM 'paramamahattvatva zuM che? uttaraH e eka vizeSa prakAranI jAti che. jema "ghaTo mahA, paTo mahA vagere buddhi thatI hovAthI ghaTa vagerenA parimANamAM mahattvatva e jAti che tema kALa vagere paramamahAnuM che tethI enA parimANamAM paramamahattvatva e jAti che.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 nyAyasiddhAntamuktAvalI = zakAH jema ghaTo mahAna' vagere pratyakSa thAya che ema kAlo mahAna vagere kAMI pratyakSa thatA nathI. arthAt parama mahatparimANa apratyakSa che. to paramamahandutvanI pratyakSathI siddhi zI rIte thAya ? samAdhAnaH kema? mAM mahAt evuM mAnasa pratyakSa thAya che ne, jeno AtmAnuM paramamahatparimANa e viSaya che. zaMkAH jema, "ghaTo mahAna" buddhi ghaDAnA parimANane najaramAM laIne thAya che. ema "ahaM mahAna' evI buddhi kAMI AtmAnA paramamahatparimANane najaramAM laIne nathI thatI, paNa AtmAnA jJAnAdiguNone najaramAM laIne thAya che. mATe paramamahatparimANa apratyakSa ja che. ne tethI paramamahattva pratyakSa siddha nathI. vaLI anumAnathI paNa enI siddhi thaI zakatI nathI, kAraNa ke anumAnathI siddhi karavA mATe ene kAryatA, kAraNatA, pratibandhakatA ke pratibadhdhatA A cAramAMthI koI paNa ekanA avacchedaka tarIke siddha karavuM paDe je thaI zakyuM nathI. paramamahatparimANa nitya hovAthI koInA kArya rUpa nathI. ema e koInuM pratibandhaka nathI ke koIthI pratibadhya nathI. tethI paramamahandutva kAryatA vagerenA avacchedaka tarIke siddha thaI zake nahIM. pratizaMkA chatAM, AtmAnuM paramamahatparimANa 'ahaM sukhI' vagere mAnasapratyakSamAM kAraNa che ja ne..(mATe ene kAraNatAvacchedaka tarIke siddha karI zakAze.) pratisamAdhAna: chatAM, kAlAdinuM paramamahatparimANa, vilAdinuM pratyakSa na hovAthI kAraNa banatuM nathI. tethI paramamahandutva atiriktavRtti hovAthI kAraNatAvacchedaka paNa banatuM nathI. pratizaMkAH chatAM, sarvamUrtasaMyoga A cAramAM ja utpanna thAya che, ghaTAdimAM nahIM, tethI enI kAraNatAnA avacchedaka tarIke paramamahattvatva siddha thaI jaze. pratisamAdhAnaH sarvamUrtasaMyoga e kAMI eka saMyoga nathI ke jethI paramamahatparimANa enuM kAraNa kahevAya. pratizaMkAH bhale koI eka saMyoga pratye kAraNa nahIM, paNa ghaTA-paTAdi anaMtamUrta dravyonA je anaMta saMyoga rahyA che enA pratye to kAraNa kharuM ne? ' pratisamAdhAnaH ghaTa vagerenA saMyoga mATe kAMI paramahatparimANa Avazyaka nathI, paTa vageremAM e na hovA chatAM ghaTasaMyogAdi thAya ja che. eTale ja vAyumAM paramamahatparimANa na hovA chatAM vAyuno sarvamUrta sAthe saMyoga to che ja, kAraNa ke vAyu sarvatra rahyo che. (judA judA vAyuno judA judA mUrta sAthe saMyoga thavA dvArA sarvamUrta saMyoga che.) sArAMza, kAlAdi cArenuM paramamahatparimANa kAraNa banatuM hoya evuM koI kArya nathI. tethI paramamahandutva kAraNatAnA avaka tarIke paNa siddha thatuM nathI. to ene jAti kema kahI zakAya? samAdhAnaH eTale ja muktAvalImAM apakarSAnAzraya... evo bIjo vikalpa dekhADyo che. athavA paramamahattva = apakarSAnAzrayaparimANavattvam aNu parimANamAM paramANunuM parimANa apakarSano anAzraya che. tethI emAM ativyApti na thAya e mATe apakarSAnAzrayamahatparimANavattva evo artha jANavo. arthAt je apakarSano anAzraya hoya evuM mahatparimANa e paramamahatparimANa (paramamahattva). (vA.) fkSatyAdri paga mUtAni vavAra radda (mu.) kSityAdIti / pRthivyaptejovAyvAkAzAnAM bhUtatvam / tacca bahirindriyagrAhyavizeSaguNavattvam / atra grAhyatvaM laukikapratyakSasvarUpayogyatvaM bodhyam / tena 'jJAto ghaTaH' iti pratyakSa jJAnasyApyupanItabhAnaviSayatvAttadvatyAtmani
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 bhUtatva nAtiprasaGgaH / na vA laukikapratyakSAviSayarUpAdimati paramANvAdAvavyAptiH, tasyApi svarUpayogyatvAt, mahattvalakSaNakAraNAntarAsannidhAnAcca na pratyakSatvam / athavA'tmAvRttivizeSaguNavattvaM tattvam / (bhUtatva-sAdharmsa) (kA.) kSiti vagere pAMca 'bhUta' che, (kSiti vagere) cAra sparzavAna che. (mu.) pRthvI, jaLa, teja, vAyu ane AkAza A pAMcanuM sAdharmsa bhUtatva che. te (=bhUtatva) bahirindrayagrAhya je vizeSaguNa tattva rUpa che. emAM 'grAhya' no artha laukika pratyakSane je svarUpayogya hoya te evo jANavo. tethI jJAto ghaTaH evA pratyakSamAM jJAna paNa upanItabhAnano viSaya hovAthI tAn AtmAmAM (A sAdharmyAnI) ati nahIM thAya. tathA, laukikapratyakSano viSaya na banatA rUpa vagere (vizeSaguNa) dharAvanAra paramANvAdimAM avyApti nahIM Ave. kAraNa ke te rUpa vagere paNa svarUpayogya to che ja. mAtra mahattva nAmanA anya kAraNanuM saMnidhAna na maLavAthI enuM pratyakSa thatuM nathI. athavA, AtmAmAM nahIM rahela je vizeSaguNa, tattva e bhUtatva (ema artha jANavo.) (vi.) A bhUtatva zuM che ? bahirindriyagrAhyavizeSaguNavattva. jemAM bahirindriyano viSaya bananAra vizeSaguNa hoya te bhUta. AvA vizeSaguNa gandha, rasa, rUpa, sparza ane zabda che. padakRtya : 'bahiH' pada na mUke to, indriyagrAhyavizeSaguNavattva lakSaNa thAya. indriyathI mana pakaDI zakAya. enA viSayabhUta vizeSaguNa tarIke jJAna AvI zake je AtmAmAM hovAthI ativyApti thAya. paNa jJAna cakSu vagere bahirindriyano viSaya nathI, mATe ativyApti nahIM. 'vizeSaguNa' na lakhe to, bahirindriyagrAhyatva' AvuM lakSaNa thAya. je AkAzamAM avyApta che ane ghaTarUpa vagere guNomAM ativyApta che. zaMkA H prathamakSaNe 'ayaM ghaTaH' evuM jJAna (vyavasAya) thayuM te pachI, 'ghaTajJAnavAnao' 'mayA jJAtoDyuM ghaTa:' evuM jJAna thayuM je anuvyavasAya kahevAya che. AmAM jJAtaH=viSayatAsaMbaMdhena jJAnaviziSTaH tethI jJAna 'ghaTa' nuM vizeSaNa bane che. tethI anuvyavasAyAtmaka jJAnano viSaya jema ghaTa che tema enA vizeSaNa tarIke (vizeSaNavidhayA) jJAna paNa viSaya che ja. vaLI, 'jJAtoDyuM ghaTa:' A eka akhaMDa pratyakSa che je cakSujanya che. tethI, enA viSayabhUta jJAna paNa bahirindriyagrAhyavizeSaguNa banI gayo (kAraNa ke bahirindriyagrAhyatva=bahirindriyajanyapratyakSaviSayatva). tethI AtmAmAM ativyApti Avaze. samAdhAna : ahIM 'bahirindriyagrAhyatva' mAM grAhyatvano artha 'laukikapratyakSaviSayatva' karavAthI, arthAt 'laukikasaMnikarSamAprayojyaviSayatva' evo karavAthI A ativyAptinuM vAraNa thaI jaze. Azaya e che ke 'jJAtoDyuM ghaTa:' AvuM anuvyavasAyAtmaka jJAna ghaTAMzamAM laukikapratyakSa che, jJAnAMzamAM alaukikapratyakSa che. tethI jJAnAMzamAM alaukikasaMnikarSaprayojyaviSayatA che, paNa laukika saMnikarSaprayojyaviSayatA nathI.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 nyAyasiddhAntamuktAvalI te A rIte jJAna sAthe cakSusajJikarSa zakya nathI. ane chatAM e pratyakSano (anuvyavasAyAtmakajJAnano) vizeSaNavidhayA viSaya to bane ja che. ne saMnikarSa vinA pratyakSa to thAya ja nahIM. to ahIM kayo saMnikarSa hoya? to ke jJAnalakSaNAsaMnikarSa jema, eka dhUmane joIne sAmAnyalakSaNAsaMnikarSathI saladhUmanI upasthiti thavAmAM sAmAnyalakSaNA saMnikarSa manAyo che ema "surabhicandanam' evuM cAkSuSa pratyakSa thavAmAM "surabhi' aMze ne zuktimAM thatA bhramAtmaka chaMda rajatam' jJAnamAM rajatAMze jJAnalakSaNAsaMnikarSa manAyo che. caMdanane joI "surabhi'nuM smaraNa thAyachene enA viSayabhUta surabhi' candananA pratyakSamAM sAthe bhAse che. IdanuM pratyakSa thAya - cAkacIThyAdi dekhAya eTale rajatanuM smaraNa thAya che. enA viSayabhUta rajatanuM A pratyakSamAM bhAna thavAthI Ide rajatam" evo bodha thAya che. Ama surabhi ke rajata sAthe cakSa saMnikarSa thavAmAM enuM smaraNAtmaka jJAna bhAga bhajave che, mATe A jJAnalakSaNA saMnikarSa kahevAya che. (Ane vaijJAnika saMnikarSa paNa kahe che.) e ja rIte, AtmAmAM utpanna thayela ghaTajJAnanA anuvyavasAyanuM viSayabhUta jJAna bAdhaghaTamAM bhAse che. (jema rajatanA smaraNa pachI enA viSayabhUta rajatane upADI bahAra pUrvavartI padArthamAM goThavI 'vaM natam" bodha thAya che ema) 'ghaTajJAnavAnuM bahaM evA anuvyavasAyanA viSayabhUta ghaTajJAnane bAhya ghaTamAM goThavI jJAtoa paTaH' evo bodha thAya che. eTale A cakSujanya pratyakSano viSaya jJAna banyuM, tadvattA AtmAmAM hovAthI ativyApti thaI. chatAM, A cakSujanya pratyakSamAM bhAsatA jJAnAMzamAM jJAnalakSaNA (alaukika) satrikarSaprayojya viSayatA che. mAtra laukika saMnikarSa prayojya viSayatA nathI. tethI ativyApti nahIM Ave. [alaukikasaMnikarSaja sAkSAtkArae upanItabhAna kahevAya che. tethI, prastutamAM jJAtothaMghaTa:" e upanItabhAna che, ane e jJAna enA viSayabhUta che. mATe muktAvalImAM 'jJAnasthApyapanItabhAnaviSayatvA ema jaNAvyuM che.] zaMkA chatAM pArthiva paramANu vagerenA rUpa vagerenuM pratyakSa thatuM na hovAthI e paramANumAM avyApti Avaze. samAdhAna : ahIM bahirindriyagrAhya eTale bahirindriyajanya pratyakSa viSayatva eTalo ja artha nathI, kintu tevA pratyakSanuM svarUpayogyatva evo artha che. paramANunA vizeSaguNa pratyakSa nathI thatA te pote svarUpayogya nathI e kAraNe nahIM, paNa pratyakSa mATe apekSita anya nimitta kAraNa je mahatparimANa, te na hovAnA kAraNe. eTale e rUpa vageremAM svarUpayogyatA to che ja. mATe avyApti nahIM. praznaH A svarUpayogyatA zuM che? uttaraH kAraNatAvacchedakadharmavattva e svarUpayogyatA che. jema ke, araNyastha je daMDathI kyAreya ghaTotpatti nathI thaI, emAM paNa ghaTakAraNatAvacchedaka daMDatva je che te ja emAM rahelI ghaTanI svarUpayogyatA che. ne tethI e daMDa paNa svarUpayogya kAraNa to kahevAya ja che. (ane kuMbhAra vagere anya kAraNa sAmagrIno sahakAra nathI maLyo, mATe ghaTotpatti nathI karI.) A ja rIte paramANunA rUpa vageremAM paNa pratyakSakAraNatAvacchedaka rUpa- vagere dharma rahelA ja che. tethI e svarUpayogya che ja. mATe AvyApti nahIM.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSitivagereinuMsAdharmyu eTale lakSaNa AvuM thayuM - viirandriyajJanyatAauprityakSasvarUpayogyavizeSanuLavadhvaM bhUtatvam / zaMkA : cakSu vagere indriyo ke je tejas vagere dravyamaya che emAM mahatparimANa hovA chatAM enuM pratyakSa kema nathI thatuM ? 131 samAdhAna : jemAM uddhRtarUpa hoya ne sAthe mahatparimANa hoya enuM pratyakSa thAya che. paramANumAM uddhRtarUpa che, paNa mahattva nathI, mATe pratyakSa nahIM. cakSu vageremAM mahattva che, paNa uddhRtarUpa nathI, mATe pratyakSa nathI. (cakSu vageremAM anubhUta rUpa che te jANavuM.) zaMkA : Ano artha e thayo ke pratyakSakAraNatAvacchedaka udbhUtarUpatva che, 'rUpatva' nahIM, kAraNa ke rUpatva to anubhUtarUpamAM paNa che. tethI cakSu vagerenA rUpa vageremAM pratyakSasvarUpayogyatva na AvavAthI cakSu vageremAM avyApti Avaze. samAdhAna : tethI, muktAvalImAM bhUtatvanuM bIjuM lakSaNa ApyuM ke AtmAvRttivizeSamuLavattva bhUtatvam.... AmAM lAghava paNa che. jJAnane laIne AtmAmAM ativyApti na thAya e mATe 'AtmAvRtti' lakhyu che. tathA daizika paratva laIne manamAM ativyApti na thAya e mATe 'vizeSa' pada mUkyuM che. vastutaH zatvasvarNAnyatAvattuM mUtatvam evuM lakSaNa jANavuM. (l. dravyArambhazcaturSu syAdathA''kAzazarIriNAm / avyApyavRttikSaNiko vizeSaguNa iSyate // 27 // (mu.) catvArIti / pRthivyaptejovAyUnAM sparzavattvam / dravyArambha iti / pRthivyaptejovAyuSu caturSu dravyArambhakatvam / na ca dravyAnArambhake ghaTAdAvavyAptiH / dravyasamavAyikAraNavRtti- dravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / (kSityAdi 4nuM sAdharmsa) (kA.) dravyAraMbha cAramAM thAya che. have AkAza ane zarIrI (AtmA) nuM (sAdharmsa) avyApyavRtti-kSaNika vizeSaguNa manAyo che. (mu.) pRthvI-ap-teja-vAyunuM sparzavattva (e sAdharmsa che.) pRthvI, apa, teja, vAyu A cAramAM dravyArakatva (e sAdharmyu che.) dravyanA anAraMbhaka ghaTAdi (aMtima avayavI) mAM avyApti nathI, kAraNa ke dravyanA samavAyikAraNamAM rahela je dravyatvavyApyajAti tattvanI vivakSA karI che. (vi.) pRthvI, jaLa, teja ane vAyunuM sAdharmsa-sparzavattvam tathA dravyAraMbhakatvam zaMkA H dravyAraMbhakatva lakSaNa ghaTAdi aMtima avayavImAM avyAsa che, kAraNa ke te ghaTAdi, koI dravyanA AraMbhaka nathI. samAdhAna : dravyasamavAyikAraNavRttidravyatvavyApya (nyUnavRtti) jAtimattvam lakSaNa karavAthI e avyApti TaLI jaze. zaMkA : jeo mUrtatvane jAti mAne che emanA mate manamAM ativyApti thaze, kAraNa ke pArthivaparamANumAM dravyatvavyApya evI mUrtatva jAti rahI che je manamAM paNa che. NukanA AraMbhaka samAdhAna : to pachI manovRtti eTaluM vizeSaNa joDavuM. eTale ke dravyasamavAyiAvRtti-manovRttidravyatva
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 nyAyasiddhAntamuktAvalI cUnavRttinAtimatvam AvuM lakSaNa karavuM. jo ke AmAM "samavAyikAraNa' kahevAmAM kAraNatAno samAveza hovAthI gaurava thAya che, tethI, samavAyena dravyavRtti - manovRtti-dravyatvacUnavRttinAtimattvanuM evuM lakSaNa jANavuM. jo ke manovRtti lakhavAthI sattA-dravyatva vagere jAtio laI na zakAvAthI AkAza vageremAM ativyApti AvavAno prazna nathI. tethI 'dravyatvacUnavRtti vizeSaNa na mUkIe to paNa cAle-eTale kesamavAyene dravyavRttimanoDavRttinAtimattvam (AkAza-AtmAnuM sAdhamya). (mu.) athaakaasheti| AkAzAtmanAmavyApyavRtti-kSaNikavizeSaguNavattvaMsAdharmyamityarthaH / AkAzasya vizeSaguNaH zabdaH / sa cAvyApyavRttiH, yadA kiJcidavacchedena zabda utpadyate tadA'nyAvacchedena tadabhAvasyApi sttvaat| (ma.) AkAza ane AtmAnuM avyAkhavRtti vizeSa guNavattva ane kSaNika vizeSa guNavattva e sAdharyu che. AkAzano vizeSa guNa zabdache. te avyApyavRtti che. kAraNake jyAre kiMcidavicchedana (ko'ka bhAgamAM) zabda utpanna thAya che tyAre anyAvacchedena (anyabhAgamAM) eno abhAva paNa (AkAzamAM) hoya che. (vi.) AkAza-zarIrI (jIvo)nuM sAdharma (1) avyApyavRtti vizeSa guNavattvam (2) kSaNika vizeSa guNavattvam, (1) avyAkhavRttivizeSaguNavattvam - svAdhikaraNavRttiabhAvapratiyogitaMavyApyavRttitvam. sva=kapisaMyoga, enuM adhikaraNa-vRkSa, emAM rahelo abhAva=kapisaMyogAbhAva, eno pratiyogI kapisaMyoga che. tethI e avyApyavRtti che. zabda AkAzano avyApyavRttiguNa che. eTale ke e jyAre utpanna thAya che tyAre jyAM enA bherI vagere utpAdaka hoya tyAM ja utpanna thAya che, saMpUrNa AkAzamAM nahIM, anyathA e sarvatra saMbhaLAvo joIe. tethI jyAre e AkAzamAM bharyavacchedana utpanna thAya che tyAre ja eno AkAzamAM acadezAvacchedana abhAva paNa hoya che. tethI e avyApyavRtti nyAyamate AtmA paNa vibhu che. paNa eTalA mAtrathI, jJAna vagere kAMI AkhA AtmAmAM pedA thatAM nathI, kintu zarIravacchedena ja utpanna thAya che. tethI, e paNa avyApyavRtti guNo che. tethI, avyApyavRtti vizeSaguNa tarIke zabda, jJAna vagere laIne AkAza, AtmAmAM lakSaNa samanvaya thaI jAya che. (mu.) kSaNikatvaM ca tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvam / yogyavibhuvizeSaguNAnAMsvottaravRttivizeSaguNanAzyatvAt prathamazabdasya dvitIyazabdena nAzaH / evaM jJAnAdInAmapi / jJAnAdikaM yadA''tmani vibhau zarIrAvacchedenotpadyate tadA ghaTAdyavacchedena tadabhAvo'styeva / evaM jJAnAdikamapi kSaNadvayAvasthAyi / itthaM cA'vyApyavRttivizeSaguNavattvaM, kSaNikavizeSaguNavattvaMcArthaH / pRthivyAdau rUpAdivizeSaguNo'stItyato'vyApyavRttItyuktam / pRthivyAdAvavyApyavRttiH saMyogAdirastIti vizeSaguNetyuktam / / (mu.) (kSaNikavizeSaguNavattvaje kahyuM temAM) kSaNikatva eTaletRtIya kSaNamAM rahelA dhvaMsanuM pratiyogitva, yogyavibhUvizeSaguNo (vibhudravyanA yogyavizeSaguNo) svottaravartI vizeSaguNathI nAzya hovAnA kAraNe prathama zabdano dvitIya zabdathI nAza thAya che. e ja rIte jJAnAdimAM paNa (avyApyavRttivizeSaguNatva ne kSaNikavizeSaguNatva che.) jJAnAdi jyAre vibhu evA AtmAmAM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSauitva 133 zarIravacchedana utpanna thAya che tyAre ghaTAghavacchedena eno abhAva (AtmAmAM) hoya ja che. mATe jJAnAdi avyApyavRttivizeSaguNa che.) ema jJAnAdi paNa kSaNadbhaya rahenArAM che. Ama (AkAza ane AtmAnuM sAdhamya) avyApyavRttivizeSaguNavattva ane kSaNika vizeSaguNavattva che. (A bemAMnA prathama sAdhampanuM padakRtya) pRthvI vageremAM rUpa vagere vizeSaguNa che. tethI (emAM atinA vAraNa mATe) "avyApyavRtti' ema vizeSaNa vAparyuM che. pRthvI vageremAM avyApyavRtti evA saMyoga vagere guNa che. tethI 'vizeSaguNa' evuM vizeSaNa joDyuM che. (rUpa vagere avyApyavRtti nathI ne saMyogAdi vizeSaguNa nathI.) (vi.) (2) kSaNikavizeSaguNavattvam zabda ane jJAna-sukhAdikSaNika vizeSa guNo che, mATe A, AkAzaAtmAnuM sAdharme che. pRthvI vagerenA rUpAdiguNo akSaNika (=adhikakSaNasthAyI) che. zaMkAH zabdAdine paNa akSaNika mAno ne? samAdhAnaH jo evuM hoya to ekavAra zabda utpanna thAya pachI eno nAzaka koNa? ema jJAna pragaTyA pachI eno nAzaka koNa? ghaTanA rUpAdiguNonA nAzamAM to "ghaTanAza' kAraNa banI zake che, paNa zabdAdinA nAzamAM enA AzrayanA nAzane nAzaka mAnI zakAto nathI, kAraNake enA AzrayabhUta AkAza-AtmA nitya hovAthI nAza pAmatA ja nathI. vaLI, eka zabda sAMbhaLyA bAda bIjo zabda saMbhaLAya tyAre paNa jo pUrvazabda vidyamAna hoya to e vakhate ekI sAthe banne zabdo saMbhaLAvA joIe. jema eka ghaDo vidyamAna che ne bIjo ghaDo lAvavAmAM Ave tyAre banne ghaDA dekhAya che tema. A ja rIte ghaTanuM jJAna thayA pachI paTajJAna thatI vakhate cirasthAyI hovAnA kAraNe ghaTanuM jJAna paNa jo hAjara hoya to ekI sAthe e banne jJAna anubhavAvA joIe. paNa Avo anubhava kyAreya thato nathI. tethI, zabda-jJAna vagere kSaNika guNo che. praznaH AmAM kSaNikatva zuM che ? ekakSaNasthAyitva? uttaraH jo ekakSaNasthAyitva mAnIe to kSaNamAtrasthAyI ghaTanI jema zabdanuM paNa kyAreya pratyakSa nahIM thAya. zaMkAH AvI Apatti ApavI yogya nathI, kAraNa ke zabda ane ghaTamAM taphAvata che. ghaTanuM pratyakSa karavA mATe saMyoga e saMnikarSa che. prathama kSaNe ghaTa utpanna thAya, bIjI kSaNe saMnikarSa (saMyoga) thAya ne trIjI kSaNe pratyakSa thAya. eTale bIjI kSaNe ghaTa nAza pAmI jato hoya to to enI sAthe saMnikarSa ja na thavAthI pratyakSa zI rIte thAya? paNa zabdanuM pratyakSa karavA mATeno saMnikarSa to samavAya che je nitya hovAthI jevo zabda utpanna thAya ke e ja kSaNe e lAgu paDI ja jAya che. (jema AdhakSaNAvacchinna ghaTamAM saMyogAdiguNo na hovA chatAM, ghaTatAdi jAtio to lAgu paDI ja jAya che tema.) tethI, prathamaNe zabdotpatti thavA sAthe ja samavAyasaMnikarSa paNa thaI javAthI dvitIyakSaNe enuM pratyakSa thaI jaze ja. bhale ne e bIjI kSaNe, pratyakSanuM 'zabda' rUpa kAraNa nAza pAmI jAya - jema prathama kSaNe vidyamAna ane bIjI kSaNe nAza pAmI jato "ghaTaprAgabhAva', bIjI kSaNe ghaTotpatti kare che tema zabda paNa svapratyakSAtmaka kArya karI zakavAmAM kazo vAMdho nathI. samAdhAnaH keTalAMka kAraNo evA hoya che ke je pUrvakAlavRttitvena kAraNa hoya che, jyAre keTalAMka kAraNo evA hoya che ke je purvakAlavaritvena to kAraNa hoya che ja, paNa samakAlavRttitvena paNa kAraNa hoya che. arthAt kAryanI pUrvekSaNe to e hAjara joIe ja, paNa je kSaNe kArya thAya e kSaNe paNa e hAjara joIe ja. pratyakSAtmaka kArya pratye viSaya paNa AvuM ja kAraNa che. zaMkAH viSayane pratyakSakALe paNa hAjara mAnavAnI zI jarUra che ? samAdhAnaH vinazyavistha ghaTa sAthe pUrvekSaNe (ke je ghaTanI aMtima kSaNa che tyAre) saMnikarSa to thaI ja gayelo che. eTale e ghaTanI nAzakSaNa paNa enuM pratyakSa thavuM joIe. paNa thatuM hoya evo anubhava nathI. tethI jaNAya che ke ghaTanuM pratyakSa thavA mATe pratyakSa kALe paNa ghaTa vidyamAna hovo joIe.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 nyAyasiddhAntamuktAvalI ema zabdanA pratyakSakALe zabda paNa vidyamAna hovo Avazyaka che. tethI zabdane mAtra eka kSaNa sthAyI mAnI zakAya nahIM. prazna : 'zabdabhale dvikSaNasthAyI che. tRtIyakSaNe eno nAza thaI jAya che to e nAzaka koNa ? uttara : dvitIya kSaNotpanna zabda eno nAzaka che. Azaya e che ke badhA yogya vibhuvizeSaguNo kSaNika che, tethI trIjI kSaNe e badhAno nAza thaI ja jAya che. tethI evo niyama mAnavAmAM Avyo che ke (yogyavibhuvizeSaguNono nAzaka) yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottaravartiyogyavizeSaguNanAzyatvam / vibhu dravyonA yogya vizeSaguNo svauttaravarti yogya vizeSa guNothI nAzya hoya che. prathama kSaNe prathama zabda utpanna thayo, dvitIyakSaNe dvitIyazabda utpanna thayo. A dvitIya zabda prathama zabdano nAzaka che. kAraNa hAjara thayA pachI kArya thAya. eTale bIjI kSaNe A 'dvitIyazabda' rUpa nAzaka hAjara thayo. tethI tRtIyakSaNe prathamazabdano nAza thAya che. mATe zabdane dvikSaNasthAyI mAnavo paDe che, mAtra eka kSaNa sthAyI nahIM. ema to, dazamIkSaNe utpanna thato zabda paNa prathamazabdane uttaravartI ja che, chatAM ene jo prathamazabdano nAzaka mAnavAmAM Ave to zabda dazakSaNasthAyI thaI jAya je iSTa nathI. tethI ahIM je svottaravartI kahyuM che eno artha 'svaavyavahitauttaravartI' evo jANavo. prazna H svaavyavahitottaravartitva zuM che ? uttara H svottarAnuttaratne sati svottaratna svAvyavahitottaratvam.... svane uttaravartI je koI padArtho te badhA svottara. AvA koIpaNa svottaranI je uttaravartI nathI ane chatAM svane uttaravartI che te svAvyavahitottaravartI kahevAya. prathamakSaNotpanna prathama zabda mATe dvitIyAdikSaNe utpanna thatA dvitIya-tRtIya vagere zabdo badhA svottara che. paNa AmAMnA tRtIya-caturtha vagere zabdo evA che ke je dvitIya zabdAtmaka svottarane paNa uttaravartI che, anuttara nathI. jyAre dvitIyazabda evo che ke jenA pUrvakALe koI svottara na hovAthI e svottarAnuttara che. mATe e svottarAnuttara thayo. ne vaLI e svottara to che ja. tethI svAvyavahitottara tarIke dvitIya zabda ja pakaDAze, tRtIya zabda vagere nahIM. AmAM vizeSaNa na lakhe to tRtIyAdi zabdo paNa svottara hovAthI emAM svAvyavahitottaratvanI ativyApti thAya. vizeSya na lakhe to prathama zabda pote ja, svottara je dvitIyAdi zabdo, ene anuttara hovAthI potAnAmAM ja svAvyavahitottaratvanI ativyApti thAya e jANavuM. AmAM svottaratva = svasamAnAdhikaraNaprAgabhAvapratiyogitva jANavuM. arthAt svAdhikaraNakSaNamAM rahelA prAgabhAvano je pratiyogI hoya te svottara. prazna H caramazabdano nAzaka koNa ? kAraNa ke ene uttaravartI koI zabda nathI. uttara H svottarakAlavRttitvaviziSTa sva ja eno nAzaka che. jema ke jyota. pUrvapUrvakSaNavartI jyotanI uttarakSaNavartI jyota nAzaka che. caramajyota svayaM naSTa thaI jAya che. ema zabda-jJAna vageremAM jANavuM. dhAro ke pAMcamI kSaNe caramazabda utpanna thayo. to chaThThI kSaNe elo e zabda ja, svottarakAlavRttitvaviziSTa sva che, ne e ja eno nAzaka hovAthI, sAtamI kSaNe zabda nAza thaI jaze. AmAM, vizeSaNa na mUkatAM mAtra 'sva' ne ja nAzaka mAnavAmAM Ave to, sva to pAMcamI kSaNe paNa hovAthI, chaThThI kSaNe ja caramazabdano nAza thaI jAya. eTale ke caramazabda mAtra eka ja kSaNa rahe. ane to pachI enuM pratyakSa na thaI zake. mATe
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 cogyavibhuvizeSaguNanAzaka svottarakAlavRttitvaviziSTa' evuM vizeSaNa mUkyuM che. eTale sAmAnyathI A niyama thayo ke 'vibhupadArthanA yogya vizeSaguNo svAvyavahitottara yogya kavizeSaguNathI nAzya hoya che. AmAM sva = nAzyaguNa, eTale svanAza e kArya che ane tAdaza uttara guNa e nAzaka (kAraNa) che. (1) "vibhu' na lakhe to ghaTAdinA rUpAdiguNo paNa vizeSaguNa che jeno nAzaka ghaTanAza hovAthI vyatireka vyabhicAra Ave. eka rUpanI hAjarImAM rUpAntarotpatti na hovAthI avyavahitottarUpa na hovA chatAM nAza thayo, tethI vyatireka vyabhicAra. ghaTAdimAM zyAmarUpanI hAjarImAM raktarUpa pedA nathI thatuM, paNa zyAmarUpanAza thayA pachI raktarUpa utpanna thAya che. tethI raktarUpa zyAmarUpano nAzaka nathI. | (2) "yogya na lakhe to AtmAno vizeSa guNa adaSTa, e svottaraguNanAzya na hovAthI vyabhicAra Ave. adaSTa atIndriya hovAthI yogya nathI. (3) vizeSa na lakhe to saMyoganAzamAM vyabhicAra Ave. (4) "yogya na lakhe to dvitIyakSaNotpanna adaSTathI tRtIya kSaNe apekSAbuddhi nAza thavAnI Apatti Ave. (5) 'vizeSa' ne lakhe to dvitIyakSaNotpanna saMyogathI apekSAbuddhinAza thavAnI Apatti Ave. (je AtmAmAM apekSA buddhi utpanna thaI, te AtmAmAM bIjI kSaNe koI yogya vizeSa guNa utpanna thato nathI evo niyama che e jANavuM.) Ama, prathamakSaNe prathamazabdAdi, dvitIyakSaNe nAzaka zabdAdi, tRtIyakSaNe prathamamazabdAdino nAza. tethI zabdAdine kSaNamAtrasthAyI na mAnatAM brikSaNasthAyI to mAnavA ja paDe che. tethI kSaNikatva = ddhikSaNasthAyitva evuM kahevuM paDe. paNa ema to, ghaTanA 100 kSaNa sthAyI rUpAdipaNa dhikSaNasthAyI to che ja, tethI emAM kSaNikatva AvI javAthI taDvAn ghaTamAM ativyAti. tethI niSedhamukhe vyAkhyA karavI. tRtIyakSAvRttitva kSaNivatvam 100kSaNasthAyIrUpatRtIyakSaNamAM avRtti nathI, vRtti che. tethI have ativyApti nahIM Ave. (mu.) na ca rUpAdInAmapi kadAcit tRtIyakSaNe nAzasambhavAt kSaNikavizeSaguNavattvaM kSityAdAvativyAptamiti vAcyam, catuHkSaNavRttijanyAvRtti-jAtimadvizeSaguNavattvasya tadarthatvAt / apekSAbuddhiH kSaNatrayaM tiSThati, kSaNacatuSTayaM tu na kimapi janyajJAnAdikaM tiSThati, rUpatvAdikaM tu kSaNacatuSTayasthAyinyapi rUpAdau vartata iti tadvyudAsaH / (mu.) "rUpa vagereno paNa kyAreka trIjI kSaNe nAza saMbhavato hovAthI kSaNikavizeSaguNavattva (te rUpavagere vizeSaguNavAna) kSiti vageremAM ativyApta che" evI zaMkAnakaravI, kAraNa ke cAra kSaNa rahenArA janya padArthamAM nahIM rahelI che tadavandra evo (kSaNikavizeSaguNavattva evA sAdharmyuno) artha che. apekSAbuddhi traNa kSaNa Take che. cAra kSaNa to koI paNa jagya jJAna TakatuM nathI. rUpa- vagere jAti to cArakSaNa TakanArA rUpa vageremAM paNa rahI che. tethI (cAraNa rahenArA padArthamAM nahIM rahelI jAti tarIke rUpavana maLavAthI) tenonarUpatvAdijAtino vyadAsa bAdabAkI thaI jAya che. (netethI rUpa vagere AvA kSaNika vizeSaguNa na thavAthI pRthvImAM ativyApti nahIM thAya.)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 nyAyasiddhAntamuktAvalI (vi.) zaMkA chatAM je rU5 be ja kSaNa TakyuM, e to tRtIyakSaNa avRtti ja che, eTale enA dvArA ativyApti Avaze ja. have, AmAM AvuM rUpa ane zabdAdi. banne kSaNika hovA chatAM be vacceno taphAvata tapAsavo joIe. zabdAdi badhA ja kSaNika hoya che, jyAre rUpa to ko'ka ja kSaNika hoya che, ko'ka akSaNika paNa hoya che. eTaleke rUpa- jAtikSaNika-akSaNika sAdhAraNa che, jyAre zabda-vagere jAti mAtra kSaNikavRtti ja che, akSaNikavRtti nahIM. eTale mALigavRttinAtimatte kSaNavatve ema laI zakAya. arthAt akSAvRttinAtimavizeSaguNavatta e sAdharmabanI zake. vaLI, akSaNika padArtha tRtIyakSaNavRttipadArtha (rUpavagere). tethI tRtIya kSaNavRtti-avRttijAtimadvizeSaguNa e sAdharma thayuM. rUpAdi vizeSaguNomAM rUpatyajAti che je tRtIya kSaNavRttirUpAdimAM vRtti che, avRtti nahIM, mATe pRthvI AdimAM ativyApti nahIM. ja zaMkA chatAM, apekSAbuddhine tRtIyakSaNavRtti mAnI che jemAM jJAnatva rahyuM hovAthI jJAna kSaNika vizeSaguNa tarIke siddha na thavAnI Apatti Avaze. apekSAbuddhinuM trikSaNasthAyitva nIce mujaba jANavuM. prathama kSaNe mayakhevA: game evI apekSAbuddhi dvitIyakSaNe ditvotpattiH | tathA nivarSa tRtIya kSaNe ddhitva-dvivatvanuM nirvikalpakapratyakSa caturthakSaNe ddhitvanuM 'au dI' evuM savikalpakapratyakSa tathA apekSAbuddhinAza, paMcamakSaNe-ddhitvanAza apekSAbuddhinA nAzane ddhitva vagere saMkhyAno nAzaka manAyo che. vaLI, cothI kSaNe ddhitvanuM savikalpaka pratyakSa thAya che, ne pratyakSa mATe viSaya samakALavRttitvena paNa kAraNa che. eTale cothI kSaNe ddhitva saMkhyA vidyamAna joIe ja. jo trIjI kSaNe apekSAbuddhinAza thaI jAya, to cothI kSaNe ddhitvanAza thaI ja jAya, je iSTa nathI. mATe trIjI kSaNe apekSAbuddhino nAza na mAnatAM cothI kSaNe mAnyo che. trIjI kSaNe je nirvikalpaka pratyakSa thAya che e teno nAza kare che. tethI apekSAbuddhi trikSaNavRtti padArtha thavAthI jJAna kSaNika nahIM thAya. samAdhAnaH to pachI, caturthakSaNavRtti-avRtti jAtimadvizeSaguNavatva sAdhamya kahevuM. koI anya jJAna caturthakSaNavRtti na hovAthI avRtti jAti tarIke jJAnatva laI zakAze. (mu.) IzvarajJAnasya catuHkSaNavRttitvAt jJAnatvasya tavRttitvAt janyetyuktam / yadyAkAzajIvAtmanoH sAdharmya tadA janyeti na deyaM, dveSatvAdikamAdAyAtmani lakSaNasamanvayAt / paramamahattvasya tAdRzaguNatvAt, caturthakSaNe dvitvAdInAM nAzAbhyupagamAd dvitvAdInAmapi tathAtvAt tadvAraNAya vishesseti| trikSaNavRttitvaMvA vaktavyam, icchAtvAdikamAdAyAtmani lakSaNasamanvayAt / | (mu) IzvaranuM jJAna cAra kSaNa rahenAruM hovAthI ane jJAnatva jAti temAM rahI hovAthI "janya" ema kahyuM che. jo AkAza ane jIvAtmAnuM sAdhacce ja abhipreta hoya to "janya' lakhavAnI jarUra nahIM (tethI jJAnatva to evI jAti tarIke nahIM ja pakaDAya, paNa) dveSatva vagere jAtilaIne (arthAtukSaNika vizeSaguNa tarIke dveSAdine laIne) AtmAmAM lakSaNa samanvaya thaI jaze. paramamahattva
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNika vizeSanuNavattva paNa (janyamAM avRtti hovAthI) tevo (=kSaNika) guNa banI jato hovAnA kAraNe (tathA) cothI kSaNe dvitpAdino nAza mAnyo hovAthI dvitva vagere paNa tathA=kSaNika guNa banI jatA hovAnA kAraNe enuM vAraNa karavA mATe 'vizeSa' ema vizeSaNa umeryuM che. athavA to trikSaNavRttitva kahevuM, kAraNa ke icchAtvadi jAti laIne AtmAmAM lakSaNano samanvaya thaI jAya che. 137 (vi.) zaMkA H IzvarIyajJAna nitya hovAthI, caturthakSaNa vRtti to che ja ne ? : samAdhAna : caturthakSaNavRttijanyaavRttijAtimavizeSaguNa kahevAthI vAMdho nahIM Ave. kAraNa ke IzvarajJAna nitya hovAthI janya nathI, jIvAtmAnuM jJAna janya hoya che. paNa enuM koI paNa jJAna caturthakSaNavRtti hotuM nathI. caturthakSaNavRttijanya tarIke rUpAdi ja levAze, jJAna nahIM,temAM avRtti jJAnatva... tAn jJAna. jo AkAza ane jIvAtmAnuM ja sAdharmsa kahevuM hoya to 'janya' pada mUkavAnI jarUra nathI. zaMkA : paNa to pachI, caturthakSaNavRtti padArtha tarIke nityajJAna AvavAthI ne jJAnatva tavRtti hovAthI jJAnane kSaNika vizeSaguNa tarIke laI nahIM zakAya. to AtmAmAM lakSaNano samanvaya zI rIte karazo ? e ja rIte IzvarIya icchA-prayatna paNa nitya hovAthI icchAtva-prayatnatva jAti dvArA paNa samanvaya saMbhavato nathI. samAdhAna H chatAM dveSatvAdi dvArA e thaI jaze. Izvarane dveSa hoto nathI, jIvAtmAone ja hoya che je anitya ja hoya che, nitya nahIM eTale 'dveSatva' caturthakSaNavRttipadArthamAM avRtti hovAthI lakSaNasamanvaya thaI jaze. kSaNikaguNa banaze dveSa, ne tattA to jIvAtmAomAM che ja... IzvarAtmAmAM tattA nathI. paNa have e lakSya na hovAthI doSa nathI. paNa IzvarAtmAno samAveza havo hoya to janya pada mUkavuM. tethI sAdharmsa caturthakSaNavRttijanyaavRtti-jAtimadvizeSaguNavattvam / AmAM jo vizeSa pada na lakhIe to, kAlAdimAM ativyApti Avaze, paramamahatparimANa nitya hovAthI paramamahattvatva janyamAtramAM avRtti che. tethI paramamahatparimANa tAdazaguNa tarIke pakaDI zakAze. paNa vizeSa lakhavAthI e ativyApti nahIM, kAraNa ke 'paramamahatparimANa' e vizeSaguNa nathI. zaMkA : 'paramamahattvatva' jAti ja na hovAthI enA dvArA ativyApti nathI. athavA, jIvAtmA ne AkAzanA sAdharmsamAM 'janma' pada na hovAthI paNa paramamahattvatva dvArA ativyApti nathI. to 'vizeSa' pada zA mATe ? samAdhAna H chatAM ghaTAdimAM ativyApti thAya che. te A rIte - AgaLa joI gayA ke dvitva saMkhyA bIjI kSaNe utpanna thAya che, ne pAMcamI kSaNe nAza pAme che. eTale ke e traNakSaNa Take che, cAra kSaNa nahIM. tethI dvitvatva jAti caturthakSaNavRttijanya padArthamAM avRtti hovAthI e jAti laI zakAze. tadvAna guNa dvitvasaMkhyA, tattA ghaTAdimAM hovAthI ativyApti. 'vizeSa' pada mUkavAthI A ativyApti nahIM rahe, kAraNa ke dvitva saMkhyA e vizeSa guNa nathI. chatAM lAghava ja karavuM hoya to, . trikSaLavRttiavRttinAtimavizeSamuLava N sAdharmDa jANavuM. jo ke apekSAbuddhi trikSaNavRtti hovAthI jJAnatvAdi pakaDAze nahIM, chatAM dveSatva, sukhatva vagere laI zakAze, kAraNa ke koI dveSa sukhAdi trikSaNa sthAyI hotA nathI. IzvarAtmano paNa lakSyamAM samAveza karavo hoya to 'janya' pada mUkavuM. ne 'icchAtvAdi' jAti laI lakSaNa samanvaya karavo.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 nyAyasiddhAntamuktAvalI (aa.) rUpa-dravatva-pratyakSayazinaH prathamaDhAyaH | (mu.) pRthivyaptejasAM rUpavattvaM, dravatvavattvaM, pratyakSaviSayatvaM cetyarthaH / na ca cakSurAdInAM bharjanakapAlasthavaDhe uSmaNazca rUpavattve kiM mAnamiti vAcyam, tatrApi tejastvena rUpAnumAnAt / evaM vAyvAnItapRthivIjalatejobhAgAnAmapi pRthivItvAdinA rUpAnumAnaM bodhyam / (prathama traNa dravyonuM sAdhamya) (ka) pahelAM traNa dravyo rUpa-dravyatva ane pratyakSa yukta che. (mu) pRthvI-jaLa-tejanuM sAdharma rUpavattva, dravatvavattva ane pratyakSaviSayatva che. zaMkA - cakSu vagere indriyo, bharjanakapAlastha vahni (bhADabhuMjAnI muMjavAnI retImAMno agni) tathA uSmA (nuM rUpa dekhAtuM nathI... to) A badhA rUpavAnuM che evuM mAnavAmAM zuM pramANa che? samAghAna - A badhAmAM tejasva hetu dvArA rUpanuM anumAna karavuM e ja pramANa che. ema pavanathI AvatA pRthvI-jaLatejanA aMzomAM paNa pRthvItva vagere hetu dvArA rUpanuM anumAna jANavuM. (vi.) anumAna prayogo AvA jANavA - bharjanakapAlasthavahniH rUpavAn tejastvAt vidyudvad ghrANaM rUpavat pRthivItvAt ghaTavad rasanA rUpavatI jalatvAt karakAvat bagIcAmAMthI AvatA vAyumAM sugaMdha, sarovara parathI laherAtA pavanamAM zItasparza ane unALAmAM vAtI lUmAM uSNasparza anubhavAya che. A sugaMdhAdi kAMI vAyunA guNo nathI. paNa kramazaH pRthvI-jaLa-teja dravyanA che. vaLI guNo guNI vagara to rahetA nathI. eTale A vAyu sAthe pArthiva vagere aMzo kheMcAI AvyA hoya che evuM mAnavuM Avazyaka thaI jAya che. paNa e pArthiva vagere aMzo dekhAtA to nathI. eTale enA rUpanuM paNa anumAna karAya che. vAggAnItapArthivamA rUpavAna, pRthivItvAta, vaTaval... A ja rIte jalIya ane taijasa bhAgonAM rUpanAM anumAno jalatva-tejasva hetu dvArA jANavA. (ahIM kiraNAlIkAre je lakhyuM che ke - nanuM vAyunA mA samantana nayanAnA ye thA: naca tenaHza HI: paramANuvyapustaphAmapratyakSat tatra vatte jiM mAnam - ityAdi te ayogya jANavuM. prastuta vAmbAnIta je pArthivAdi bhAgo che te paramANu ke kacaNuka nathI paNa mahatparimANa gharAvanArA bhAgo che. nahIMtara to emanA sugaMdha-zIta sparza-uSNasparzanuM paNa pratyakSa thaI zake nahIM.(vaLI pArthivAdi paramANu-kavaNukanA ja rUpAdimAM pramANa ApavArno abhiprAya hota to to vAOAnItapArthivabhAga vagere kahevAnI jarUra ja nae, kAraNake koIpaNa pArthivAdi paramANu-caNakanuM rUpa pratyakSa hotuM ja nathI. eTale e badhAmAM ja pRthvItyAdi hetuthI rUpanuM anumAna ja karavAnuM hoya che ). (mu.) na ca ghaTAdau drutasuvarNAdibhinne tejasi ca dravatvavattvamavyAptamiti vAcyam, dravatvavavRttidravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / ghRtajatuprabhRtiSu pRthivISu jaleSu drutasuvarNAdau tejasi ca dravatvasattvAttatra ca pRthivItvAdisattvAttadAdAya sarvatra lakSaNasamanvayaH / / (mu) (dravatvavat sAdharmsa aMge-) zaMkA - ghaTAdimAM ane pIgaLelA suvarNa sivAyanA tejas dravyamAM (agni vageremAM) dravatvavattva (na hovAthI) avyApta che. samAdhAna - (jAtighaTitalakSaNa karI e avyAptino parihAra jaNAve che-) (ahIMdravatvavatta evuM je sAdhamya kahyuM che enA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaviSayatva sAdhacce 139 dvArA) dravatvavAmAM rahelI jedravyatvavyApyajAti, taattvanI vivakSA hovAthI (avyAmi rahetI nathI). ghI-lAkhavagere pArthivadravyomAM, jaLamAM tema ja pIgaLelA suvarNa rUpa tejas dravyamAM dravatva rahyuM che. temAM (A badhAmAM dravyatvavyApyajAti tarIke) pRthivIvAdi jAtio rahI che, tene te jAtio ghaTAdimAM paNa rahI che. tethI) te jAtio laIne sarvatra (ghaTAdimAM paNa) lakSaNa samanvaya thaI jaze. (vi.) vartavavRttidravyatvavyAkhyAtimatta AvuM je sAdharme kahyuM temAM paNa dravyatvavyApya eTale dravyatvanyUnavRtti evo artha jANavo. nahIMtara vyApAmAva ( vyatva mAva) vavavRtti evo artha levAmAM Ave to dravyatva paNa evuM ja hovAthI (dravyavAbhAvavAn je hoya temAM dravyatva na ja hoya e spaSTa che) dravyatvavyApyajAti tarIke dravyatva paNa Avaze je vAyu vageremAM paNa hovAthI ativyAmi Ave. (mu.) na ca pratyakSaviSayatvaM paramANvAdAvavyAptaM, ativyAptaM ca rUpAdAviti vAcyam, cAkSuSalaukikapratyakSaviSayavRtti-dravyatvavyApya-jAtimattvasya vivakSitatvAt / AtmanyativyAptivAraNAya cAkSuSeti / (mu.) (pratyakSaviSayatvasAdharmyuaMge-) zaMkA- pratyakSaviSayatva(evuM sAdhamya) paramANu AdimAM (Adi zabdathIkaNuka, bharjanakapAlasthavaddhi vageremAM) avyApta che (kAraNa ke e badhAnuM pratyakSa thatuM nathI.) ane rUpAdimAM (Adi zabdathI patanAdi kriyA-ghaTatvAdijAti vageremAM) ativyApta che kAraNa ke e badhAnuM paNa pratyakSa thAya che, jyAre prastuta sAdharme to mAtra pRthvIjaLa-teja dravyanuM ja cAlI rahyuM che.) samAghAna - ahIM (pratyakSaviSayatva eTale tauzivAkSuSapratyakSaviSayatra levAnuM che. ne enuM paNa jAtighaTita lakSaNa) rAkSuSatavipratyakSaviSayavRtti-dravyatvavyANanAtimatta evuM sAdhamya vivakSita hovAthI eke doSa nathI. AtmAmAM ativyApti na Ave e mATe vAsuSa zabda lakhyo che. (vi.) cakSu dvArA thatA laukika pratyakSano je viSaya bane emAM rahelI je dravyatvavyApya jAti tadvattvanI ahIM sAdharmsa tarIke vivekSA che. Avo viSaya ghaTa, jaLa, agni vagere bane che ne emAM rahelI dravyatvacUnavRtti jAti tarIke pRthvItva, jaLatva, tejasva pakaDAze je paramANu vagere darekamAM hovAthI avyApti nathI. khAlI laukika pratyakSa viSaya' lakhe to AtmA paNa suravI vagere mAnasapratyakSano viSaya banavAthI emAM ativyApti thAya. tethI laukika pratyakSa paNa cAkSuSa levAnuM kahyuM che. khAlI ghaDo joIne je 'pado vAyumana' evuM alaukika pratyakSa thAya che e paNa cakSujanya che ne enI viSayatA vAyumAM rahelI che. eTale ativyApti Ave. enA vAraNa mATe "laukika' vizeSaNa mUkyuM che. zaMkA - "ghaTo vAyumAn e pratyakSa vAdhvaMzamAM jema alaukika che ema ghaTAMzamAM laukika paNa che ja. eTale laukika pratyakSa kayuM? to ke paTo vAyumana, eno viSaya koNa? to ke vAya. eTale pAchI ativyAmi UbhI ja raheze. samAdhAna - AnA be rIte pariSkAra thaI zake. (1) rAkSuSanasiMnivarSayyovaSayatAvavRtti-dravyatvacUnavRtti-nAtimatte Ama kahevAthI vAyu nahIM pakaDAya... kAraNa ke vAyumAM alaukika saMnikarSaprayojyaviSayatA che, laukikasaMnikarSaprayojyaviSayatA nahIM. (2) manovicivAkSuSapratyakSaviSayavRtti-dravyatvacUnavRttinAtimatte... have ahIM ghaTo vAyumanuM evuM pratyakSa laI ja nahIM zakAya, tethI ativyAtinuM vAraNa thaI jaze.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 nyAyasiddhAntamuktAvalI (1.) guart Tre rasavatI dayorjeiitta dravaH 28. (mu.) guruNI iti / gurutvavattvaM rasavattvaM ca pRthivIjalayorityarthaH / na ca ghrANendriyAdInAM vAyvAnItapRthivyAdibhAgAnAM ca rasAdimattve kiM mAnamiti vAcyaM, tatrApi pRthivItvAdinA tadanumAnAt / dvayoriti / pRthivItejasorityarthaH / na ca naimittikaM dravatvaM ghaTAdau vahnayAdau cAvyAptamiti vAcyam, naimittikadravatvasamAnAdhikaraNa-dravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt // 28 // (pRthvI-jaLanuM sAdharme.) (kA.) (pRthvI ane jaLa A) be dravyo guru che ane rasavALAM che. (pRthvI ane tejasa e) be dravyomAM naimittika drava(tva) hoya che. (mu) gurutvavattva ane rasavattva A be pRthvI jaLanuM sAdharyu che. zaMkA - dhrANendriya vageremAM tema ja vAyuAnIta pArthivabhAgomAM rasAdi hovAmAM zuM pramANa che? samAdhAna - temAM paNa pRthvItyAdi hetuothI enuM anumAna thaI zake che. (prAjhiyaM sevata, pRthivIvaMta, pRta.) kArikAmAM prAyoriti evo je zabda che teno artha 'pRthvI ane tejas e benuM evo karavo. (arthAt pRthvI ane teja dravyanuM sAdharma naimittikadravatvavat che.) zaMkA - vinirikavandra" A sAdharmsa ghaTAdimAM ane agni vageremAM (na hovAthI) avyApta che. samAdhAna - naimittikadravatvane samAnAdhikaraNa je dravyatvavyApya jAti tadvattvanI vivakSA karavAthI avyAminuM vAraNa thaI jAya che. (vi.) (zaMkA- kArikAmAM gurutvavattva ane rasavattva e bene pRthvI-jaLanA sAdhamya tarIke kahyA che. pachI kayoH" zabda Avyo. to eno artha pRthvI-tejas evo zI rIte karI zakAya? samAdhAna - jo enA artha tarIke paNa pRthvI-jaLa ja abhipreta hota to kayoH lakhavAnI jarUra ja nahotI. te be to pUrve AvelA ' zabdathI pakaDAyelA ja hatA. eTale pharIthI vaparAyelo kayoH' zabda sUcana kare che pRthvI-jaLa karatAM koI judA joDakAnI ahIM vAta che. e ja joDakaM pRthvI- tejasUnuM ja levuM e vAta caRuyAno viroSatiSatti (sUtranI vyAkhyA karavAthI vizeSa bodha thAya) vyAye jANavI.) (kA.) AtmAno bhUtavargAzca vizeSaguNayoginaH / yaduktaM yasya sAdharmyaM vaidharmyamitarasya tat // 21 // (mu.) AtmAna iti / pRthivyaptejovAyvAkAzAtmanAM vizeSaguNavattvamityarthaH / yaduktamiti / jJeyatvAdikaM vihAyeti bodhyam / tattu na kasyApi vaidhayaM, kevalAnvayitvAt // 29 // (kA.) AtmAo ane bhUtasamudAyo vizeSaguNavaLA hoya che. je jenuM sAdharma kahyuM te, taditaranuM vaidyarya jANavuM. (mu) pRthvI-jaLa-tejasu-vAyu-AkAza ane AtmA A 6 dravyonuM vizeSaguNavattva e sAgharme che. (vaidharmanI je vAta karI te) joyatyAdine choDIne jANavI. te=jJeyavAdi to koInuM vaidharma nathI, kAraNa ke kevalAnvayI hoya che. (vi.) kALa-dizA ane mana AtraNadravyomAM koI vizeSaguNa hoto nathI. AdhakSaNIyaghaTAdimAM thatI avyAptinA vAraNa mATe -
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidharnsa prakaraNa 141 vizeSamuvavRtti-dravyatvacUnavRtti-jJAtimatte evo pariSkAra karavo. (vaidyarpa prakaraNa) vaighamya = viruddhadharma = svAvRtti dharma jenA sAdharmsa tarIke je kahyuM che, te dharma te padArthomAM to rahyo ja che. paNa tadiramAM e nathI rahyo hato. mATe e sAdharmsanA lakSyabhUta je padArtho hoya enAthI bhinna sarvapadArthonuM e dharma vaidyarpa banI jAya. jema ke dravyAdi 6 padArthonuM sAmyuM "bhAvatva che. to e dravyAdithI itara padArtha eTale "abhAva'. tethI bhAvatva e abhAvanuM vaighamya kahevAya. pRthvI vagere pAMca dravyonuM bhUtatva* e sAdharme che, to kAlAdinuM e vaighamya kahevAya. ziMkA- zeyatva vagerene to sAte padArthonA sAgharpa tarIke jaNAvyAM che. ane e sivAya to koI padArtha nathI. to e konuM vaidharma kahevAze ?]. samAdhAna - e joyatyAdi koInA vaidharyu nathI. evA koI padArtho hoya ke jemAM zeyavAdi na hoya te padArthonuM jJeyatvAdi e vaidyarpa banI zake. paNa evA koI padArtho che nahIM. mATe e koInA vaidyarparUpa nathI. jeno abhAva kyAMya na maLe ene kevalAnvathI kahevAya che.] sparzAdayo'STau vegAkhyaH saMskAro maruto guNAH / sparzAdyaSTau rUpavegau dravyatvaM tejaso guNAH // 30 // sparzAdayo'STau vegazca gurutvaM ca dravatvakam / rUpaM rasastathA sneho vAriNyete caturdaza // 31 // snehahInA gandhayutAH kSitAvete caturdaza / buddhyAdiSaTkaM saGkhyAdipaJcakaM bhAvanA tathA // 32 // dharmAdharmoM guNA ete AtmanaH syuzcaturdaza / saGkhyAdipaJcakaM kAladizoH zabdazca te ca khe // 33 // saGkhyAdipaJcakaM buddhiricchA yatno'pi cezvare / parAparatve saGkhyAdyAH paJca vegazca mAnase // 34 // (mu.) svaye rUti 1 te paca sarjayAyaH | = gAze rU0 rU.rUArUrU | kanaiyAyika ahIMpakaDAya che, ne jainadarzanano syAdvAda siddha thAya che. ghaTanA potAnA rUpavagere jemasvaparyAyarUpe ghaTamAM astitvarUpe saMbaddha che ema paTIyarUpa vagere paNa paraparyAyarUpe ghaTamAM nAstitvarUpe saMbaddha hoya che ema jainadarzana kahe che. AnI sAme anyadarzanakAro kahe che ke paTIyarUpa vagere paTanA dharmo ghaTamAM saMbaddha hoya ja zI rIte zake? paNa have, emanA A praznano javAba, "kAlAdinuM bhUtatva e vaidharme che' AvA emanA ja vacana prayogathI maLI javo joIe. kAraNa ke "kAlAdinuM evA zabdamAM SaSThI vibhakti che. ne "SaSThI sambandha' e niyamAnusAra eno artha saMbaMdha ja thAya che. eTale kAlAdino paNa bhUtatva vagere vaidyarpa (ke je vastutaH pRthvI vagere padravyanA dharmarUpa che tenI) sAthe saMbaMdha hovo jaNAyA vinA nahIM rahe. emAM vaidharkha vyatireka=nAstitva. eTale e saMbaMdha nAstitvarUpe jANavo.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 nyAyasiddhAntamuktAvalI (dravyanA guNonuM kathana) (kA.) sparzodi 8+vega ema vAyunA 9 guNo che. sparzAdi 8+rUpa vega+ dravatva ema tejasnA 11 guNo che. sparzAdi 8 + vega + gurutva + dravatva + rUpa + rasa + sneha... ema jaLamAM 14 guNo che. emAM sneha kADhIne gaMdha umeravI, eTale e 14 guNo pRthvImAM che. buddhi vagere cha + saMkhyAdi 5 + bhAvanA + dharma + adharma... AtmAnA A 14 guNo che. kALa ane dizAmAM saMkhyAdi pAMca guNo che. e pAMca + zabda A 6 guNo AkAzamAM che. saMkhyAdi 5 + buddhi + icchA +prayatna ema 8 guNo IzvaramAM che. paratva + aparatva + saMkhyAdi 5 + vega ema 8 guNo manamAM che. (mu.) 33mI kArikAmAM rahelA te 7 no artha "pAMca saMkhyAdi guNo' che. OM = AkAza. (vi.) vAyornavaijAvA tegamo muLA:, natakSitiprALamRtAM vaturvaza / dikkAlayoH paJca SaDeva cAmbare mahezvare'STau manasastathaiva ca // AvA prAcIna zlokane anusarIne A nirUpaNa karAyuM che. saMkhyA, parimANa, saMyoga, vibhAga ane pRthakksa A pAMca sAmAnyaguNa dareka dravyamAM hoya che. kALa-dimAAM A pa guNa. AkAzamAM 5 + zabda = 6 manamAM 5 + paratva + aparatva + vega = 8 IzvarAtmAmAM 5 + nityajJAna -icchA - kRti = 8 vAyumAM 5 + paratva + aparatva + vega + sparza = 9 tejamAM e 9 + rUpa + dravatva = 11 jaLamAM 11 + rasa + sneha + gurutva = 14 pRthvImAM 11 + rasa + gaMdha + gurutva = 14 AtmAmAM 5 + jJAnecchAkRti-dveSa-saMskAra-sukha-duHkha-dharma-adharma = 14 (kA.) tatra kSitirgandhahetuH nAnArUpavatI matA / (mu.) sAdharmyavaidharmye nirUpya samprati pratyekaM pRthivyAdikaM nirUpayati - tatreti / gandhaheturiti - gandhasamavAyikAraNamityarthaH / yadyapi gandhavattvamAtraM pRthivyA lakSaNamucitaM, tathApi pRthivItvajAtau pramANopanyAsAya kAraNatvamupanyastam / tathA hi - pRthivItvaM hi gandhasamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhyati, anyathA gandhatvAvacchinnasyAkasmikatvApatteH / (pRthvI nirUpaNa) (kA.) temAM pRthvI gandhahetu che ane aneka rUpavALI manAyelI che. (mu.) sAdharmsa-vaidharmyAnuM nirUpaNa karIne have pratyeka pRthvI vagerenuM nirUpaNa kare che. 'gandhahetu' zabdano artha gandhanuM samavAyikAraNa evo jANavo. jo ke gandhavattva ATaluM ja pRthvInuM lakSaNa karavuM ucita che, chatAM pRthvItvajAtimAM pramANa ApavA mATe kAraNatA sudhI gayA che. te (pramANa) A rIte jANavuM - pRthvItva gandhusamavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke siddha thAya che, anyathA gandhatvAvacchinna (kArya) Akasmika banI javAnI Apatti Ave.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 pRthvItvajAtisiddhi (vi.) (1) kALa vagere paNa gabdhanA kAraNa to che ja. tethI eno vyavaccheda karavA mATe gandhahetu zabdano artha gandhasamavAyikAraNa evo karyo. kAlAdi to gandhanuM nimittakAraNa che. gandhavandra = gabdha, gandhasamavAyikAraNatvanI apekSAe gandhavandramAM ghaNuM lAghava che e spaSTa che. mATe pRthvInuM lakSaNa "gaMdhavandra" ja jANavuM. (zaMkA - to pachI jema rUpa aMge 'nAnArUpavatI' ema kahyuM che, tema prastutamAM paNa gajjavatI kahevuM hatuM ne, gandhahetu ema zA mATe kahyuM?) samAdhAna - pRthvItvajAtimAM pramANa dRrzAvavA ema kahyuM che. (zaMkA - ghaTAdimAM pRthvItva to pratyakSathI jaNAya che. pachI emAM anumAna pramANa darzAvavAnI jarUra ja kyAM samAdhAna - ghaTAdimAM e pratyakSa hovA chatAM paramANu vageremAM e pratyakSa nathI. tethI paramANuthI mAMDI sarva pRthvImAM sAdhAraNa evA pRthvItvanI siddhi mATe anumAna pramANa Avazyaka che. te anumAna prayoga Avo jANavo). gandhatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnA kAraNatA kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, kapAlaniSThakAraNatAvat gandhatvAvacchinna je koI gaLe utpanna thAya che enI kAraNatAno Avo avacchedaka dharma jo mAnavAmAM na Ave to e badhuM gandhakArya Akasmika banI javAnI Apatti Ave. Azaya e che ke gandha mAtra pArthivadravyomAM ja utpanna thAya che. anyatra kyAMya nahIM. eTale A pArthiva dravyomAM koI evI vizeSatA (vizeSadharma) mAnavI ja joIe je gandhanI utpattimAM prayojaka bane che. je badhA pArthivadravyomAM rahela hoya ne apArthivamAM kyAMya na rahela hoya evo vizeSadharma to pRthvItva ja che. ema to pArthivadravyomAM dravyatva, sattA vagere dharmo paNa rahyA che, paNa e badhA to gandhanA prayojaka nathI ja, kAraNa ke e dharmo to jaLAdimAM paNa che jyAM gabdha utpanna thatI nathI. eTale have jo pRthvItva dharmane paNa gabdhano prayojaka mAnavAno na hoya to koI ja dharma prayojaka na rahevAthI gandhakAryaAkasmika banI jAya e spaSTa che. (mAt = amAtya gAyate talgArmima) gandhapRthvIdravyamAM ja utpanna thAya AvI vyavasthA karanAra (prayojaka) gharma je che te ja kAraNatAvacchedaka tarIke siddha thaze. ene pRthvI nAma ApAyuM che ne lAghavathI e jAti tarIke siddha thAya che. zaMkA - jema gharUpanuM kapAlarUpa e kAraNa che ema ghaTagandhanuM kapAlagandha e kAraNa bane. emAM paNa kapAla jo surabhi hoya to ghaTa paNa surabhi bane, kapAla jo durabhi hoya to ghaTa paNa kurabhi bane. paNa have je ghaDo eka surabhi ane eka durabhi evA be kapAlothI banAvyo haze emAM sugaMdha mAnazo ke durgadha ? samAdhAna - kema ? banne mAnIzuM. surabhikapAlanA bhAgamAM sugaMdha ne durabhikapAlanA bhAgamAM durgadha... zaMkA- eno artha to e thAya ke e ghaTamAM sugaMdha ane durgandha avyApyavRtti che. paNa e saMbhavatuM nathI. kAraNa ke mAtra surabhikapAla Arabdha ghaTamAM sugaMdha e jo vyApyavRtti che, to A guNa vyApyavRttijAtIya banI ja gayo.. ne je guNa vyApyavRtti jAtIya hoya tene anyatra avyApyavRtti jAtIya mAnI zakAya nahIM. samAdhAna - to pachI evA surabhi-durabhikapAlArabdhaTamAM koI ja gandha utpanna thatI nathI ema mAnIzuM... zaMkA - are ! kapAlamAM gabdha hoya ne te kapAlathI Arabdha ghaTamAM gabdha na hoya AvuM bane ? samAdhAna - hA, kema na bane? baMne gabdha ekabIjAno pratibaMdha kare to eka paNa utpanna nahIM thAya. te rIte - durabhikapAlagata durgandha, svAzrayasamatatva saMbaMdhathI sugaMdhanI utpatti pratye pratibaMdhaka che. (sva-durgandha, eno Azraya durabhikapAla, emAM samAveta
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 nyAyasiddhAntamuktAvalI ghaTa. eTale ke jyAM=je ghaDAmAM svAzrayasamavetatva saMbaMdhathI durgandha hI hoya tyAM=te ghaDAmAM samavAyasaMbaMdhathI sugaMdha utpanna thaI zake nahIM evo pratibaMdhaka-pratibadhdha bhAva che.) ema surabhikapAlagata sugaMdha paNa svAzraya samavetatva saMbaMdhathI durgandhanI utpatti pratye pratibaMdhaka che. eTale baMne prakAranI gandhano pratibaMdha thavAthI eka paNa utpanna thatI nathI ema mAnIzuM. zaMkA - paNa evA ghaDAne suMghavAthI paNa kaMIka gandha to Ave ja che, e gandhazUnya hovAnuM kAMI pratIta thatuM nathI... samAdhAna - e to enA avayavabhUta kapAlamAM rahelI gandhano ja anubhava hoya che. arthAt svAzrayasamavetatva saMbaMdhathI ghaTamAM rahelI kapAlagatagandhano ja e anubhava hoya che. zaMkA - e badhuM to cAlo jANe samajyA. paNa surabhi-durabhikapAlArabdha ghaTa nirgandha hoya che AvuM jo siddha thayuM to pRthvInuM tame je lakSaNa ApyuM ke 'gandhavattva' e to emAM avyApta ja thaze ne ! - samAdhAna - enA vAraNa mATe jAtighaTita lakSaNa karavuM ke - gandhavavRtti-dravyatvavyApyanAtimattva e pRthvInuM lakSaNa che. tathA pRthvItvajAtinI siddhi gandhasamavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke jema karI ema 'pRthvI' pada vAcyatAnA avacchedaka tarIke paNa thaI zake. te A rIte 'pRthvI' padavAcyatA kiJciddharmAvacchinnA vAcyatAtvAt 'ghaTa' padavAcyatAvat.... vAcyatAvacchedakatayA... sidhyamAno dharmo khAti pakSet tA tApavam evA lAghavatarkanI sahAyathI pRthvItva jAtirUpe siddha thaze. ahIM kiraNAvalIkAre AvuM je anumAna ApyuM che ke pRthivItyuM nAti, 'pRthivI' paDavA--tAva chevatvAt te duSTa jANavuM... kAraNa ke e rIte to, 'jhamAvatyuM nAti:, 'amAva' pavavA--tAva chevAt AvA anumAna dvArA abhAvatvanI paNa jAti tarIke siddhi thaI jAya. (mu.) na ca pASANAdau gandhAbhAvAd gandhavattvamavyAptamiti vAcyam, tatrApi gandhasattvAt, anupalabdhistvanutkaTatvenApyupapadyate, kathamanyathA tadbhasmani gandha upalabhyate ? bhasmano hi pASANadhvaMsajanyatvAt pASANopAdAnopAdeyatvaM siddhyati / yaddravyaM yaddravyadhvaMsajanyaM tat tadupAdAnopAdeyamiti vyApteH, dRSTaM caitatkhaNDapaTe mhaapttdhvNsjnye| itthaM ca pASANaparamANoH pRthivItvAt tajjanyapASANasyApi pRthivItvaM, tathA ca tasyApi gandhavattve bAdhakAbhAvaH / (yaddavyaM yadravya.... ityAdi niyama) (mu.) zaMkA - pASANAdimAM gandhano abhAva hovAthI gandhavattva evuM lakSaNa avyApta che. samAdhAna - evI zaMkA na karavI, kAraNa ke pASANamAM paNa gandha rahelI ja che. (zaMkA - jo gandha rahelI che to upalabdha kema nathI thatI ? samAdhAna -) enI anupalabdhi to anutkaTatvathI paNa saMgata karI zakAya che. (arthAt anutkaTa che mATe upalabdha nathI thatI.) (zaMkA - enA karatAM gandha che ja nahIM ema mAnI lyo ne, lAghava che. samAdhAna -) anyathA =jo pASANAdimAM gandha na hoya to tenI bhasmamAM gandha zI rIte Ave ? bhasma pASANadhvaMsajanya hovAthI pASANanA upAdAna kAraNathI ja upAdeya hovI siddha thAya che. kAraNa ke je dravya je dravyanA dhvaMsathI utpanna thayuM hoya che te dravya (=utpanna thanAra dravya) tadupAdAnathI=te dhvasta thanAra dravyanA upAdAna kAraNathI upAdeya = utpanna thanAra hoya che. (arthAt e baMne dravyonuM upAdAna = samavAyikAraNa eka ja hoya che) evI vyApti che. ('AvI vyApti tame kyAM jovA gyA'tA? to ke) moTA kapaDAne phADavAthI pedA thayelA nAnA kapaDAmAM A jovA maLe che (moTA kapaDAnA samavAyikAraNabhUta taMtuomAMthI ja nAnuM kapaDuM banyuM hoya che e pratyakSasiddha che.) (eTale prastutamAM pASANanA upAdAna kAraNabhUta je paramANuo che e ja bhasmanA paNa upAdAnakAraNa che ema mAnavuM ja paDe che. bhasmamAM gandha pratyakSasiddha hovAthI emAM to pRthvItva mAnavuM ja paDe. ane emAM jo pRthvItva che to enA upAdAnakAraNabhUta paramANumAM pRthvItvanI siddhi thAya che ne tethI tanya pASANamAM paNa pRthvItva siddha thAya che. mATe temAM (pASANAdimAM) paNa gandha hovAmAM koI bAdhaka nathI. (vi.) yadravya cadravyadhvasananya tak tatupAlAnopAleyam A vyAptinAM padonuM padakRtya vicArIe. AmAM vyApti AvI che, yasmin yasmin dravya yadravya dhvasananyatta (vyApya)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadbhavyuM.... niyama 145 tasmin tasmin dravye tadrupAlAnopAleyatvam (vyApaka) (1) AmAM prathama 'dravya' pada na mUkIe to vyApyAMza thaze - spin yadravya dhvasananyatna.... to ghaTadhvaMsapratyakSa ghaTadhvaMsajanya che. eTale ke pahelAM yaj thI A pratyakSa pakaDAze, bIjA v thI paTa pakaDAze. paNa pratyakSamAM ghaTopAdAnopAdeyatva nathI, tethI vyabhicAra, 'dravya' pada mUkavAthI e dUra thaI jaze. kAraNa ke 'pratyakSa' e dravya nathI. zaMkA - ghaTadhvaMsapratyakSa, ghaTadhvaMsajanya che e vAta sAcI. paNa emAM te ghaTadhvaMsatyena kAraNa na banatA viSayatvena kAraNa bane che. (pratyakSa pratye viSaya, viSayatvena kAraNa hoya che.) jyAre uktavyAptimAM to dravyadhvaMsane dhvaMsatyena kAraNa levAnuM che. arthAt yAM yadravyadhvaMtatvAvacchinnananatAni vitananyatAvattattavuMpAvAnopAleyam AvI vyApti abhipreta che. tethI ghaTadhvaMsapratyakSane laIne vyabhicAra na AvI zake. to pachI prathama 'dravya' pada zA mATe maLyuM ? samAdhAna - to pachI rUpadhvaMsane laIne vyabhicAra jANavo. te A rIte - yadravya na kahetAM tame khAlI 'ya' kaho cho. tethI yad = ghaTarUpadhvaMsa. cadravyadhvasananya = padravyadhvaMsananya (kAraNa ke ghaTadhvaMsa thAya eTale ghaTarUpano paNa nAza thaI ja jAya.) eTale ke ghaTadhvaMsatvAvacchinnajanakatAnirUpita janyatAvat ghaTarUpadhvaMsa banyuM. paNa tevuM = ghaTarUpadhvaMsa taddapAdAnopAdeya = ghaTopAdAnopAdeya nathI. tethI vyabhicAra spaSTa che. enA vAraNa mATe prathama dravyapada che. have yI rUpavaMsa laI ja nahIM zakAya, kAraNa ke e 'dravya' nathI. (2) bIjuM 'dravya' pada na mUke to... kAyavyUhamAM vyabhicAra Ave. nyAyamate evuM mAnyuM che ke mithyAvAsanAno nAza thavAthI kaivalya thAya che je sarva karmone bALIne sApha karI nAkhe che. jJAnAni sarvajana madhvasAt terjuna ! chatAM prArabdha karyo to UbhAM ja rahe che. kema ke murtta kSIyate rna poTizalevi.... A karmono nAza karavA mATe te te karmo je je siMha vagerenA zarIrothI bhogavavA yogya hoya te te badhA zarIrone eka sAthe yogabaLathI banAvIne e karmo bhogavIne nAza karAya che. AvA aneka (hajAro) zarIra banAvavA e 'kAyavyUha' kahevAya che. eTale A kAyavyUha paNa zarIra samudAyarUpa hovAthI dravya to che ja ne e mithyAvAsanAnA dhvaMsajanya che... ne chatAM mithyAvAsanAnA upAdAnathI upAdeya nathI, tethI vyabhicAra. mithyAvAsanA e 'dravya' na hovAthI 'dravya' pada dvArA enuM vAraNa thAya che e jANavuM. (3) have 'dhvaMsa' padanuM padakRtya... dhvaMsa e eka viziSTa prakArano abhAva che, paNa e na letA mAtra 'abhAva' ja levAmAM Ave to vyabhicAra Ave che. te A rIte - have vyApti thaze - yadravya yadravyApAvananya - tattavupAlAnopAyam... to ghaTadravya, pratibaMdhaka dravya - tophAnI chokaro - enA abhAvathI janya che. paNa e chokarAnA upAdAnathI upAdeya nathI. mATe vyabhicAra... 'dhvaMsa' pada levAthI enuM vAraNa thaI jAya che, kAraNa ke kArya pratye pratibaMdhakanA abhAvane ja kAraNa manAyuM che, pratibaMdhakanA dhvaMsane nahIM. zaMkA - zAlIgrAma = zivajInuM liMga... eno dhvaMsa karanAro narakamAM jaI nArakIya zarIra meLave che. eTale ke nArakIya zarIra zAlIgrAmavaMsajanya che ne chatAM zAlIgrAmanA upAdAnathI upAdeya nathI... mATe vyabhicAra... samAdhAna - prastuta vyAptimAM dhvaMsajanyatva sAkSAt (aTaSTAdvArA) vivakSita hovAthI e vyabhicAra raheto nathI. zAlIgrAmaosathI dUrAdRSTa utpanna thAya che ne enAthI pachI nArakIyazarIra pedA thAya che. vastuta H A adRSTAdvArakatva, vyapaghdhaya ke dhvaMsatvAvacchinnajanakatA... AmAMnuM kazuM ja mUkavAnI jarUra nathI mAtra pariSkRtavyApti A rIte joIe yad yatpratiyogikadhvaMsaniSThasvarUpasambandhAvacchinnajanakatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnajanyatAvat tad tadrupAlAnopAyam..... arthAt yaMtra svarUpasampanthena ya sa:, taMtra samavAyasanthena yakUtanadravyam tattaTuvAvAnopAveyam.... yatra = pASANa paramANuomAM svarUpa saMbaMdhathI ya = pASANano dhvaMsa che, e ja paramANuomAM samavAyasaMbaMdhathI nUtanadravya = bhasma rahI che. to bhasma e pASANanA upAdAnathI upAdeya che. -
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 nyAyasiddhAntamuktAvalI tethI jASAna: thavI, gavadbhavyopAlAnopArevatvAti ane jApAna: vina tharvatthAt e be anumAnothI pASANamAM paNa gandhavandra siddha thAya che. (mu.) nAneti / zuklanIlAdibhedena nAnAjAtIyaM rUpaM pRthivyAmeva vartate, na tu jalAdau, tatra zuklasyaiva sattvAt, pathivyAM tvekasminnapi dharmiNi pAkavazena nAnArUpasambhavAt / na ca yatra nAnArUpaM notpannaM tatrAvyAptiriti vAcyama, rUpadvayavadvRttidravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt, rUpanAzavadvRttidravyatvavyApyajAtimattvasya vA vAcyatvAt / vaizeSikanaye pRthivIparamANau rUpanAzasya rUpAntarasya ca sattvAt, nyAyanaye ghaTAdAvapi tatsattvAllakSaNasamanvayaH / (nAnA rUpavatva) (mu) zukla - nIlAdibhede anekavidha rUpa pRthvImAM ja hoya che, nahIM ke jalAdimAM, kema ke temAM (jalAdimAM) to zurUpa ja hoya che. pRthvImAM to eka ja gharmI = vastumAM paNa pAkavazAt aneka rUpa saMbhave che. zaMkA - jyAM aneka rUpa utpanna nathI thayA te paTa vageremAM avyApti Avaze. samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke ahIM 'nAnArUpavataM" thI rUpaSkrayavadyutti dravyatvavyApyajAtimattvanI vivakSA che. athavA to rUpanAzavavRtti dravyatvavyApya jAtimattvanI vivekSA che. vaizeSika mate pRthvInA paramANumAM rUpanAza ane rUpAMtara hoya che. nyAyamate ghaTAdimAM paNa te baMne saMbhavita hovAthI lakSaNasamanvaya jANavo. (vi.) zukla, nIla, pIta, rakta, harita, kapIza ane citra.... A rUpo mAtra pRthvImAM ja maLe che. kALI mATImAMthI kALo ghaDo banyo. pAka ApatAM e lAla thayo. Ama ekanA eka ghaDAmAM bhinna-bhinnakALe anekarUpa maLe che mATe e nAnArUpavALo banyo. (eka kALe anekarUpa hoya evuM na bane e khyAlamAM rAkhavuM, kAraNa ke rUpa e vyApyavRttiguNa che. anekarUpa dekhAtA hoya e anekarUpa na kahevAya paNa eka ja 'citra' rUpa kahevAya.) jemAM pAkavazAt rUpAMtarotpatti nathI thaI e paTa vageremAM avyApti spaSTa che. tethI enuM vAraNa karavA rUpaddhayava. ityAdi pariSkAra karyo. eno artha-jemAM kALakrame be rUpa utpanna thayelA hoya evI (ghaTAda) vastumAMrahela dravyatvavyApyajAti.. tadvattva. AvI jAti tarIke pRthvItva Avaze je paTa vageremAM paNa hovAthI avyAptinuM vAraNa thaze. zaMkA - A pariSkRta lakSaNamAM "jAti' pada mUkavAnI zI jarUra che? mAtra dharma lakhata to cAlI jAta... samAdhAna - rUddhayavAnuM ghaTa... ghaTamAM rahela dravyatvavyApyadharma pRthvI-jaLa anyataratva... A dharma jaLamAM paNa hovAthI ativyAyi... tethI enA vAraNa mATe "jAti' zabda joIe. pRthvI-jaLa avataratva e jAti na hovAthI e dharma nahIM laI zakAya. pRthvItva ja levAze je jaLamAM na hovAthI ativyApti nahIM Ave. zaMkA - rUpaddhavAn ghaTa emAM dravyatvavyApya jAti jaLatva paNa kAlika saMbaMdhathI rahela che. tadvandra jaLamAM hovAthI ativyAptitAdavathyam. samAdhAna - rUddhayavAnamAM rahela je dravyatvavyApya jAti levAnI che te samavAyasaMbaMdhathI rahela jAti ja levAnI che. kAlikAdi anya saMbaMdhathI cahela nahIM ne jaLatva to ghaTamAM samavAyasaMbaMdhathI hela nathI. eTale ativyApti nahIM Ave. zaMkA - jo rUddhavAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahela gharma ja levAno hoya to pRthvI-jaLa avataratva paNa nahIM ja laI zakAya. kema ke e to nImetaviziSTajanamevANI , tametavatta rUpa hovAthI svarUpasaMbaMdhathI rahe che. eTale dravyatvavyApya gharma lakhavA chatAM paNa samavAyasaMbaMdhathI rahenAra gharma tarIke pRthvItva ja laI zakAvAthI jaLamAM ativyAmi Avaze nahIM ja. to pachI "jAti' pada zA mATe ? samAdhAna-pRthvI - jalasaMyoga, pRthvI-jalobhayatva.. A gharmo guNa hovAthI samavAyasaMbaMdhathI rahe che. eTale rUpalevAmAM
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAnA rUpavatva 147 samavAyasaMbaMdhathI rahela dharma pRthvI-jaLasaMyoga, tadvandra jaLamAM paNa hovAthI ativyApti. tethI tevo gharmana letA jAti levo avazyaka che. zaMkA - "rUpaddhaye'je kaho cho, te rUpamAM dvitva zuM che? saMkhyArUpa to na laI zakAya, kAraNa ke june gunAnA t' samAdhAna - 'majutiviSayatva' rUpa ddhitva jANavuM. zaMkA - viSayatA to buddhibhede bhinna bhinna hoya che. tethI ddhitva paNa bhinna bhinna banavAthI tadghaTitalakSaNa gauravagrasta thaze.. samAdhAna - A ja kAraNasara muktAvalImAM rUpanAzava.. ityAdi bIjo pariSkAra sUcavyo che. jemAM rUpanAza thayelo hoya evI vastumAM rahela je dravyatvavyApyajAti, taattvanI vivakSA jANavI. pAkavazAt rakta banelA ghaDAmAM pUrvakAlIna zyAmarUpano nAza thayelo hovAthI rUpanAzavA tarIke e ghaTa, tadghattidravyatvavyApyajAti pRthvItva. taddhattva rUpanAzazUnya paTAdimAM paNa hovAthI avyApti nahIM Ave. jalIyaparamANumAM rUpanAza thato nathI. jalIya avayavI dravyamAM rUpanAza thatA pahelAM dravyanAza thaI jAya che. eTale rUpanAzava tarIke jalIya vagere anya koI dravya maLI zakatuM na hovAthI ativyApti thatI nathI. vaizeSikanaya pIlupAkavAdI che. pIlu = paramANu. ghaTa vagere avayavI dravya jyAM sudhI avayavI tarIke UbhuM che tyAM sudhI emAM pAka thato nathI. nibhADAmAM kAco zyAma ghaDo mUkyA bAda agnisaMyogathI e ghaDo paramANuzaH naSTa thaI jAya che. pachI paramANuomAM pAka thAya che ne zyAma paramANuo rakta bane che. pachI punaH e rakta paramANuomAMthI ghaDo bane che je rakta hoya che. Ane pIlupAvAda kahevAya che. naiyAyiko to kahe che ke ghaDAne paramANuzaH khaMDita thaI javAnI koI jarUra nathI. e Ubho rahe ne zyAmarUpa nAza thaI raktarUpa utpanna thaI zake che. arthAt ghaDAmAM paNa pAka thaI ja zake che. mATe taiyAyika pITharapAkavAdI kahevAya che. (pIThara ghaDo.) Ama vaizeSika naye ghaDo rUpanAzavAnuM ke rUpAMtaravA tarIke maLato nathI. tethI e mate rUpanAzavAnuM ke rUpaddhayavAnuM tarIke pRthvI paramANu ja maLaze, tavRtti dravyatvavyApyajAti pRthvItva, taddhattva ghaTa-paTAdimAM hoI lakSaNasamanvaya. nyAyamate ghaDo paNa tevo maLaze ne lakSaNa samanvaya thaze. mAha pAkajarUpavavRttidravyatvavyApyajAtimattvaM, nIlarUpavavRttidravyatvavyApyajAtimattvaM 23 niilruupvdvRtti tAttinAtimattva vagere lakSaNo paNa jANavA. (1.) pavithatu rasaratatra nyatu divitho mata: rUlA sparzastasyAstu vijJeyo hyanuSNAzItapAkajaH / (mu.) SaDvidha iti / 'madhurAdibhedena yaH SaDvidho rasaH sa pRthivyAmeva, jale madhura eva rasaH / atrApi pUrvavadrasadvayavavRtti - dravyatvavyApyajAtimattvaM lakSaNArtho'vaseyaH / "dvividha' iti vastusthitimAtraM, na tu dvividhagandhavattvaM lakSaNaM, dvividhatvasya vyarthatvAt / dvaividhyaM ca saurabhAsaurabhabhedena bodhyam / 'sparza iti / tasyAH = pRthivyaaH| anuSNAzItasparzavattvaM vAyAvapi vartata ityuktaM pAkajaiti / itthaM ca pRthivyAH sparzo'nuSNAzIta iti jJApanArthaM taduktaM, pAkajasparzavattvamAtraM tu lakSaNaM, adhikasya vaiyarthyAt / yadyapi pAkajasparzaH paTAdau nAsti, tathApi pAkajasparzavavRttidravyatvavyApya - jAtimattvamartho bodhyaH / . (kA.) te pRthvImAM rasa (=svAda)cha prakArano ne gabdha be prakAranI mAnya che. teno sparza anuSkAzItapAkaja jANavo.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 nyAyasiddhAntamuktAvalI (mu.) madhura vagere prakAre je Savidha rasa prasiddha che te pRthvImAM ja che, jaLamAM mAtra madhura rasa ja hoya che. ahIM paNa pUrvavarUpanI jema rasadvayavadyutti je dravyatvavyApya jAti, tadvattva evuM lakSaNa jANavuM. (dvividyagandhavatva evuM je kahyuM temAM) dvividya e (pRthvImAM be prakAranI gabdha hoya che evI) vastusthitine jaNAvavA mATe ja che, nahIM ke dvividhagandhavattva evuM lakSaNa che, kAraNake 'dvividhatva' vyartha che. gandhamAM raheluMTaividhya saurabha-asaurabha evA prakAre jANavuM pRthvIno sparza pAkaja anuNAzIta hoya che. anuSmAzItasparzavatva vAyumAM paNa hoya che. mATe 'pAkaja ema bheguM kahyuM che. 'pAkaja' kahyuM eTale, (anuNyAzItasparza je kahyo che te) pRthvIno sparzaanuSkAzIta hoya che ema jaNAvavA mATe ja. lakSaNa to khAlI pAkajasparzavatva' eTaluM ja jANavuM, kAraNake adhika bhAga vyartha che. joke pAkaja sparza paTAdimAM nathI, to paNa pAkajasparzavavRtti - dravyatvavyApya-jAtimatte evo lakSaNavAkyano artha jANavo. (vi.) (1) madhura, Amsa, lavaNa, karka, kaSAya, tikta A cha prakArano rasa prasiddha che. ahIM paNa, jemAM aneka rasanI utpatti na thaI hoya emAM AvatI avyAptinA vAraNa mATe rasaddhayavAnamAM (athavA rasanAzavAmAM) rahela je dravyatvavyApya jAti taddhattva evuM lakSaNa jANavuM. AvA dareka lakSaNomAMpUrvekahIgayAmujabadravyatvavyApya= dravyatvacUnavRtti evo artha samajavo. ahIMrasavavrutti-jalAvRtti-jAtimatve AvuM lakSaNa paNa thaI zake e jANavuM. (2) gandha pRthvI sivAya anyatra kyAMya hotI nathI. tethI "gandhavandra' lakSaNamAM paNa koI doSa raheto na hovAthI e ja lakSaNa che. "dvividya' je kahyuM che te mAtra svarUpa jaNAvavA mATe che. ativyAptinA vAraNa mATe vizeSaNa mUkAtuM hoya che. ahIM kividha evuM vizeSaNa na mUkIe to paNa ativyAti AvatI nathI. mATe e vyartha che. (3) pAkaja sparza mAtra pRthvImAM ja hoya che. tethI pAkaja sparzavatva' ATaluM ja lakSaNa Avazyaka che. mAtra anuSmAzItasparzalakhe to e to vAyumAM paNa che. tethI 'pAkaja' to lakhavuM ja paDe che. ne elakhavAthI "anuSmAzIta' lakhavAnI jarUra rahetI nathI. mATe e bhAga vyartha che, lakSaNaghaTaka nathI, mAtra svarUpadarzaka che. kyAMka zItasparza anubhavAya to samajavuM ke emAM samAviSTa jalabhAgano che. kyAMka uSNa sparza anubhavAya to samajavuM ke emAM samAviSTa teja bhAgano che. eTale pRthvIno sparza to anuSNAzIta ja hoya che ema svarUpa jANavuM. mAtra svarUpadarzaka (vyabhicArAvAraka) evA paNa A vizeSaNane jo lakSaNamAM praviSTa karIe, to lakSaNanA prayojanarUpa je itarabhedanumiti che temAM hetu hetvAbhAsa banI jAya. te A rIte - anumAna prayoga Avo thaze ke pRthivI svetarabhedavatI anuSNAzItapAkajasparzavattvAt..... have A anumiti to, thavI vetarakhevatI vanasparvata ATalA ja hetuthI thaI zakatI hatI. eTale manuti - vanaspatti Avo je hetu hato te vyartha vizeSaNa ghaTita thavAthI vyApyatvAsiddha - duSTa banaze. eTale lakSaNa to mAtra pAkajasparzavatva' ATaluM ja jANavuM AmAM "sparza' na lakhatAM mAtra "guNa' lakhe, to "pAkajaguNavattva" lakSaNa thAya jenI tejamAM ativyApti thAya che. pAka = agnisaMyoga. tanyadravatvaguNa tejamAM (=vrutasuvarNAdimAM) hoya che. (aa.) nityADanityA ra sA dethA nitya caliSNunnakSaI rUddA anityA tu tadanyA syAtsaivAvayavayoginI / (mu.) nityeti |saa pRthivI dvividhA, nityA'nityA cetyarthaH / aNulakSaNA-paramANurUpA pRthivI nityA // 36 / /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANujjamatA 149 tadanyA paramANubhinnA pRthivI dvyaNukAdirUpA sarvA'pyanityetyarthaH / saiva-anityA pRthivyevAvayavavatItyarthaH / (kA.) te pRthvI nitya ane anitya ema be prakAre che. emAM paramANu rUpa pRthvI nitya che. tenAthI bhinna pRthvI = caNukAdarUpa badhI pRthvI anitya che. te anitya pRthvI ja avayavavALI che. (mu.) (kArikA jevo ja artha jANavo.). (vi.) nityatva = prAgabhAva pratiyogitve sati dhvaMsApratiyogitvam... chatAM lAghava karavuM hoya to, dhvamitratve sati dhvasa pratiyogitaM nityarvam evuM lakSaNa jANavuM. (mu.) nanvavayavini kiM mAnam ? paramANupuJjarevopapatteH / na ca paramANUnAmatIndriyatvAd ghaTAdInAM pratyakSaM nasyAditi vAcyam, ekasya paramANorapratyakSatve'pi tatsamUhasya pratyakSatvasaMbhavAt, yathaikasya kezasya dUre'pratyakSatve'pi tatsamUhasya pratyakSatvam / na caiko ghaTaH sthUla iti buddheranupapattiriti vAcyam, eko mahAn dhaanyraashiritivdupptteH| (paramANujjavAdI bauddhano pUrvapakSa) (mu.) avayavI mAnavAmAM zuM pramANa che? kAraNa ke paramANupuMja (mAnI levAthI ja avayavI tarIke abhipreta ghaTAdinI) saMgati thaI jAya che. "paramANuo atIndriya hovAthI ghaTAdinuM pratyakSa nahIM thAya" evI zaMkA na karavI, kAraNa ke eka paramANu apratyakSa hovA chatAM teno samUha pratyakSa hoya zake che. jema dUra rahela eka vALa dekhAto nathI, paNa eno samUha dekhAya che. "A eka moTo ghaDo-evI buddhi asaMgata karaze evI paNa dalIla na karavI, kema ke "eka moTo dhAnyano Dhagalo" evI buddhinI jema enI paNa saMgati thaI zake che. (vi.) bauddhoe cAra jAtanA paramANuo mAnelA che. 1. khara. gaMdha, rasa, rUpa, sparzavALA Ano saMghAta e pRthvI. 2. sneha. rasa, rUpa, sparzavALA Ano saMghAta e jaLa. 3. auNya. rUpa, sparzavALA Ano saMghAta e teja. 4. IraNa... sparzavALA Ano saMghAta e vAyu. ghaDA jevuM koI svataMtra avayavI dravya nathI. paNa pArthiva paramANuono viziSTa puMja e ja lokamAM "ghaDA' tarIkeno vyavahAra pAme che. paramANuono vilakSaNa saMyoga e puMja che. AvA puMjathI ja, kahevAtA ghaDAnI saMgati thaI jAya che to navuM svataMtra avayavI dravya mAnavAnuM gaurava zA mATe vahoravuM joIe? (1) zaMkA - paramANu atIndriya hovAthI eno samudAya (paMja) paNa atIndriya rahevAnA kAraNe ghaDA vagerenuM kyAreya pratyakSa nahIM thavAnI Apatti Avaze. ka samAghAna - dUra rahelo eka vALa jema dekhAto na hovA chatAM vALano Dhagalo paDyo hoya to dekhAya che ema paramANu apratyakSa hovA chatAM paramANupuMja pratyakSa hovo saMbhavita che. zaMkA - ghaDA jevuM avayavI dravya mAnIe to to e eka ne moTo mAnI ja zakAya che. paNa have jo khAlI paramANuo ja mAnavAnA hoya to to te aneka hovAthI ne sUkSma hovAthI ekatva ne sthUlatvanI buddhi zI rIte thAya? eTale popaTaH pUrva AvI je pratIti thAya che enI saMgati zI rIte karazo?
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 nyAyasiddhAntamuktAvalI. samAdhAna - jema dhAnyano Dhagalo ryo hoya to tyAM koI eka avayavI na hovA chatAM ne aneka nAnA nAnA dANA ja hovA chatAM "eka moTo Dhagalo AvI buddhi thAya che e rIte ja prastutamAM paNa samajavuM. (mu.) maivam, paramANoratIndriyatvena tatsamUhasyApi pratyakSatvA'yogAt, dUrasthakezastu nAtIndriyaH, sannidhAne tasyaiva pratyakSatvAt / na ca tadAnIM dRzyaparamANupuJjasyotpannatvAnna pratyakSatve'pi virodha iti vAcyam, adRzyasya dRzyAnupAdatvAt, anyathA cakSuruSmAdisantateH kadAcid dRzyatvaprasaGgAt / na cAtitaptatailAdau kathamadRzyadahanasantatedRzyadahanotpattiriti vAcyam, tatra tadantaHpAtibhirdRzyadahanAvayavaiH sthUladahanotpatterupagamAt / na cA'dRzyena vyaNukena kathaM dRzyatrasareNorutpattiriti vAcyam, 'yato na dRzyatvamadRzyatvaM vA kasyacitsvabhAvAdAcakSmahe, kintu mahattvodbhUtarUpAdikAraNasamudAyavato dRzyatvaM, tadabhAve cAdRzyatvam / tathA ca trasareNormahattvAtpratyakSatvaM, na tu dvyaNukAdeH, tadabhAvAt / na hi tvanmate'pi sambhavatIdaM, paramANau mahattvAbhAvAt / (naiyAyikano uttarapakSa) (mu.) bauddha karelo pUrvapakSa barAbara nathI. kAraNa ke paramANu atIndriya hovAthI eno samUha paNa pratyakSane ayogya ja rahe che. (dUrasthakezanuM daSTAMta anucita che, kAraNa ke dArTAblika paramANu atIndriya che.) dUrasthakeza kAMI atIndriya nathI, kema ke e ja keza najIkamAM dekhAya che. (eka paramANune game eTalo najIka lAvo, e na dekhAya te na ja dekhAya.) bauddha - tadAna = pUrve adazya evA paNa kSaNika paramANuothI ghaTAdipratyakSanI pUrvekSaNe ja dazyaparamANupuMja utpanna thayo hovAthI e pratyakSa hovAmAM koI virodha nathI. naiyAyika - AvI dalIla na karavI, kAraNa ke adazya (evA paramANuo) dazya (paramANuonA puMjanuM) upAdAna kAraNa banI zake nahIM. nahIMtara to kyAreka cakSa-uSmA vagerenI saMtati paNa (dazyakSaNane utpanna karI) dazya banI javI joIe. bauddha - atitasatelamAM (agni hovA chatAM dekhAto nathI. paNa enA para pANI chAMTatA tarata bhaDako thAya che. to) adazyadahana santatimAMthI dazyadehananI utpatti thaI ne! (mATe adazya e dazyanuM upAdAna na hoya evI vAta barAbara nathI.) naiyAyika - (atitatatelamAM adazya dahana hoya che A ja tamArI moTI bhramaNA che. kAraNa ke tyAM to cUlAmAM rahelA agninA dazya kaNa je) te atitatatelamAM aMtaHpraviSTa hoya che e dazyadahana avayavothI ja skUladahana utpanna thAya che. (eTale adazyadahana dazyadahananuM upAdAna banyuM evuM kAMI che nahIM, ne tethI "adazyamAMthI dazya utpanna na ja thAya' evo niyama mAnavo ja paDaze.) bauddha - (to pachI) adazya caNakamAMthI dazya trasareNu (=vyaNuka) zI rIte utpanna thAya che? naiyAyika - 'ame koI vastune svabhAvathI dazya nathI kahetAM, kiMtu mahattva, udbhUtarUpa vagere kAraNasamudAya hoya to dazya, ne na hoya to adazya. ema kahIe chIe. trasareNumAM mahattva hovAthI pratyakSatva che. layaNukAzimAM pratyakSatva nathI, kAraNa ke ta mahattva nathI. paNa tamArA mate AvI saMgati saMbhavatI nathI, kAraNa ke paramANumAM mahattva hotuM nathI. (vi.) (1) eTale adazya svabhAvavALA kaNakamAMthI dazyasvabhAvavALA caNaka utpanna thAya che evuM ame kahetA ja nathI. jemAM mahattva ne ubhRtarUpa baMne hoya te dazya ne jemAM e bemAMthI ekAda paNa na hoya te adazya. umAmAM mahattva che paNa ubhUta rUpa nathI, mATe adazya... layaNukamAM ubhUta rUpa che, paNa mahattva nathI, mATe adazya.. caNukamAM baMne che, mATe dazya. (bauddha -Ano artha e thayo ke yaNuka hatA tyAM sudhI mahattva na hovAthI adazya, ne caNuka banyA eTale mahattva AvI javAthI dazya. to A rIte ame paNa kahIzuM ke paramANu svataMtra hoya tyAM sudhI mahattva na hovAthI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANu siddhi 151 adazya, ne eno puMja thayo eTale mahattva AvI javAthI dazya.) (2) naiyAyika - amAre tyaNuka eTale eka navuM svataMtra avayavI dravya che jemAM mahattva AvI zake che. tamAre to AvuM koI eka navuM svataMtra avayavI dravya mAnavAnuM nathI. mAtra paramANuo ja mAnavAnA che. emAMthI kazuM navuM baneluM mAnavAnuM nathI. ne paramANuomAM to mahattva che nahIM. eTale emAM dazyatva ghaTAvI zakAya nahIM. eTale ghaTa vagere je pratyakSathI ja dekhAya che e ja avayavIne mAnavAmAM pramANa che e jANavuM. (mu.) itthaM cAvayavisiddhau teSAmutpAdavinAzayoH pratyakSasiddhatvAdanityatvam / teSAM cAvayavAvayavadhArAyA anantatve merusarSapayorapi sAmyaprasaGgaH, ataH kvacidvizrAmo vAcyaH, yatra tu vizrAmastasyAnityatve'samaveta (bhAva) kAryotpattiprasaGgAt tasya nityatvam / mahatparimANatAratamyasya gaganAdau vizrAntatvamivA'NuparimANatAratamyasyApi kvacidvizrAntatvamastIti tasya paramANutvasiddhiH / na ca trasareNAveva vizrAmo'stviti vAcyam, 'trasareNuH sAvayavaH, cAkSuSadravyatvAt, ghaTavad' ityanumAnena tadavayavasiddhau, 'trasareNoravayavAH sAvayavAH, mahadArambhakatvAt, kapAlavad' ityanumAnena tadavayavasiddheH / na cedamaprayojakaM, apakRSTamahattvaM pratyanekadravyavattvasya prayojakatvAt / na caivaMkrameNa tadavayavadhArA'pi siddhayediti vAcyaM, anavasthAbhayena tadasiddheriti / (paramANu siddhi) (ma.) Ama ghaTAdi avayavI siddha thavA para (ane) enA utpAda-vinAza pratyakSasiddha hovAthI e anitya hovA siddha thAya che. te avayavIonA avayava, enA avayava. ema avayavanI dhArAne jo aMta vinAnI anaMta mAnavAnI hoya to meru ane sarasava... baMne eka sarakhA thaI javAnI Apatti Ave. (e na Ave e) mATe kyAMka avayavadhArAno aMta mAnavo joIe. (arthAt AgaLa avayava hotA nathI ema mAnavuM joIe.) jyAM vizrAma Ave tene anitya mAnavAmAM asamatabhAvakAryanI utpatti mAnavAnI Apatti AvatI hovAthI ene nitya mAnavAmAM Ave che. mahatparimANanuM tAratamya jema gaganAdimAM vizrAMta thayuM che ema aNuparimANanA tAratamyane paNa kyAMka vizrAMta thayeluM mAnavuM joIe. tethI e parama-aNu-paramANu tarIke siddha thAya che. "trasareNumAM ja avayavadhArAno vizrAma mAnI lyo ne!" ema na kahevuM, kAraNa ke "trasareNu, sAvayava hoya che, kAraNa ke cAkSuSadravya che, jema ke ghaDo" evA anumAnathI trasareNunA avayava siddha thavA para, "trasareNunA avayavo sAvayava hoya che, kAraNa ke mahadAraMbhaka hoya che, jema ke kapAla evA anumAnathI enA avayavanI siddhi thAya che. A aprayojaka paNa nathI, kAraNa ke apakaSTamahattva pratye anekadravyavasva prayojaka che. "A rIte to te aMtima avayavonI paNa avayavaghArA siddha thaze' ema na kahevuM, kAraNa ke anavasthAno bhaya hovAthI e siddha thatI nathI. (vi.) (1) ghaTanA avayava kapAla, kapAlanA avayava kapAlikA.. ema caNakanA avayava kayaNuka, yaNukanA avayava paramANu.. paramANunA avayava koNa? jo haju AgaLa enA avayava, enA avayava. ema aMta vinAnI dhArA ja mAnyA karavAnI hoya to merunA paNa anaMta avayava ne sarasavanA paNa anaMta avayava... baMne sarakhA ja thaI jAya ne! (jenA avayavo ochA... arthAt jaldI pUrA thaI jAya-aMta AvI jAya e nAnuM, ne jenA avayavo vadhAre... arthAt jaldI pUrA na thAya-jaldI aMta na Ave e moTuM... ema kahI zakAya. paNa have to koInA pUrA ja nathI thatA... mATe koIne nAnuM-moTuM na kahI zakAvAthI sarakhA kahevA paDe.) paNa e baMne sarakhA nathI e to pratyakSasiddha che mATe avayavadhArAno kyAMka vizrAma mAnavo paDe. arthAt chello avayava evo mAnavAno ke have enA koI avayava nathI, e niravayava che.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 nyAyasiddhAntamuktAvalI (2) have A niravayava avayava nitya che ke anitya? jo anitya hoya to ene kAryarUpa mAnavo paDe. dravyAtmaka kArya potAnA avayavomAM samaveta hoya che. paNa AnA to koI avayavo che nahIM. tethI asamaveta bhAvakArya utpanna thayuM evuM mAnavuM paDe athavA anitya paramANuono kyAreka sarvathA nAza thavAthI samAyikAraNano abhAva thaI jaze -ne tethI pachINukAdi bhAvakAryasamAyikAraNa vinA ja game tyAM utpanna thaI jaze evuM mAnavuM paDaze, je anucita che. (mAtra dhvaMsAtmaka kArya ja asamaveta hoya che.) tethI e vizrAma sthAnane nitya mAnavAmAM Ave che. (3) praznaH have A nitya carama avayavanuM parimANa kevuM mAnavuM? uttaraH caNuka, caturaNaka, paMcANuka vagere krame vadhatAM vadhatAM mahat parimANa chevaTe paramamahat parimANamAM vizrAma pAme che, eTale ke enAthI vadhAre moTuM koI parimANa nathI. tema aNu parimANano (sUkSma parimANanI sUkSmatA tarapha) paNa koI vizrAma hovo joIe. A vizrAmavALuM parama aNu parimANa e ja paramANu parimANa thayuM. (4) zaMkA- avayavadhArAnI vizrAMti paramANumAM mAnI che enA karatAM trasareNumAM ja mAnI lyo ne eTale ke vyaNukane ja niravayava mAnI lyo ne ! tethI paramANu ane yaNukanI kalpanA nahIM karavI paDavAnuM lAghava thaze. samAdhAna - trasareNu pratyakSa che enA AdhAre evA anumAna thAya che jethI kacaNuka ane paramANu siddha thAya che. (1) trasareyH saviyava, vAzupadravyatvata, vaTavar cakSajanyapratyakSano je viSaya hoya te "cAkSuSa' kahevAya. tethI rUpa vagere paNa "cAkSuSa" che. emAM vyabhicAranA vAraNa mATe 'dravyatva" lakhyuM. AtmA paNa mAnasapratyakSano viSaya bane che, emAM vyabhicAra rokavA cAkSuSa lakhyuM. A rIte trasareNunA je avayavo (yaNuka) siddha thayA te paNa sAvayava hoya che e have siddha kare che. (2) trasareNoravayavAH sAvayavAH, mahadArambhakatvAt, kapAlavat caNaka mahat che, caNuka e mahatnA janaka - mahadAraMbhaka che, mATe kayaNuka sAvayava hovA joIe. jema ke mahat evA ghaTanA AraMbhaka kapAla. Ama caNakanA avayava tarIke paramANu siddha thAya che. vastutaH trasareyH sAvayavadravyApaka, vAzupadravyatvat paTavad A eka ja anumAnathI sAdhyasiddhi zakya che. prazna: ema to haju paNa anumAna thaze ke - paramANuH sAvayavaH mahadArambhakArambhakatvAt kapAlikAvat / jema, ghaDo-mahatuM, kapAla-mahadAraMbhaka, kapAlikA matadAraMbhakAraMbha..ne chatAM sAvayava che, tema caNaka-mahatuM, layaNuka-mahadAraMbhaka, paramANu-mahadAraMbhakAraMbhaka. mATe paramANu paNa sAvayava che ema siddha thaze. &taraH tamAruM anumAna aprayojaka hovAthI paramANu sAvayava siddha thatA nathI. praznaH ema to tamAruM anumAna paNa aprayojaka che. uttaraH nA, kAraNa ke apakRSTamahattva pratye anekadravyavasva e prayojaka che. eTale anekadravyavandra jo mAnavAmAM
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 anityapRthvInA 3 prakAra na Ave to RNukamAM apakRSTamahattva ja AvI na zake. Ama anukUlatarka hovAthI amAro hetu aprayojaka nathI. AmAM anekadravyavattva=samavetasamavetatva. eTale caNuka jo sAvayava hoya to ja prathama 'samaveta' padathI pakaDI zakAya. ne evA dracaNuko jo RNukanA avayavarUpa hoya to ja bIjA 'samaveta' padathI RNuka pakaDI zakAya. ane to AvuM samavetasamavetatva rUpa anekadravyavattva RNukamAM AvI zake. tethI RNukanA avayavo (caNUka) tathA e avayavonA paNa avayavo tarIke paramANunI siddhi thAya che. zaMkA - jema RNukane samavetasamaveta kahI paramANu sudhI pahoMcyA, tema U~caNukane paNa samavetasamaveta kahI paramANunA paNa avayava siddha karo ne ! samAdhAna - e rIte mAnyA karavAmAM anavasthA cAlavAno bhaya hovAthI e siddha thatA nathI. (l.) sA ca tridhA bhaveddehamindriyaM viSayastathA // 37 // yonijAdirbhaveddeha indriyaM ghrANalakSaNam / = I (mu.) mA ceti / sA = vAryarUpA pRthivI trividhA, zarIrendriyaviSayamevAvityartha: ||rU7|| tatra vedanuvAdaratiyonijaadiriti / yonijamayonijaM cetyarthaH / yonijamapi dvividhaM jarAyujamaNDajaM ceti / jarAyujaM mAnuSAdInAM, aNDajaM sarpAdInAm / ayonijaM svedajodbhijjAdikam / svedajAH kRmidaMzAdyAH / udbhijjAH - tarugulmAdyAH / nArakiNAM zarIramapyonijam / (anitya pRthvInA 3 prakAra) (kA.) te (anitya pRthvI) traNa prakAre che - deha, indriya tathA viSaya. yonija vagere prakAre deha che, ne prANa svarUpa indriya che. (mu.) te kAryarUpapRthvI zarIra, indriya ane viSayabhede traNa prakAranI che. temAM dehanuM udAharaNa Ape che. pArthivadeha be prakAre che. yonija ane ayonija... yonija dehanA paNa be prakAra che. jarAyuja ane aMDaja. manuSyAdinuM jarAyuja ne sarpAdinuM aMDaja zarIra hoya che. ayonijanA svedaja-udbhijja vagere prakAra che. kRmidaMza vagere svedaja zarIranA udAharaNa che ne taru-gulmAdi udbhijja zarIranA udAharaNa che. nArakIonuM zarIra paNa ayonija hoya che. (mu.) na ca mAnuSAdizarIrANAM pArthivatve kiM mAnamiti vAcyam, 'gandhAdimattvasyaiva pramANatvAt / na ca 'kledoSmAderupalambhAdApyatvAdikamapi syAditi vAcyam, tathA sati jalatvapRthivItvAdinA saMkaraprasaGgAt / na ca tarhi jalIyatvAdikamevAstu, na tu pArthivatvamiti vAcyam, kledAdInAM vinAze'pi zarIratvena pratyabhijJAnAt, gandhAdyupalabdhezca pRthivItvasiddheH, tena pArthivAdizarIre jalAdInAM nimittatvamAtraM bodhyam / (mu.) zaMkA - manuSyAdinuM zarIra pArthiva hoya che emAM zuM pramANa che ? samAghAna - kema ? gaMdhAdimattva ja emAM pramANa che. zaMkA - ema to e zarIramAM bhInAza, uSmA vagere paNa jaNAtA hovAthI ApyatvAdi (jalIyatvAdi) paNa mAnavA paDaze. samAdhAna - to pachI jalatva-pRthvItva vagerenuM sAMkarya thavAnI Apatti Ave. 4zaMkA - to pachI jalIyatvAdi ja mAno, nahIM ke pArthivatva... samAdhAna - nA, kema ke kledAdino nAza thayA pachI paNa zarIra tarIke pratyabhijJAna thAya che tathA e vakhate paNa gaMdhAdinI upalabdhi hovAthI pRthvItva siddha thAya che. tethI pArthivAdi zarIramAM jalAdi mAtra nimittakAraNa che ema jANavuM.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 nyAyasiddhAntamuktAvalI (vi.) (1) arthAt mAnuzirIraM pArthivuM, gandhavarvata, paTavat evuM gaMdhavattva hetuka anumAna ja e pArthiva hovAmAM pramANa che. (2) AmAM pramANa - manuSAMtinI , vattevopattibdha, rAvatuM (3) sAMrya A rIte - ghaDAmAM pRthvItva che, jalatva nathI. pANImAM jalatva che, pRthvItva nathI. ane manuSyanA zarIramAM pRthvItva-jalatva bane che. tethI A be vacce sAMkarSathavAthI ene jAti nahIM mAnavanI Apatti Ave. (4) zaMkA - manuSyanuM zarIra pAMcabhUtanuM baneluM kahevAya che. chatAM, A sAMkarya na Ave e mATe tame emAM mAtra pRthvItvamAnI zeSa jalIyatrAdino niSedha karavA mAgo cho... to enA karatAM pRthvItvano niSedha karI jalIyavAdi jamAno ne.. (5) sUkAI gayelA kalevaramAM paNa "A e ja zarIra che evI pratyabhijJA thAya che. eTale zarIra to vidyamAna che ja. vaLI e vakhate paNa gaMdha to jaNAya ja che. mATe e pArthiva to che ja. jo e jalIya hota to e vakhate bhInAza jaNAvI ja joIe. tethI manuSya zarIranuM pRthvI e samavAyikAraNa che ne jaLa vagere nimittakAraNa che ema mAnavuM ucita che. (mu.) 'zarIratvaM na jAtiH, pRthivItvAdinA sAGkaryAt / kintu ceSTA''zrayatvaM, vRkSAdInAmapi cessttaa''shrytvaannaavyaaptiH| na ca vRkSAdeH zarIratve kiM mAnamiti vAcyam, AdhyAtmikavAyusaMbaMdhasya pramANatvAt / tatraiva kiM mAnamiti cet ? bhagnakSatasaMrohaNAdinA tadunayanAt / yadi hastAdau zarIravyavahAro na bhavati, tadA'ntyAvayavitvena vishessnniiym| na ca yatra zarIre ceSTA na jAtA tatrA'vyAptiriti vAcyam, 'tAdRze pramANAbhAvAt / athavA ceSTAvadantyAvayavivRttidravyatvavyApyajAtimattvaM, antyAvayavimAtravRtticeSTAvavRttijAtimattvaMvA tat, mAnuSatva-caitratvAdijAtimAdAya lakSaNasamanvayaH / na ca nRsiMhazarIre kathaM lakSaNasamanvayaH ? tatra nRsiMhatvasyaikavyaktivRttitayA jAtitvAbhAvAt, jalIyataijasazarIravRttitayA devatvasyApi jAtitvAbhAvAditi vAcyam, kalpabhedena nRsiMhazarIrasya nAnAtvena nRsiMhatvajAtyA lakSaNasamanvayAt / (zarIratvano vicAra) (mu)"zarIratvajAtinathI, kAraNake pRthvItyAdi sAthe sAMkya che. (to pachI zarIratva zuM che? toke zarIratva rekhADayatva.... vRkSAdimAM paNa ceSTAzrayatva hovAthI A lakSaNanI avyApti nathI. zaMkA - vRkSAdi zarIrUpa che emAM ja zuM pramANa che? samAdhAna- AdhyAtmikavAyu (=prANavAyu)no saMbaMdha temAM pramANa che. (arthAt vRkSati zarIraM, mAdhyAtmivAyumavAta, manuSyazarIravat) zaMkA - vRkSamAM prANavAyu che temAM zuM pramANa? samAdhAna - vRkSaH prANavAna manakSatAvionTenasaMrohaUvAta, narazarIravata (zAkhAdino TukaDo ke cheda karavAmAM Ave che tyAM punaH zAkhAdi AvavA-sAMdho thavo... A badhuM prANavAyunA saMcAranuM sUcaka che.) jo hastAdimAM zarIravyavahAra na thato hoya to emAM ativyAptinA vAraNa mATe) anyAvayavitva' evuM vizeSaNa joDavuM. (eTale ke anyatve sati veNAzrayavaM zarivaM evuM lakSaNa thaze.)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIratva vicAra zaMkA - je zarIramAM ceSTA thaI ja nathI emAM avyApti Avaze. - 155 samAdhAna - zarIra hoya ne ceSTA na thaI hoya emAM koI pramANa nathI. athavA, peTAvavantyAvayavivRttidravyatva-vyApyaJAtimattva ke antyAvayavimAtravRtti - ceSTAvavRtti-jJAtimattva evuM lakSaNa karazuM. mAnuSatva, caitratva vagere jAtione (evI jAti tarIke) laI lakSaNasamanvaya karavo. zaMkA - nRsiMhazarIramAM zI rIte lakSaNasamanvaya karazo ? kAraNa ke nRsiMhatva to ekavyaktivRtti hovAthI jAti nathI, jalIyataijasazarIravRtti hovAthI (sAMkarya thatuM hovAthI) devatva paNa jAti nathI. samAdhAna - kalpabhede nRsiMhazarIra paNa aneka hovAthI (nRsiMhatva e jAti che. ne tethI e) nRsiMhatvajAti laIne lakSaNasamanvaya thaI jAya che. (vi.) (vaM zarIra - vaM zarIra evo anugatavyavahAra che. vaLI, vaLAvinikALatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnAryatA vicidharmAvacchinnA AryatAtvAt, SaTaniSThAvAryatAvat ityAdi anumAnathI karacaraNAdimAM rahelI samavAyikAraNatAnA kAryatAvacchedaka tarIke lAghavatarkanI sahAyathI zarIratva jAtinI siddhi thaI zake che. chatAM, sAMkaryanAmano jAtibAdhaka hovAthI zarIratva e jAti nathI.) ghaTamAM pRthvItva che, zarIratva nathI, jalIyazarIramAM zarIratva che, pRthvItva nathI, ne pArthivazarIramAM pRthavItva-zarIratva banne che. mATe pRthvItvAdi sAthe sAMkarya hovAthI zarIratva e jAti nathI. kintu zarIratva e ceSTAzrayatvarUpa che - AmAM ceSTA eTale hitAhitaprAptiparihArAnu kriyA| (jenAthI hitaprApti athavA ahitaparihAra thAya evI kriyA e ceSTA che.) athavA, rUAdveSaprayuktta-aeAniTTopAyaviSayapravRttinivRttirUpayiAtva ceSTAtva... iSTa che sugaMdha, eno upAya che puSpa... sugaMdhanI icchAthI prayukta che puSpaviSayaka pravRtti (puSpane cUMTavuM - hAthamAM levuM - sUMghavuM vagere) e, athavA aniSTa che pIDA, eno upAya che kAMTo... pIDAnA dveSathI kAMTAviSayaka nivRtti (kAMTAthI dUra javuM vagere) e... ceSTA che. (2) hAtha antyAvayavI na hovAthI ativyAptinuM vAraNa thAya che. je pote koIno avayava na hoya, mAtra avayavI ja hoya te antyAvayavI kahevAya. jema ke ghaDo. avayaminnatve sati avayavitva antyAvavitvam / (3) suSupta zarIramAM paNa nidrAgrahaNAdirUpa hitAnukUlakriyA hovAthI ceSTA che ja. tethI ceSTA na hovAmAM koI pramANa nathI. chatAM AdyakSaNAvacchinna zarIra to niSkriya hovAthI emAM avyApti Ave ja. enA vAraNa mATe jAtighaTita lakSaNa ApyuM che. tethI ceSTAvALA antyaavayavImAM rahela je dravyatvavyApyajAti tattva evuM lakSaNa thayuM. hastAdimAM atinA vAraNa mATe antyAvayitva... ghaTAdimAM atinA vAraNa mATe ceSTAvavuM... zarIratva e jAti nathI. tethI AvI jAti tarIke manuSyatva, brAhmaNatva, caitratva vagere Avaze je utpattikAlIna zarIramAM paNa hovAthI avyApti nahIM rahe. (ceSTAvadantyAvayavI je zarIra che emAM pRthvItva jAti paNa che je ghaTAdimAM hovAthI ati Ave che. eno parihAra karavA bIjuM lakSaNa Ape che -) antyAvayavImAtramAM rahelI evI ceSTAvakrmAM rahelI je jAti tattva evuM lakSaNa jANavuM. pRthvItva to je antyAvayavI nathI tevA kapAla-hastAdimAM paNa rahela che. (4) nRsiMhazarIramAM AvI kaI jAti maLe ? zarIratva jAti nathI. pRthvItva vagere antyAvayavImAtravRtti nathI, nRsiMhatva eka vyaktivRtti hovAthI jAti nathI. ne devatva sAMkarya hovAthI jAti nathI. (karAmAM jalatva che, devatva nathI. sUryalokAdinA devomAM devatva che, jalatva nathI. varuNa devomAM jalatva ne devatva baMne che. eTale sAMkarya.) chatAM,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 nyAyasiddhAntamuktAvalI kalpabhede nRsiMha aneka hovAthI nRsiMhatva ja tevI jAti tarIke laI zakAvAthI doSa raheto nathI. ahIM, anyAvayavitve sati veNAzrayam AvuM je lakSaNa karyuM hatuM emAM AkhA lakSaNanA vicAramAM pratyAvayavitva no artha dravyanarambhadravyatva ke samavAyena vyavamitratva (arthAta dravyanuM AraMbhaka na hoya evuM dravya, ke samavAyathI dravyavALuM je hoya enAthI bhinna vastu anyAvayavI kahevAya) evo karavAmAM vAMdho nahIM Ave. paNa mAtra abhyAvayavInA lakSaNa tarIke to A baMne lakSaNo AkAzAdi vibhadravyomAM ativyApta jANavA. kAraNa ke AkAza paNa koI ja dravyanuM AraMbhaka nathI ke samavAyena dravyavAnuM nathI... kAraNa ke avayavabhUta (kapAlAdi) dravya ja (ghaTAdi) avayavI dravyanuM AraMbhaka hoya che ke samavAyena dravyavAnuM hoya che. AkAzAdi koInA avayavabhUta nathI. eTale atyAvayavInA lakSaNa tarIke to avayavamitratve sati avayavatva A lakSaNa ja ucita kahevAya. chatAM, AkAzAdimAM ceSTAzrayatna na hovAthI zarIranA lakSaNanA ati to thavAnI nathI ja e jANavuM. (mu.) indriymiti| ghrANendriyaM pArthivamityarthaH / pArthivatvaM katham ? iti ced ? itthaM-ghrANendriyaM pArthivaM, rUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt, kuMkumagaMdhAbhivyaJjaka(go)ghRtavat / na ca dRSTAMte svIyarUpAdivyaJjakatvAdasiddhiriti vAcyam, 'parakIyarUpAdyavyaJjakatvasya tadarthakatvAt / naca navazarAva(gata)gandhavyaJjakajale'naikAntikatvamiti vAcyam, tasya sakturasAbhivyaJjakatvAt / yadvA parakIyeti na deyaM, vAyUpanItasurabhibhAgAnAM dRssttaanttvsmbhvaat| na ca ghrANendriyasannikarSasya gandhamAtrAbhivyaJjakatvAttatra vyabhicAra iti vAcyam, dravyatve satIti vizeSaNAt / (dhrANendriyamAM pArthivatvasiddhi) (mu.) dhrANendriyapArthiva che. dhrANendriyamAM pArthivatvazI rIte (siddha thAya che?-) dhrANendriya pArthiva che, kAraNake rUpAdimAMthI mAtra gaMdhanI ja abhivyaMjaka che, jemake kaMkanI gaMdhanuM abhivyaMjakagAyanuM ghI. (rUpa-rasa-gaMdha-sparzamAMthI je mAtra gaMdhanuM abhivyaMjaka hoya te pArthiva hoya AvI vyAti jANavI.) zaMkA-godhRta to potanA rUpAdinuM paNa abhivyaMjaka hovAthI mAtra gaMdhanuM abhivyaMjakatva svarUpa hetu e daSTAMtamAM asiddha che. (eTale ke daSTAMta sAdhanavikala che.) samAdhAna - to pachI ame parakIya' evuM vizeSaNa joDIzuM. arthAt je parakIya rUpAdimAMthI mAtra gaMdhanuM abhivyaMjaka hoya te pArthiva hoya. zaMkA- navA koDiyAmAM pANI nAkhavAthI gaMdha Ave che. mATe pANI enI gaMdhanuM abhivyaMjaka banavAthI ane emAM pArthivatva na hovAthI vyabhicAra. samAdhAna - nA, kAraNa ke pANI to sAthavAnA svAdanuM paNa abhivyaMjaka che. mATe mAtra gaMdhAbhivyaMjatvana hovAthI emAM hetu ja nathI rahyo, to vyabhicAra kyAMthI Ave? athavA, parakIya evuM vizeSaNa na lagADavuM. paNa vAyupanIta surabhibhAne dRSTAMta tarIke levuM. zaMkA - dhrANendriyasannikarSa mAtra gaMdhAbhivyaMjaka hovAthI emAM vyabhicAra Avaze. samAdhAna - dravyatve sati evuM vizeSaNa joDI enuM vAraNa karIzuM. (vi.) (1) eTale anumAna prayoga Avo thazeghraannendriyN pArthiva parakIyarUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt, kuMkumagandhAbhivyaJjakagoghRtavat (2) anumAna prayoga - prAdriyaMrthirva, patipu madhye thaaivAmitrajJAta, vAyUpanItakumakAvat (3) anumAna prayoga - ghrANendriyaM pArthivaM, dravyatve sati rUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt, vAyUpanItasurabhibhAgavat dhrANendriya saMnikarSa dravya' na hovAthI vyabhicAranuM vAraNa thaI jAya che. (sarvatra - gaMdhanI abhivyaktinuMpratyakSanuM je kAraNa bane e badhA gaMdhAbhivyaMjaka kahevAya... ityAdi jANavuM.)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaLanirUpaNa (kA.) viSayo dvyaNukAdizca brahmANDAnta udAhRtaH // 38 // (mu.) viSayamAha - viSaya iti / upabhogasAdhanaM viSayaH / sarvameva kAryajAtamadRSTAdhInaM, yatkAryaM yadadRSTAdhInaM tat tadupabhogaM sAkSAtparamparayA vA janayatyeva, na hi bIja - prayojanAbhyAM vinA kasyacidutpattirasti, tena dvyaNukAdi brahmANDAntaM sarvameva viSayo bhavati / zarIrendriyayorviSayatve'pi prakArAntareNopanyAsaH ziSyabuddhivaizadyArthaH // 38 // I 157 (kA.) viSaya U~caNukathI mAMDIne brahmAMDa sudhIno kahevAyo che. (mu.) 38mI kArikAnA uttarArdhamAM pRthvI dravyano viSaya kahe che - upabhoganuM sAdhana e viSaya kahevAya che. (sukha-duHkhano sAkSAtkAra e upabhoga che. enuM sAkSAt ke paraMparAMe kAraNa-prayojaka bananAra badhA padArtha viSaya kahevAya che.) vizvamAM utpanna thatAM tamAma kAryo adRSTathI janya (=AdhIna) hoya che. je kArya je jIvAtmAnA adRSTathI utpanna thAya te kArya te jIvAtmAnA upabhogane sAkSAt ke paraMparAe utpanna kare ja che. kAraNa ke bIja (=kAraNa) ane prayojana (=phaLa) vinA koInI utpatti thatI nathI. (eTale ke je kAMI utpanna thAya che.e vagara kAraNe utpanna thatuM nathI, ane koI ne koI jIvane sukha ke duHkhano anubhava karAvavA rUpa prayojana vagara utpanna thatuM nathI.) eTale caNukathI mAMDIne brahmAMDa sudhInAM badhAM kAryo (te te jIvanA adRSTarUpa kAraNathI ne te te jIvane sukhAdi phaLa ApavAnA prayojanathI utpanna thayA hovAnA kAraNe te te jIvanA sukhAdi upabhoganA sAdhana) viSaya bane ja che. zarIra ane indriya paNa (kAryarUpa hovAthI) viSaya che ja, chatAM ene svataMtra prakAra tarIke je jaNAvyA che te ziSyabuddhivaizadhArtha jaNAvyA che. (kA.) varNaH zuklo rasasparzI jale madhurazItalau / (mu.) jalaM nirUpayati - varNaH zukla iti / 'snehasamavAyikAraNatAvacchedakatayA jalatvajAtisiddhiriti / yadyapi snehatvaM nityAnityavRttitayA na kAryatAvacchedakaM, tathApi janyasnehatvaM tathA bodhyam / 'atha paramANau jalatvaM na syAt, tatra janyasnehAbhAvAt, tasya ca nityasya svarUpayogyatve phalAvazyambhAvaniyamAditi cet ? na, janyasnehajanakatAvacchedikAyA janyajalatvajAteH siddhau tadavacchinnajanakatAvacchedakatayA jalatvajAtisiddhiH / (janirUpaNa) (kA.) jaLamAM varNa-zukla, rasa-madhura ane sparza-zIta hoya che. (mu.) 39mI kArikAmAM jaLanuM nirUpaNa kare che - sneha samavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke jalatvajAtinI siddhi thAya che. jo ke snehatva nitya anitya baMnemAM rahyuM hovAthI kAryatAvacchedaka nathI, to paNa janyasnehatva tevuM (=kAryatAvacchedaka) jANavuM. zaMkA - to pachI paramANumAM jalatvanI siddhi nahIM thAya, kAraNake temAM janyasneha hoto nathI. nitya evo paNa te (paramANu) jo svarUpa yogya hoya to (kyAreka to) avazya phaLopadhAyaka bane ja evo niyama che. *samAdhAna - nA. janyasnehanI kAraNatAnA avacchedaka tarIke (paramANubhinna jaLamAM rahelI) janyajalatvajAti (siddha thAya che. ne te) siddha thaye tad (janmajalatva)thI avacchinnanI kAraNatAnA avacchedaka tarIke jalatvajAtinI siddhi thAya che. (vi.) (lakSaNasvarUpapramANAdi prakAraka bodhAnukUla - zabdoccArUpa vyApAra e nirUpaNa che.) snehatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatA kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, kapAlaniSThakAraNatAvat / (1) (2) pArthivaparamANumAM rahela gaMdhamAM pAkavazAt parAvartana thatuM hovAthI e anitya che. ane caNukAdi to svayaM ja anitya hovAthI emAM rahela gaMdha paNa anitya ja che. tethI gaMdhatva kAryatAvacchedaka banI zakatuM hatuM. paNa jalIya paramANumAM pAka thato na hovAthI enA snehamAM koI parivartana thatuM na hovAnA kAraNe eno sneha nitya che.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 nyAyasiddhAntamuktAvalI jalIya yaNukAdino sneha anitya che. kAraNa ke yaNukAdi svayaM anitya che. tethI sneha nitya ane anitya baMne prakArano hovAthI snehatva nityAnityasAdharaNa thayuM. ane nityasnehamAM kAryatA to nathI. tethI smahatva kAryatAthI atirikta vRtti banavAthI kAryatAvacchedaka banI zakatuM nathI. eTale 'smahatvAvacchinnakAryatA ema bolI na zakAya. to paNa janyasmahatva to janyasnehamAM ja hovAthI tadavacchinnakAryatA bolavAmAM kazo vAMdho nathI. zikA - janmasmahatva eTale jakhyatvaviziSTa smahatva. eTale janyasmahatva kAryatAvacchedaka che evuM mAnavAno artha e thAya ke jakhyatva (=kAryatva) paNa e kAryatAno avacchedaka banyo. paNa e to banI zake nahIM, kAraNa ke sva svano avacchedaka banI zakato nathI. samAdhAna - eTale ja ahIM janmasmahatva eTale jakhyatva viziSTa smahatva na letAM, eka svataMtra jAtirUpa levAmAM Ave che je jAti smahatvane vyApya che. A ja rIte AgaLa jamjalatva paNa "janyatvaviziSTajalatva" ema na kahetAM jalatvavyApya eka viziSTa jAti kahI che.] (3) pUrvapakSa- have tamAruM anumAna AvuM thazekezanyanehatvAchinnasamavAyasanvAchinnaparyatAnirUpitataadaatmysmbndhaavcchinnkaarnntaa kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, kapAlaniSThakAraNatAvat A anumAnathI siddha thanAra dharma evo haze je janyanehanI kAraNatAne anatiriktavRtti hoya. (to ja e kAraNatAno avacchedaka banI zake.) have jalIya paramANumAM to kyAreya sneha pedA thato nathI kAraNa ke eno sneha nitya che.) arthAt jalIya paramANumAM kyAreya snehanI kAraNatA AvatI nathI. tethI A siddha thanAra dharma (jala7) jo paramANumAM paNa rahyo hoya to to e kAraNatAthI atiriktavRtti banavAthI avacchedaka na banI zake. eTale ema mAnavuM paDaze ke e avacchedaka dharma (jala7) paramANumAM rahyo nathI.. zaMkA- jema araNyasthadaMDa ekapaNa ghaTane utpanna karyA vinAnAzapAmI jAya to paNa emAM ghaTanIsvarUpayogyatA rUpa kAraNatA to mAnavAmAM Ave ja che. tethI ja, evA daMDamAM paNa A svarUpayogyatA rUpa kAraNatA rahI hovAthI daMDatvakAraNatAne atirikta vRtti nathI manAto.. tethI kAraNatAvacchedakapaNa manAya che. (kAraNatAvacchedakadharmavandra svarUpayogyatve.) ema, paramANumAM bhale sneha pedA na thAya, chatAM, emAM svarUpayogyatarUpa kAraNatA rahI ja hovAthI jalatva emAM rahevAmAM kazo vAMdho nathI Avato. samAdhAna - nityapadArtha svarUpayogya hoya to avazya phaLopaghAyaka bane evo niyama che. Azaya e che ke araNyasthadaMDato anityahovAthI ene itarasAmagrI maLe e pahelAM ja enAza pAmI jAyane tethI kyAreyaphaLopaghAyaka na bane e saMbhavita che. paNa nityapadArtha to zAzvata che. ene kyAreya itasAmagrI maLe ja nahIM evuM mAnI zakAya nahIM. tethI jo e svarUpayogya hoya to kyAreka (jyAre itara sAmagrI maLe tyAre) to avazya phaLopaghAyaka bane ja. jalIyAmmANa to kyAreya snehanuM phaLopaghAyaka kAraNa banatuM nathI. tethI ene svarUpayogya paNa mAnI zakAya nahIM. (traNe kALamAM raheto hovA chatAM kyAreya snehane utpanna karato nathI,to emAM snehane utpanna karavAnI yogyatA rahI che evuM mAnavAnI jarUra ja zI che?) tethI emAM svarUpayogyatAsvarUpakAraNatA paNa na hovAthI, kAraNatAvacchedaka tarIke siddha thato dharma emAM mAnI zakAya nahIM. (4) uttarapakSa- (tamArI vAta sAcI che, paNa jalIyaparamANumAM "jalatva to che ja.) eTale ame ja sneha niSThakAryatA nirUpitakAraNatAnA avacchedaka tarIke (jalatvane na mAnatA) janyajalatvajAtinI siddhi karIe chIe. (to pachI jalatvajAtinI siddhi zI rIte karazo? A rIte -).
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ jalatvajAtisiddhi 159 janmajalatvAvacchinna kAryatAnirUpita kAraNatA jalIyaparamANumAM paNa rahela che, kAraNa ke e paNa dracaNukAtmaka janyajalanuM kAraNa che. eTale e kAraNatAnA avacchedaka tarIke jalatvanI siddhi thaI jaze. (zaMkA - atyAra sudhImAM jalano je moTAmAM moTo avayavI nirmita thaI cUkyo che, e mAnI laIe ke 1 lAkha avayavono che. A aMtima avayavI kAraNa bane to 1 lAkha ne 1 avayavomAMthI nirmita avayavInuM kAraNa bane, paNa evo avayavI to kyAreya banyo ja nathI. mATe A 1 lAkha avayavovALA aMtima avayavImAM kAraNatA na hovAthI jalatva paNa nahIM AvavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - emAM paNa svarUpayogyakAraNatA rahI ja hovAthI jalatva hovAmAM kazo vAMdho nathI. zaMkA - paNa e jo svarUpayogya hoya to kyAreka to phaLopadhAyaka banI 1 lAkha 1 avayavovALo avayavI banAvata ne.... samAdhAna - A avayavI kAMI nitya nathI ke jethI e avazya phaLopadhAyaka bane ja evo niyama ene lAgu pADI zakAya.) (mu.) zuklarUpameva jalasyeti darzayitumuktaM - varNaH zukla iti / na tu zuklarUpavattvaM lakSaNam / athavA 'naimittikadravatvavaduvRtti-rUpavadvRtti- dravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvaM 'abhAsvarazukletararUpAsamAnAdhikaraNarUpavadvRtti-dravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvaM vA tadartha:, tena sphaTikAdau nAtivyAptiH / (zuklarUpavattvavicAra) (mu.) jaLano varNa zukla ja hoya che e jaNAvavA mATe vargaH zuntaH ema kahyuM che, nahIM ke zuklarUpavattva enuM lakSaNa che ema jaNAvavA. (kAraNa ke e to pRthvI vageremAM ativyApta thAya che.) athavA pariSkAra karI lakSaNa banAvavuM. naimittikadravatvavAmAM nahIM rahela - rUpavAmAM rahela - je dravyatvasAkSAr vyApyajAti tattva ke abhAsvarazuklathI itara rUpane asamAnAdhikaraNa ne rUpavAmAM rahela evI je dravyatvasAkSAr vyApyajAti tattva. tethI sphaTikAdimAM ativyApti nahIM Ave. (vi.) (1) padakRtya - naimittikadravatvavavRtti... ATaluM na lakhe to rUpavAnmAM rahela jAti tarIke pRthvItvatejasTsa paNa AvI javAthI ati paNa A baMne naimittikadravatvavavRtti hovAthI have ati nahIM Ave. naimittika zabda lakhe to' dravatvavadavRtti bane je jalatvanI paNa bAdabAkI karI nAkhe... (kAraNa ke jalatva dravatvavavRtti che.) rUpavavRtti na lakhe to vAyutva jAti laIne vAyumAM ati... 'sAkSAt' zabda na lakhe to paTatvAdi jAti laIne paTAdimAM ati... (2) jaLano varNa abhAsvarazukla hoya che. paraprakAzaka evo zuklavarNa e bhAsvarazukla che je tejasvavyano varNa che. eTale abhAsvarazuklathI itararUpa tarIke pIta vagere varNa (ke je pRthvImAM rahyA che) tema ja bhAsvarazukla (ke je tejamAM rahela che te) pakaDI zakAze. AvA rUpane asamAnAdhikaraNa eTale evA rUpavAmAM nahIM rahela...evA rUpavAna tarIke pRthvI ke tejas Ave che. eTale emAM nahIM rahela jAti tarIke jalatva tema ja vAyutvAdi Avaze. paNa bIjuM vizeSaNa 'rUpavavRtti' che eTale vAyutvAdinI paNa bAdabAkI thaI jaze. tethI evI dravyatva sAkSAvyApya jAti tarIke jalatva ja AvavAthI lakSaNasamanvaya thaI jaze. * abhAsvarazukletararUpAsamAnAdhikaraNa na lakhe to pRthvI vageremAM ati 'abhAsvara' na lakhe to zuknetararUpavadavRtti ema lakhavuM paDe, jethI tejattva paNa evI jAti banavAthI tejamAM ati 'zukletara' na lakhe to abhAsvarUpavadavRtti lakhAya, evI jAti tarIke jalatva na maLavAthI asaMbhava doSa Ave. 'zukla' na lakhe to abhAsvaretarUpavadavRtti lakhAya... abhAsvaretararUpa eTale bhAsvararUpa... tAnmAM avRtti
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI 160 pRthvItva thavAthI pRthvImAM ati 'a' ne 'itara' ema be nag na lakhe to bhAsvarazuklarUpavadavRtti ema thAya. pRthvItva paNa evI jAti hovAthI pRthvImAM ati amAsvara ane asamAnA e bemAM rahelA nagna lakhe to mAvajIvotarUpasamAna dhiraLa... thavAthI pRthvImAM ativyApti thAya. tAra ane asamAnA mAM no nag na lakhe to amAsvarazuktarUpasamAna dhiraLa thavAthI pRthvImAM ati rUpavavRtti na lakhe to vAyu vageremAM ativyApti thAya. tathA, sAkSAt zabda na lakhe to abhAsvarazukletararUpa=bhAsvarazuklarUpa... temAM avRtti dravyatvavyApyajAti tarIke kArpasatva paNa AvI jAya ne tethI kapAsamAM ati jo ke naimittikadravatva...ityAdi sAdharmsa je ApyuM temAM, mULamAM zuklarUpanI vAta hovAthI naimittikadravatvanI upasthiti thavI kaThina kahevAya. tema chatAM, jo e karavAnI ja hoya to pachI vatva upasthita thayuM hovAthI, e ja sAdharmsamAM vAyu vageremAM ativyApti na thAya e mATe je 'rUpavavRtti' vizeSaNa vAparyuM che enA badale 'vatvavavRtti' vizeSaNa vAparavuM ja yogya kahevAya. ema karavAthI vAyu vageremAM atinuM vAraNa paNa thaI jAya che. ne vaLI pachI to paTatvAdi paNa laI na zakAvAthI 'dravyatvasAkSAvyApya' evuM lakhavAnI paNa jarUra na aevAthI lAghava paNa thAya. paNa ema karavAthI naimittikadravatvavRtti-dravatvavavRtti-jAtimattva AvuM sAdharmsa thAya jemAM mULagata zuklarUpanuM to nAmanizAna paNa na rahe. tethI e lakSaNa ukSara kahevAya. AvuM badhuM na thAya e mATe abhAsvara... ityAdi bIjo pariSkAra dekhADyo che. (mu.) rasa-sparzaviti / nalakSya madhura va rasaH / zIta va sparzaH / tirasavavavRttimavavRtti-dravyatvasaakssaadvyaapy-jaatimttvN tadarthaH / tena zarkarAdau nAtivyAptiH / zItetarasparzavadavRttisparzavadvRtti-dravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvaM tadarthaH / nanu zuklarUpameveti kutaH ? kAlindIjalAdau nIlimopalabdheriti cet ? na, nIlajanakatAvacchedikAyAH pRthivItvajAterabhAvAjjale nIlarUpAsambhavAt, kAlindIjale nIlatvapratItistvAzrayaupAdhikI', ata eva viyati vikSepe dhavalimopalabdhiH / (mu.) jaLano madhura rasa ja hoya che ane zItasparza ja hoya che. (jo ke madhura svAda pRthvImAM paNa che. tethI pariSkRta lakSaNa Ape che) tiktarasavAmAM avRtti ane madhurarasavAmAM vRtti evI je dravyatvasAkSAt vyApya jAti, tattva e lakSaNArtha jANavo. tethI zarkarA vageremAM ativyApti nahIM thAya. (zItasparzavatva paNa utpattikAlIna jaLamAM avyApta hovAthI pariSkRta lakSaNa AvuM jANavuM) (zItetarasparzavAmAM avRtti-sparzavAmAM vRtti evI dravyatvasAkSAtryApya je jAti, tattva...) zaMkA - jaLamAM ekaluM zukla rUpa ja hoya che AvuM kema kaho cho ? yamunAnuM pANI to lIluM dekhAya che... samAdhAna - nA, pANImAM nIlarUpa saMbhavatuM nathI. kAraNa ke nIlavarNanI kAraNatAnA avacchedaka tarIke siddha thayelI pRthvItvajAtino (jaLamAM) abhAva hovAthI (jaLamAM enI samavAyikAraNatA na hovAnA kAraNe) nIlarUpa (utpanna thavuM) saMbhavatuM nathI. yamunAnA jaLamAM nIlavarNanI je pratIti thAya che te AzrayaupAdhikI' hoya che. eTale ja jyAre e pANIne AkAzamAM uchALavAmAM Ave che tyAre pANImAM ghavalatA ja jaNAya che (nIlimA nahIM). (vi.) (1) jyAre je vastunA svAbhAvika rUpa vagerenA badale te vastumAM asaMbhavita evA bhinna prakAranA rUpa vagerenI pratIti thatI hoya tyAre te bhinna prakAranA rUpa vagere dharAvanAra koI tattva aMdara bhaLeluM che, ema nAchuTake paNa mAnavuM ja paDe che. A tattvane 'upAdhi' kahevAya che. jema ke sphaTikamAM lAla varNa saMbhavita nathI. chatAM, enI pAchaLa lAla kapaDuM lAvavAmAM Ave to sphaTika lAla dekhAya che. to A kapaDuM upAdhi kahevAya che ane raktavarNanI pratIti raktapaupAdhikI kahevAya che. prastutamAM, AkAzamAM uchALelA yamunAjaLamAM lIlAza jaNAtI nathI e jaNAve
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaLamAM madhurarasasiddhi 161 che ke nIlavarNa jaLano potAno nathI. tethI e nIlavarNanI pratIti AzrayapAlikI mAnavI Avazyaka bane che. arthAt enA vaheNanI jamIna lIlI hovAnA kAraNe e lIluM dekhAya che. (mu.) athajale mAdhurye kiM mAnam ? na hi pratyakSeNa ko'pirasastatrAnubhUyate, na ca nArikelajalAdau mAdhuryamupalabhyata eveti vAcyam, tasyAzrayaupAdhikatvAt, anyathA jambIrajalAdAvamlAdirasopalabdheramlAdimattvamapi syAditi ce? na, harItakyAdibhakSaNasya jalarasAbhivyaJjakatvAt / na ca harItakyAmeva jaloSmasaMyogAdrasAntarotpattiriti vAcyam, 'kalpanAgauravAta. pathivItvasyA'mlAdijanakatAvacchedakatvAcca jale nAmlAdikam / jambIrarasAdau tvAzrayaupAdhikI tathApratItiH / (jaLamAM maghurarasasiddhi) (mu.) zaMkA- pANImAM madhurasvAda hoya che evuM mAnavAmAM pramANazuM che? kAraNake pratyakSathI to temAM koI svAdaanubhavAto nathI. "nALiyeranA pANImAM mIThAza anubhavAya ja che ne!" ema na kahevuM, kAraNa ke e pratIti AzrayaupAlikI che. (eTale ke evA vizeSa prakAranA AzrayanA saMparkanA kAraNe emAM mIThAza anubhavAya che.) anyathA ( ene AzrayaupAdhikI na kaho to) lIMbunA pANImAM khaTAzanI upalabdhi thatI hovAthI khATo svAda paNa pANImAM mAnavo paDaze. (ane tethI pANImAM madhurarasa ja hoya che e vAta UDI jaze.) jo jaLamAM potAno madhura rasa hoya to AvI koI paNa upAdhi vinAnA zuddha pANImAM mIThAza anubhavAvI joIe ne !) samAdhAna - (mIThAza pANIno potAno ja svAda che. paNa e anabhivyakta hoya che. abhivyaMjaka maLe to e jaNAya. tethI ja haraDe khAdhA pachI pANI pIvAthI pANI mIThuM lAge che. arthAta) haraDenuM bhakSaNa pANInA svAdanuM abhivyaMjaka che. (haraDe pote to mIThI lAgatI na hovAthI mIThAza enI nathI. mATe e pANInI ja mAnavI paDe che.) zaMkA - (haraDemAM mIThAza nathI. paNa mukhamAM) pANI ane uSmAno saMyoga thavAthI emAM rasAntara (=mIThAza) utpanna thAya che. tene tethI e mIThAza haraDenI ja che, pANInI nahIM.) samAdhAna - AvI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke evI kalpanA karavAmAM gaurava che. vaLI,pRthvItvajAti khaTAzanI kAraNatAno avacchedaka che. (eno abhAva hovAthI) pANImAM khATo svAda vagere hotA nathI. lIMbunA pANImAM je khaTAza anubhavAya che te AzrayaupAlikI pratIti jANavI. (vi.) (1) kalpanA gaurava A rIte - pArthiva avayavImAM je rasa utpanna thAya che tenA kAraNa tarIke avayavano rasa athavA pAka manAya che. arthAt avayavInA rasano avayavarasa sAthe ane pAka sAthe kAkao bhAva to manAyelo ja che. have tamAre jalombAsaMyoga sAthe paNa trIjo kAryakAraNabhAva hovAnI kalpanA karavI paDaze je gaurava rUpa che. tathA haraDemAM madhurarasa mAnavAnuM paNa gaurava che. mATe e madhurarasa jaLano ja che ne haraDenuM bhakSaNa tenuM abhivyaMjaka che ema mAnavuM ucita che. (mu.) evaM janyazItasparzajanakatAvacchedakaM janyajalatvaM, tadavacchinnajanakatAvacchedakaM jalatvaM bodhyam / ghRSTacandanAdau tu zaityopalabdhizcandanAntarvartizItatarasalilasyaiva / tejaHsaMyogAjale uSNapratItiraupAdhikI sphuTaiva, tatra pAsamavAt' | (.) (jema janyasneha aMge kahyuM hatuM) e pramANe janyazItasparzajanakatAvacchedaka tarIke janyajalatva (jAti siddha thaze ne) tadavacchinnajanakatAvacchedaka tarIke jalatva (jAti siddha thAya che e ) jANavuM. (jalatvAbhAva hovA chatAM ghaselA caMdanamAM zItasparzotpatti thAya che, tethI ja jalatvane kAraNatAvacchedaka mAnI zakAya nahIM evI saMbhavita zaMkAnuM samAdhAna -) ghaselA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 nyAyasiddhAntamuktAvalI caMdana vageremAM je ThaMDaka anubhavAya che te caMdanagata adhika zItaLa jalIyAMzanI ja hoya che. (eTale ke tyAM paNa kAraNa tarIke jaLa hAjara hovAthI janmajalatva kAraNatAvacchedaka hovAmAM koI vAMdho nathI.) agnisaMyogathI jaLamAM je uSNatAnI pratIti thAya che te aupAlikI hovI spaSTa ja che. kAraNa ke jaLamAM pAka saMbhavato nathI.' (vi.) (1) jema ghaDAmAM pAka thavAthI jUno zyAmavarNa nAza pAmI raktavarNa je utpanna thAya che e agnisaMyoga kADhI lIdhA pachI paNa kAyama rahe che. e rIte pANImAM pAka thaIne uNasparza pedA thayo che ema mAnI levAmAM Ave to eno jUno zItasparzanaSTa thayelo mAnavo paDe tathA agni saMyoga kADhI lIdhA pachI paNa uSNasparza kAyama rahevo joIe. paNa e raheto nathI ne pANI ThaMDuM paDI jAya che. mATe emAM pAkathI uSNasparza pedA thayo che ema mAnI zakAya nahIM. (aa.) tatra dravavaMtu sAMsiddhimulAhatam rUA. (mu.) snehastatreti / ghRtAdAvapi tadantarvartijalasyaiva snehaH, jalasya snehasamavAyikAraNatvAt, tena jale eva sneha iti mantavyam / dravatvamiti |saaNsiddhikdrvtvtvN jAtivizeSaH pratyakSasiddhaH / tadavacchinnajanakatAvacchedakamapi tadeveti bhAvaH / tailAdAvapi jalasyaiva dravatvaM, snehaprakarSeNa ca dahanAnukUlyamiti vakSyati // 39 // (ka.) jaLamAM sneha ane dravatva to sAMsiddhika kahyuM che. (mu.) ghI vageremAM [je sneha (snigdhatA) jaNAya che te paNa te ghImAM antarvartI jaLano ja sneha hoya che, kAraNa ke jaLa snehanuM samavAyikAraNa che. tethI jaLamAM ja sneha hoya che ema mAnavuM joIe. sAMsiddhika dravartItva e jAtivizeSa che je pratyakSasiddha che. tadavacchinnajanakatAvacchedakapaNa ta(=janyajalatvaja) che. tela vageremAM paNa jaLanuM jadravatva hoya che. snehaprakarSa hovAnA kAraNe dahanAnukUlatA hoya che te AgaLa kaheze. (vi.) (1) sAMsiddhikadravatvavAvacchinnakAryatAnirUpita kAraNatAno avacchedakaja jalatva ane janyajalavAvacchinna kAryatA nirUpita kAraNatAno avacchedaka jalatva. ema jalatvajAtinI siddhi jANavI. (2) telamAM je dravatva jaNAya che te naimittika nathI paNa sAMsiddhika hoya che e pratyakSasiddha che. paNa vastutaH e sAMsiddhika dravatva telamAM aMtargata jaLanuM ja hoya che. zaMkA - telamAM jo pANI raheluM hoya to to aMgArA para tela nAkhavAthI agni pradIpta na thavo joIe, paNa zAMta thaI javo joIe. samAdhAna - sAmAnya jaLa dahanavirodhI hovA chatAM telamAM raheluM jaLa snehaprakarSa (ghaNI snigdhatA) dharAvatuM hovAthI dahanane anukULa hoya che. A vAta AgaLa snehanA nirUpaNa vakhate kahevAze. (aa.) nityAdri prathamavat vinu damanim | indriyaM rasanaM sindhuhimAdirviSayo mataH // 40 // (mu.)prathamavaditi / pRthivyA ivetyarthaH / tathAhi - jalaM dvividhaM nityamanityaM ca, paramANurUpaM nityaM, vyaNukAdi sarvamanityamavayavasamavetaM ca / anityamapi trividhaM - shriirendriyvissybhedaat| pRthivIto yo vishessstmaah-kintviti| dehamayonija-ayonijamevetyarthaH / jalIyaM zarIramayonijaM varuNaloke prasiddham / indriymiti|jliiymityrthH / tathAhirasanaMjalIyaM, gandhAdyavyaJjakatve sati rasavyaJjakatvAt, sakturasAbhivyaJjakodakavat / rasanendriyasanikarSe vyabhicAravAraNAya dravyatvaM deyam /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ hima-karAmAM latvasiddhi 163 (ka.) nityatA vagere prakAra prathama (=pRthvI) vat jANavA. paNa (jalIya) deha ayonija hoya che. indriya rasanA che. ane siMdhu-Dima vagere viSayo jANavA. (mu.) prathamavat = pRthvInI jema. te A rIte - jaLa be prakAre che - nitya ane anitya. paramANurUpa (jaLa) nitya che, yaNuka vagere badhuM (jaLa) anitya che ne avayavomAM samaveta hoya che. anitya (jaLa) paNa traNa prakAranuM che. zarIra, indriya ane viSaya. pRthvI karatAM je vizeSatA che te jaNAve che. jalIya deha mAtra ayonija ja hoya che. AvuM ayonija jalIya zarIra varuNalokamAM hovuM prasiddha che. rasanA e jalIya indriya che. tenI siddhi A rIte - rasanendriya jalIya che, kAraNa ke gaMdhAdinI avyaMjaka hovA sAthe rasanI vyaMjaka che, jema ke saktanA svAdanuM abhivyaMjaka pANI. (rasanendriyasaMnikarSa paNa mAtra rasano ja abhivyaMjaka che ne chatAM e jalIya nathI. tethI) rasanendriyasaMnikarSamAM AvatA vyabhicAranA vAraNa mATe 'dravyatva' evuM vizeSaNa joDavuM. (eTale ke dravyatve sata nyAkhyatve sati sAmiDa evo hetu thaze.) (.) viSayaM varzati - sikyuriti 1 sidhu = samudra, hima = tuSAraM:, mahipatati sarAsarAtiH sarvo'pi grAhyaH / na ca himakarakayoH kaThinatvAtpArthivatvamiti vAcyam, 'uSmaNA vilInasya tasya jalatvasya pratyakSasiddhatvAta.yada dravyaM yadadravyadhvaMsajanyamiti vyApterjalopAdAnopAdeyatvasiddheH / adaSTavizeSeNa dravatvapratirodhAta karakAyAM kAThinyapratyayasya bhrAntitvAt // 40 // (Dima-karAmAM jalatvasiddhi) (mu.) jaLano viSaya darzAve che-siMdhu=samudra hima-tuSAra. Adi zabdathI nadI, taLAva, karA vagere badhAnuM paNa viSaya tarIke) grahaNa karavuM. zaMkA - hima ane karAmAM to kaThinatA anubhavAya che. (je pRthvIno dharma che.) tethI te bannene pArthiva mAnavA joIe. (tame jalIyaviSaya tarIke zA mATe kaho cho ?) samAdhAna - nA, (e pArthiva nathI.) kAraNa ke garamIthI vilIna thayelA temAM jalatva hovuM pratyakSasiddha che. yadbhavyuM yadravyadhvaMsajanya... ityAdi vyAtithI jalanA upAdAnanuM upAdeyatva siddha thAya che. aSTavizeSathIdravatvano pratirodhathayo hovAnA kAraNe karakAmAM kAThinyanI pratIti bhrAMtirUpa jANavI. (vi.) (1) garamIthI vilInatA je thAya che e dravatvarUpa che. ne A dravatva ja emAM rahelA jalatvane jaNAve (zaMkA - vilInatA dravatva rUpa che. paNa e garamIthI thayela che. mATe e naimittika dravatva hovAthI jalatvanuM sUcana zI rIte karI zake? jo vilInatAno artha "nAza karo... to evuM siddha thAya ke karAno nAza thayA pachIdravyAMtara utpanna thAya che ne temAM dravatva-jalatva jaNAya che. to Ano artha e thayo ke e pAchaLathI utpanna thayela dravyAMtara jaLa" che paNa pUrve je karAdi hatA te "jaLa' che ema kyAM siddha thayuM ?) samAdhAna - yadbhavyuM... ityAdi vyAptithI jaNAya che ke pAchaLathI utpanna thayeluM jaLa jo karAnA dhvaMsa janya che to baMnenuM upAdAna eka ja hoya. ne pANInA upAdAna to jalIya paramANu ja che. mATe karAnA upAdAna paNa jalIya paramANu ja hovAthI karA jalIya ja che. | (zaMkA - hima-karA bhale jalIya ho. paNa e bemAM kaThinatAnI pratIti thAya che enuM zuM?) ' samAdhAna - e pratIti bhrAMta che. avayavI svarUpa karA dravyanaSTa na thayuM hoya to enuM sAMsiddhikadravatva naSTa thaI zake nahIM. eTale sAMsiddhikadravatva UbhuM to che ja. chatAM kaThinatA jaNAya che, mATe e bhrAMti che.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 nyAyasiddhAntamuktAvalI zaMkA - jo emAM sAMsiddhikadravatva UbhuM che to kaThinatA zI rIte jaNAya? samAghAna - upabhoktA puruSanA adaSTavizeSathI dravatva pratirodha pAme. arthAt pratyakSa thatuM aTakI jAya che. enuM pratyakSa nathI thatuM eTale kaThinatAno bhrama thAya che. (kA.) uSNaH sparzastejasastu syAdrUpaM zuklabhAsvaram / naimittikaM dravatvaM tu nityatAdi ca pUrvavat // 41 // (mu.) tejo nirUpayati - uSNa iti / uSNatvaM sparzaniSTho jAtivizeSaH pratyakSasiddhaH / itthaM ca janyoSNasparzasamavAyikAraNatAvacchedakaM tejastvaM jAtivizeSaH, tasya paramANuvRttitvaM jalatvasyevAnusandheyam / na coSNasparzavattvaM candrakiraNAdAvavyAptamiti vAcyam, tatrApyuSNasparzasya sattvAt, kintu tadantaHpAtijalasparzenAbhibhavAdagrahaH / evaM ratnakiraNAdau ca pArthivasparzenAbhibhavAt, cakSurAdau cAnudbhUtatvAdagrahaH / (tejonirUpaNa) (ka.) tejas dravyamAM uSNasparza, bhAsvarazurUpa ane naimittika dravatva jANavA. nityatA vagere pUrvavat jANavA. (mu) 41mI kArikAmAM tejas dravyanuM nirUpaNa kare che - uSNatva e sparzamAM rahela pratyakSasiddha jAtivizeSa che. eTale janya-uSNasparzanI samAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke (janyatejasvanI siddhi, netavicchinnanI samavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke) tejasva nAmanI jAtivizeSanI siddhi thAya che. e jAti paramANumAM paNa rahI che e vAta jalatvanI jema jANI levI. uNasparzavanta AvuM tejas dravyanuM lakSaNa je jaNAvyuM che te candrakaraNAdimAM avyApta che" ema na kahevuM, kAraNa ke temAM paNa uSNasparza rahyo to hoya ja che, paNa e candrakiraNAdimAM aMtaHpAtI jaLanA zItasparzathI abhibhava pAmyo hovAthI jaNAto nathI. emaratnakiraNAdimAM pArthivasparzathI abhibhava pAmyo hovAnA kAraNene cakSa vageremAM anubhUta hovAnA kAraNe uSNasparzanuM pratyakSa thatuM nathI. (mu.) rUpamityAdi / vaizvAnare marakatakiraNAdau ca pArthivarUpeNAbhibhavAt zuklarUpAgrahaH / atha tadrUpAgrahe dharmiNo'pi cAkSuSatvaM na syAditi cet ? na, anyadIyarUpeNaiva dharmiNo grahasambhavAt zaGkhasyeva pittapItimnA / vahnastu zuklaM rUpaM nAbhibhUtaM, kintu tadIyaM zuklatvamabhibhUtamityanye / (mu.) agnimAM tema ja marakatamaNinA kiraNa vageremAM pArthivarUpathI abhibhava thayo hovAnA kAraNe zuklarUpanuM pratyakSa thatuM nathI. "zuklarUpanuM pratyakSa nahIM hoya to gharmInuM paNa cAkSuSa pratyakSa nahIMthA" evI jo zaMkA hoya to e barAbara nathI, kAraNa ke anyanA rUpathI paNa dharmanuM pratyakSa saMbhave che, jemake pittanA pILArUpathI zaMkhanuM pratyakSa thAya che. "agninuM zuklarUpa abhibhUta nathI thatuM paNa te zuklarUpamAM rahela zuklatva abhibhUta thaI jAya che ema anya vidvAno kahe che. (vi.) tejas dravyanuM bhAsvarazurUpa kahyuM che paNa emAM lakSaNa tarIke "bhAsvarUpavattva' ja jANavuM, "zukla pada nirarthaka hovAthI jarUra nathI. bhAsvaratva e zuklatvavyApyajAtivizeSa che. (1) zaMkA - rUpa na dekhAtuM hoya ne rUpavAn dravya dekhAtuM hoya e saMbhavatuM nathI. ghaDAnI sAthe ghaDAnuM rUpa paNa dekhAya ja.. "ghaDAnuM lAla-kALuM koI rUpa dekhAtuM nathI ne chatAM ghaDo dekhAya che. AvuM banI zake nahIM. eTale jo * baLavAnuM sajAtIya padArthano saMbaMdha thavo ke e saMbaMdha thavAnA kAraNe grahaNa na thavuM e "abhibhava' zabdano artha che.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakSa taijasa che 165 agninuM zuklarUpa abhibhAvanA kAraNe na dekhAtuM hoya to e rUpano dharmI - (agni) paNa dekhAvo na ja joIe. samAdhAna - amuka vizeSa paristhitimAM parakIya rUpathI paNa dravyanuM pratyakSa saMbhave che. dravyanA cAkSuSa pratyakSa mATe ubhUta rUpa joIe. pachI svakIya hoya ke parakIya hoya... jema zaMkhanuM potAnuM to pILuM rUpa hotuM nathI... chatAM kamaLAnA dardIne, zaMkhanA zvetavarNanuM pratyakSa thatuM na hovA chatAM pItaH za4 ema pratyakSa to thAya ja che (cakSu sAthe gayelA pittanI pILAza zaMkhanA zvetavarNano abhibhava kare che. mATe zvetavarNanuM cAkSuSa thatuM nathI. pittanA pIta varNanuM pratyakSa thAya che ne enA dvArA zaMkhanuM patazI: evuM pratyakSa thAya che. (ema prastutamAM pArthiva rUpathI agninuM pratyakSa saMbhavita che.) (zaMkA - jo anyadayarUpathI paNa dravya pratyakSa thatuM hoya to vAyumAM pArthivabhAga bhaLavA para vAyunuM paNa cAkSuSa pratyakSa thavuM joIe ne ! samAdhAna - vAyu mULamAM pote ja pratyakSane ayogya che, mATe parakIyarUpathI paNa enuM pratyakSa na thaI zake.) bIjAono mata evo che ke pArthivarUpathI vahninuM rUpa abhibhUta thayuM che evuM nathI. paNa e rUpamAM rahela zuklatva abhibhUta thayuM hoya che. tethI cakSu dvArA vahninuM ja rUpa pratyakSa thatuM hoya che, ne tethI e rUpanA dharmI tarIke vahninuM paNa svakIyarUpathI ja pratyakSa thatuM hoya che. paNa e rUpamAM zuklatva abhibhUta hovAthI raktatvAdi bhAsatA hoya che. (mu.) naimittikamiti / suvarNAdirUpe tejasi tatsattvAt / na ca naimittakadravatvavattvaMdahanAdAvavyAptaM, ghRtAdAvativyAptaM ceti vAcyam, pRthivyavRtti-naimittikadravatvavavRtti-dravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / pUrvavaditi / jalasyevetyarthaH / tathAhi - tad dvividha-nityamanityaM ca, nityaM paramANurUpaM, tadanyadanityamavayavi ca / tacca tridhAzarIrendriyaviSayabhedAt / zarIramayonijameva, tacca sUryalokAdau prasiddham // 41 // (mu) naimittika dravatva suvarNAdirUpa tejas dravyamAM rahyuM hovAthI (naimittika dravatvavatta lakSaNa asaMbhavadoSagrasta nathI.) "(paNa e) naimittika dravatvavattva agni vageremAM na hovAthI avyApta che ane ghI vagere (lakSyatara) mAM hovAthI ativyApta che" ema kahevuM, kAraNa ke ahIM pRthvImAM nahIM rahelI ane naimittika dravatvavAmAM rahelI evI je dravatvasAkSAdhyApyajAti tadvattvanI vivekSA che. tejasu dravyanA nitya vagere bheda pUrvava = jaLanI jema jANavA. te A rIte - tejasUdravya be prakAranuM che. nitya ane anitya. nityaparamANurUpa che ne tabhinna anitya che - tema ja avayavI che. anitya tejasa dravya zarIra-indriya ane viSayabhede 3 prakAranuM che. taijasIya zarIra ayonija ja hoya che ne e sUryaloka vageremAM prasiddha che. 41 (kA.) indriyaM nayanaM vahniH svarNAdirviSayo mataH / (mu.) atra yo vizeSastamAha - indriyamiti / nanu cakSuSastaijasatve kiM mAnamiti cet ? cakSuH taijasaM, parakIyasparzAdyavyaJjakatve sati parakIyarUpavyaJjakatvAt, pradIpavat / pradIpasya svIyasparzavyaJjakatvAdatra dRSTAnte'vyAptivAraNAya prathamaM parakIyeti / ghaTAdeH svIyarUpavyaJjakatvAd vyabhicAravAraNAya dvitIyaM parakIyeti / 'athavA prabhAyA dRSTAntatvasambhavAdAdyaM parakIyeti na deyam / cakSuHsannikarSe vyabhicAravAraNAya dravyatvaM deyam / | (cakSumAM tejasvasiddhi). (ka.) tejas dravyanI indriya nayana che ane viSaya tarIke agni-suvarNAdi manAyA che. (mu) tejas dravyamAM je vizeSatA che te jaNAve che-cakSu indriya taijasa che. zaMkA - cakSu taijasa hovAmAM zuM pramANa che ?
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 nyAyasiddhAntamuktAvalI samAdhAna - (anumAna pramANa che.) cakSu taijasche, kAraNake parakIya spardhAdinI avyaMjaka hovA sAthe parakIyarUpanI vyaMjaka che. jemake pradIpa. (daSTAMtabhUta) pradIpa svakIyasparzano bhaMjaka to che ja. eTale (jo prathama parakIya' pada namUke to hetunuM vizeSaNa spardhAdi avyaMjakatva' eTaluM ja thAya je pradIpamAM na hovAthI enI) dRSTAMtamAM avyApti thAya. tethI enA vAraNa mATe e prathama parakIya' pada mUkyuM che. ghaTAdi (paNa parakIyasparzAdinuM pratyakSa karAvI zakatA na hovAthI parakIyasparzAdinA avyaMjaka to che ja. vaLI) svakIyarUpanA vyaMjaka che. (tethI jo bIjuM parakIya' pada mUkavAmAM na Ave to je hetu thAya ke parIkSaghavyakjharve sati rUpacaMnnatva te ghaTAdimAM paNa rahI jAya, jyAM taijasatva nathI.) tethI vyabhicAra Ave. enA vAraNa mATe bIjuM "parakIya' pada che. (vaTAdi parakIyarUpanA vyaMjaka na hovAthI have emAM hetu ja na javAthI vyabhicAra nahIM Ave.) athavA, (pradIpanAbadale) prabhAne daSTAMta tarIke levI paNa saMbhavita hovAthI prathama 'parakIya' padanI jarUra nathI. cakSusajJikarSamAM vyabhicAra na Ave e mATe (ahIM paNa) dravyatva' vizeSaNa joDavuM. (vi.) (1) prabhAne dRSTAMta tarIke levAmAM prathama parakIya padanI jarUra eTalA mATe nathI ke e na mUkavA chatAM e daSTAMta hatuvikala banatuM nathI. te paNa eTalA mATe ke prabhA svakIyasparzanI paNa abhivyaMjaka nathI. pradIpa svakIyasparzano vyaMjaka hato. tethI e hetuvikala na banI jAya e mATe "parakIya" pada mUkeluM. zaMkA- jo prathama 'parakIya' pada kADhI nAkho to dvitIya parakIya' padanI paNa zI jarUra che? kAraNa ke ghaTAdimAM vyabhicAranA vAraNa mATe e mUkeluM. paNa have prathama "parakIya" pada kADhI nAkhavAthI a vyakjharva' ATaluM ja je hetanuM vizeSaNa rahe che te ja ghaTAdimAM nathI, kAraNa ke ghaTAdi svakIya spardhAdinA to vyaMjaka che ja. eTale viziSTa hetu ja ghaTAdimAM na rahevAthI vyabhicAra Avato ja nathI. samAdhAna - chidramAMthI pravezatA sUryakiraNamAM je pArthiva rajakaNo dekhAya che teno sparza jaNAto nathI, paNa rUpa dekhAya che. eTale ke enAmAM svakIyasparzavyaMjakatva paNa nathI, kiMtu rUpavyaMjatva che. tethI jo bIjuM parakIya' evuM vizeSaNa paNa na mUkIe to sparzAvyannatve sati rUpajJatva Avo je hetu thAya che e temAM rahI javAthI ne taijasatva na hovAthI vyabhicAra Ave. eTale enA vAraNa mATe bIjuM parakIya'pada to Avazyaka che ja. A pArthiva trasareNu parakIyarUpAdinI vyaMjaka na hovAthI hetu ja emAM na rahevAnA kAraNe have vyabhicAra nahIM Ave. ( pIyasparzAvyannatve sati (athavA sparzAvyatveti) AvuM AkhuM vizeSaNanamUke to parakkIyacaMnnatva eTalo ja hetu rahe je manamAM hovAthI vyabhicAra Ave. enA vAraNa mATe AkhuM vizeSaNa che. mana to sparzAdinA tvAcapratyakSAdinuM paNa kAraNa banatuM hovAthI spazadivyaMjaka paNa che. tethI vyabhicAra dahIM Ave. cakSumAM parakIyasaMkhyAdinuM paNa abhivyaMjakatva che. eTale hetusvarUdhyAsiddha na thaI jAya e mATe parakIyasparzAdyavyaMjakatva' mAM "sparzAda' no ullekha che. (mu.) viSayaM darzayati - vahririti / nanu suvarNasya taijasatve kiM mAnam ? iti cet ? na, suvarNaM taijasaM, asati pratibandhake'tyantAnalasaMyoge'pyanucchidyamAna(janya)dravatvAt, yannaivaM tannaivaM, yathA pRthivIti / na cAprayojakaM, pRthivIdravatvasya janyajaladravatvasya cAtyantAnalasaMyoganAzyatvAt / 'nanu pItimagurutvAzrayasyApi tadAnIM drutatvAttena vyabhicAra iti cet ? na, jalamadhyasthamasIkSodavat tasyAdrutatvAt / (suvarNamAM taijasatvasiddhi) (mu) (taijasa) viSaya darzAve che -suvarNa taijas (dravya) che emAM zuM pramANa che" AvI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke (emAM anumAna pramANa che. te A-)
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvarNamAM taijasatvasiddhi 167 suvarNa taijasa che, kAraNa ke pratibaMdhaka na hovA chatAM ane khUba agnisaMyoga ApavA chatAM paNa anucchidyamAna (nAza nahIM pAme evA) janyadravatvavALuM che. je sAdhyavAn (etaijasa) nathI hotuM te hetumAn (=AvA dravatvavALuM) paNa nathI hotuM, jema ke pRthivI. A anumAna aprayojaka paNa nathI, kAraNa ke pRthvInuM dravatva ane janyajaLanuM dravatva atyaMta agnisaMyoga ApavA para nAza pAmI jAya che.) "pILAza ane gurutvanuM AzrayabhUta dravya paNa tyAre dravI gayuM hoya che (ne chatAM enuM dravatva nAza pAmyuM hotuM nathI.) tethI tenAthI vyabhicAra che" evI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke pANInA madhyabhAgamAM rahela masIcUrNanI jema e dravyuM ja hotuM nathI. (vi.) ghI vagere je pArthiva dravyo drave che (pIgaLe che) te, tathA jaLa... A baMne khUba tapAvavAmAM Ave to UDI jAya che. arthAt tenuM pravAhIpaNuM jALavI rAkhI zakatA nathI. jyAre suvarNane e pIgaLI gayA bAda paNa game eTaluM bhaThThA para tapAvyA karAyaenuM pravAhIpaNuM kyAreya naSTa thatuM nathI. e pravAhIpaNuM jALavI ja rAkhe che. eTale jaNAya che ke suvarNa pRthvI ke jaLathI bhinna che. vaLI pravAhIpaNuM to pRthvI-jaLa ane tejas A traNamAM ja che. eTale nakkI thAya che ke suvarNa tejasUddhavya che. A ja vAtane suvarNa tainAM... ityAdi anumAna prayoga dvArA siddha karI che. pANImAM raheluM ghI khUba tapAvavA chatAM UDI jatuM nathI. eTale ke manuchidyamAnagacaMdravatvavALuM to e che ja. tethI emAM vyabhicAra na thAya e mATe ati prativantha lakhyuM che. (pANI pratibaMdhaka hovAthI ghInuM dravatva ucchinna thatuM nathI.) sAmAnya agnisaMyogathI to pANI-ghI vagerenuM dravatva paNa ucchinna thatuM nathI. eTale emAM vyabhicAravAraNArtha atyaMtAgnisaMyoga' kahyo. | ucchidyamAnadravatva pANI vageremAM paNa che. tethI "anucchidyamAna'. anucchidyamAnadravatva'no artha "anucchidyamAnadravatvanuM adhikaraNatva' evo karavo, paNa "ucchidyamAnadravatvanuM anadhikaraNatva' evo nahIM, kAraNa ke gagana vageremAM (dravatva ja na hovAthI) "ucchidyamAnadravatvanuM anadhikaraNatva paNa che ja, jethI vyabhicAra spaSTa che. jalIyaparamANugata dravatva nitya hovAthI anucchidyamAna che ja. tethI emAM vyabhicAra na Ave e mATe "janya pada mUkyuM che. kiraNAvalimAM "anitya suvarNamAM asiddhinuM vAraNa karavA mATe janyapada mUkyuM che evuM ja kahyuM che te galata jANavuM. je koImAM AvA anucchidyamAnajanyadravatva rUpa hetu rahyo che e badhA ja pakSabhUta hovAthI anvaya dRSTAMta maLatuM nathI, tethI vyatireka daSTAMta ApyuM che. je tejas nathI te pratibaMdhakanI gerahAjarImAM atyaMta agnisaMyoga maLavA chatAM ucchinna na thaI jAya evA janyadravatvavALuM paNa nathI hotuM, jema ke ghI vagere pRthvIdravya. A anumAna aprayojaka paNa nathI, kAraNa ke upara kahyA mujaba emAM anukULatarka che ke pRthvI ane janyajaLanuM dravatva to atyaMtAgnisaMyoge ucchidyamAna hoya che. (1) zaMkA - pItavarNa ne gurutva suvarNamAM je jaNAya che te mATe tamAre suvarNamAM pArthiva aMza bhaLelo paNa mAnavo paDe che. kAraNa ke taijanA to A be guNa nathI. tapAvavAmAM AvatA A pArthivabhAga paNa suvarNanI sAthe dravI jAya che. eTale ke emAM paNa janya dravatva che. have suvarNarasane game eTalo ukALo to paNa e pILo varNa ke bhAre paNuM choDatuM nathI, eno artha e ke haju paNa pILAzanA ne gurutvanA AdhArabhUta je pArthiva bhAga che te
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 nyAyasiddhAntamuktAvalI paNa UDI gayo nathI, suvarNanI sAthe ja pravAhI rUpe vidyamAna che. eTale enuM ja dravatva paNa atyaMtAgnisaMyoga ApavA chatAM anucchidyamAna ja rahyuM che. ne temAM to sAdhya taijasatvano abhAva che. eTale vyabhicAradoSa spaSTa che. samAdhAna - pANImAM kALI meMzanI rajakaNo paDI hoya to game eTaluM tapAvavA chatAM e meMza pIgaLatI nathI ema suvarNa pIgaLI javA chatAM emAM rahelo pILAza ane gurutvanA AzrayabhUta pArthivabhAga pIgaLyo hoto nathI. eTale emAM dravatva ja nathI, to anucchidyamAnadravatva to kyAMthI hoya? eTale hetu ja rahyo na hovAthI vyabhicAra nathI. (zaMkA - pANImAM masIcUrNa dravatuM nathI emAM zuM pramANa che? samAghAna - pANIne jo khUba tapAvI varALa karI devAmAM Ave to paNa e masIcUrNa to paDyuM ja rahe che. jo e dravI gayuM hota to e paNa UDI javAthI vAsaNamAM taLiye kALAza dekhAya nahIM.). (mu.) apare tu pItimAzrayasyAtyantAgnisaMyoge'pi pUrvarUpAparAvRttidarzanAt tatpratibandhakaM vijAtIyadravadravyaM klpyte| tathAhi - atyantAgnisaMyogI pItimagurutvAzrayaH vijAtIyarUpapratibaMdhakadravadravyasaMyuktaH, atyantAgnisaMyoge satyapi pUrvarUpavijAtIyarUpAnadhikaraNapArthivatvAt, jlmdhysthpiitpttvt| tasya ca pRthivIjalabhinnasya tejastvaniyamAt / (ma.) bIjA vidvAno, patimAnA AzrayamAM atyaMtaagnisaMyoga ApavA chatAM pUrvarUpanuM aparAvartana jovA maLe che. tethI rUpaparAvartananA pratibaMdhaka vijAtIyadravadravyanI kalpanA kare che. te A rIte - atyaMtaagnisaMyogavALo pItimagurutvAzrayavijAtIyarUpapratibaMdhaka dravadravya saMyukta hoya che, kAraNa ke atyaMtAgnisaMyoga hovA chatAM pUrvarUpathI vijAtIyarUpanuM anadhikaraNa evuM pArthiva dravya che. jema ke jaLamadhyastha pILuM kapaDuM. te (vijAtIyadravadravya) pRthivIjaLa bhinna (hovAthI) tejas hovuM Avazyaka che. (vi) pANImAM rahelA kapaDAMne game eTaluM agni para rAkhavAmAM Ave to paNa jyAM sudhI pANI vidyamAna che tyAM sudhI kapaDAno raMga badalAto nathI. kapaDuM e pArthivadravya che. khUba agnisaMyoga maLavA para enA varNanuM parivartana thavuM ja joIe. paNa enathI thatuM ethI jaNAya che ke enAthI vijAtIya evuM pravAhI jaLadravyae rUpaparAvartananuM pratibaMdhaka che. A ja rIte pravAhI banI gayelA suvarNane paNa game eTaluM tapAvavA chatAM eno varNa badalAto nathI. pILAzanA AzrayabhUta dravya to pArthiva ja che ne chatAM khUba agnisaMyoga ApavA chatAM pUrvarUpathI vijAtIyarUpa utpanna thatuM nathI. mATe tyAM paNa koI rUpaparAvartananuM pratibaMdhaka vijAtIya dravadravya hovuM joIe. e dravya vijAtIya che, mATe pRthvI to nathI ja. jaLa paNa nathI, kAraNa ke e pravAhIdravya to khUba tapAvavA para varALa banIne UDI jAya che ne pachI avaziSTa rahela pArthivadravyamAM rUpaparivartana paNa thAya che, kAraNa ke pratibaMdhaka dravya hAjara na rahyuM. suvarNamAM AvuM nathI thatuM. vaLI jaLamAM to sAMsiddhika dravatva hoya che, jyAre AmAM to naimittika dravatva che. mATe e vijAtIyadravadravya jaLa' paNa nathI. vAyu vageremAM to vatva ja na hovAthI e dravya "vAyuM paNa nathI. tethI e tejasUdravya hovuM siddha thAya che. A mATe apAyelA anumAnamAM atyaMtAgnisaMyogI pItima-gurutvAzraya (suvarNamAM bhaLela pArthivabhAga) e pakSa che, vijAtIya rUpa pratibaMdhaka dravadravyasaMyuktatva e sAdhya che ane atyaMtAgnisaMyoga thavA chatAM paNa pUrvarUpathI vijAtIyarUpanuM anadhikaraNatvaviziSTa pArthivatva e hetu che. AmAM hetumAM "atyaMtAgnisaMyoga' evuM AkhuM pada ke "atyaMta' pada na mUke to agninA saMyogamAM na Avelo ke maMda agninA saMyogamAM Avelo ghaTa, paNa pUrvarUpathI vijAtIya rUpanuM anadhikaraNa rahevAthI hetumAn bane, jemAM sAdhya na hovAthI vyabhicAra Ave. atyaMtAgnisaMyoga pAmelA ghaTamAM to rUpaparAvartana thaI ja jAya che
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyu nirUpaNa 169 atyaMtAgnisaMyoga thavA chatAM jalIya paramANumAM rUpanuM parivartana thatuM nathI. eTale vyabhicAra TALavA mATe hetumAM pArthiva' zabda umeryo che. (zaMkA - A anumAna aprayojaka che samAdhAna-nA, AzrayanAzAjanyarUpanAza pratye pratibaMdhaktabhAvaviziSTAgnisaMyogakAraNa hovAthI AvAkAryakAraNabhAvano bhaMga e ja anukULatarka che.) (kA.) apAkajo'nuSNAzItasparzastu pavane mataH // 42 // (mu.) vAyuM nirUpayati - apAkaja iti / anuSNAzItasparzasya pRthivyAmapi sattvAduktamapAkaja iti / apAkajasparzasya jalAdAvapi sattvAduktamanuSNAzIteti / etena vAyavIyo vijAtIyaH sparzo darzitaH, tajanakatAvacchedakaM vAyutvamiti bhAva: I42 (vAyu nirUpaNa) (ka) apAkana-anuSNAzItasparza vAyumAM manAyo che. (mu.) 4ramI kArikAnA uttarArdhamAM vAyunuM nirUpaNa kare che. ('manuIItasparzavavaM' AvuM je lakSaNa phalita thAya che temAM padakRtya-) anuNAzItasparza pRthvImAM paNa hoya che tethI kahyuM "apAkaja.' apAkajasparza jalAdimAM paNa hoya che. vATe kahyuM anuSmAzIta. Ama vAyuno vijAtIya sparza hoya che ema jaNAvyuM. e vijAtIya sparzanI janatAnA avacchedaka tarIke vAyutva siddha thAya che. vi.) paTano sparza paNa apAkajaanuSNAzIta hoya che tethI ativyApti. tathA, AdhakSaNAtAcchanna avayavI rUpavAmAM AvyAmi... A baMnenAvAraNa mATe jAtighaTitalakSaNa banAvavuM. eTale ke pArvajJasparzavakRtti - manuSkAzItasparzavavRttidravyatva sAkSAtvyApyajJAtimatte AvuM lakSaNa banAvavuM. paTavAdi AvI ja dravyatvavyApya jAti hovA chatAM dravyatvasAkSAvyApya na hovAthI ati nuM vAraNa jANavuM. pRthvImAM anuNAzItasparza che, paNa pAkaja che. jaLa-tejamAM kramazaH zIta ne usNa sparza che. A baMnethI alaga prakArano apAkajaanuSmAzItasparza vAyumAM che. AmAM apAkajaanuSNAzItasparzatva e sparzatvavyApya jAtivizeSa (=vijAtIyasparzatva) jANavI. ene paNa vyApa janyavijAtIyasparzatva jAti che. tadavacchinnakAryatA nirUpita samavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke janyavAyunI siddhi thaze. ne pachI janyavAyutvAvacchinnakAryatAnI samavAyikAraNatAnA avacchedaka tarIke vAyutvajAtinI siddhi jANavI. zaMkA - paTano sparza paNa apAkaja - anuSmAzIta che. eTale vAyuno je vijAtIya sparza kahyo e ja paTamAM paNa che? jo hA kahezo, to evA vijAtIya sparzanuM samAyikAraNa paTa paNa banI javAthI enI kAraNatAnA avacchedaka tarIke vAyutvanI siddhi nahIM thaI zake. eTale vAyuno je apAkaja-anuSmAzIta sparza che e paTIyasparza karatAM paNa vijAtIya che ema mAnavuM ja paDaze. ane ema je mAnazo to, 'vijAtIyasparzavatva" eTaluM ja vAyunuM lakSaNa kAphI che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. vijAtIyasparzavatva ke vijAtIyasparzavavRttidravyatvavyApya-jAtimattva ATaluM ja lakSaNa yogya lAge che. "pAkajasparzavavRtti...' vizeSaNanI jarUra nathI. (kA.) tiryaggamanavAneSa jJeyaH sparzAdiliGgakaH / (mu.) paNa vAyu zahiti*:, vArdi arza-zabda-ti-paeNranunIya, vijJAtIyana, vitakSAshbden, 'tRNAdInAM dhRtyA, "zAkhAdInAM kampanena ca vAyoranumAnAt / yathA ca vAyurna pratyakSastathA'gre vakSyate /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 nyAyasiddhAntamuktAvalI (vAyunAM anumAno) (kA.) A vAyu tirkI gati karavAvALo hoya che ne sparzodilaiiMgaka che. (mu.) A vAyu sparzodiliMgaka che. vAyu sparza-zabda-dhRti ane kaMpathI anumAna karAya che, kAraNa ke vijAtIyasparza, vilakSaNazabda, taNakhalAM vagerenI dhRti ane 4zAkhA vagerenuM kaMpana... A badhAthI vAyunuM anumAna thAya che. je kAraNasara 'vAyu pratyakSa nathI' te kAraNa AgaLa kahevAze. (vi.) pavananuM pratyakSa na hovAthI pavana vAya rahyo che - havA AvI rahI che A badhI vAto anumAnathI jaNAya che. evA cAra anumAna prayogo jANavA. (1) vAyuno sparza vijAtIya hoya che. e jyAre anubhavAya che tyAre tyAM koI rUpavAn dravya to dekhAtuM nathI. eTale ke e sparza rUpavAn dravyamAM samaveta hoto nathI. tethI Avo anumAnaprayoga jANavo - ayaM rUpavaddravyA'samavetaH sparzaH kvacidAzritaH, sparzatvAt, pRthivIsamavetasparzavat pRthvI vagereno sparza to pRthvImAM Azrita hovo siddha ja che. tethI siddhasAdhana doSa na Ave e mATe 'rUpa dravyAsamaveta' lakhyuM che. rUpavadravyamAM asamaveta che, mATe siddha thatuM Azrayadravya pRthvI-jaLa-teja to nathI ja. ane AkAzAdimAM sparza nathI. mATe vAyunI siddhi thAya che. (2) jyAre vAMsa phATe che tyAre avAja thAya che. ema A rIte avayavono vibhAga na thato hoya tyAre paNa koIka patthara je vA dravyanA abhighAta saMyogathI paNa avAja thato hoya che. paNa kyAreka A bemAMnuM ekeya na hoya tyAre paNa pAMdaDAmAM khaDakhaDa avAja thato hoya che je vAyunuM anumAna karAve che. anumAnaprayoga Avo jANavoasti rUpavaddravyAbhidhagate yo'yaM parNAdiSu zabdasantAnaH sa sparzavadvegavaddravyasaMyogajanyaH, avibhajyamAnAvayavadraivyasambandhizabdasantAnatvAt, daNDAbhihatabherIzabdasantAnavat avibhajyamAna che avayavo jenA evA dravya saMbaMdhI zabda saMtAnanI hetumAM vAta karI che tethI vyabhicAranuM vAraNa thAya che. nahIMtara khAlI rAsantAna~At eTalo ja hetu mUkavAmAM Ave to vAMsa phATavAnA avAjamAM e hetu che, paNa sparzavar..... saMyoLananyatva evuM sAdhya nathI. tethI vyabhicAra Ave. patthara mAravAthI thayelo avAja tAHvyasaMyogajanya che e siddha ja che. tethI siddhasAdhanadoSavAraNa mATe asati rUpavadravyAmiSAte ema pakSamAM vizeSaNa che. sAdhyamAM je dravyanA saMyoganI vAta che te game te dravya na hoya zake. kAraNa ke je vegavad na hoya tevA dravyano saMyoga to zabdajanana karI zakato nathI. eTale ahIM vegavadbhavya siddha thAya che. eTale A dravya AkAzAdi pAMcamAMnuM nathI. vaLI pakSamAM rUpavadravyanA abhighAtano niSedha karyo che. tethI e pRthvI-ap ke tejas paNa nathI. eTale e dravya vAyu tarIke siddha thAya che. Ama, jo ke vAyunI siddhi mATe vevallR vizeSaNathI ja kAma patI jAya che, chatAM sparzavat evuM vizeSaNa, vAyunI siddhi sAthe ja enA sparzanI paNa siddhi thaI jAya e mATe jANavuM. zaMkA - - paNa e vyartha vizeSaNa banavAthI doSa nahIM kahevAya ? = samAdhAna - sAghyamAM vyarthavizeSaNa e doSarUpa nathI. (uparathI AvA sthaLe to e guNarUpa che, kAraNa ke sparzanI siddhi mATe eka alaga anumAna karavAnuM TaLavAthI lAghava thAya che.) (3) nabhasi tRNAdInAM dhRtiH sparzavadvegavaddravyasaMyogahetukA, janyaprayatnAjanyadhRtitvAt, naukAdhRtivat pANImAM taNakhalAnI dhRtimAM siddhasAdhanadoSa vAravA namatti lakhyuM che. apaNe je vastune pakaDI rAkhI hoya
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17i vAyunAM anumAno tenI vRtimAM vyabhicAranA vAraNa mATe ja prayatnAjanya' evuM vizeSaNa che. e vRti ApaNA ja prayatnajanya hoya che. (4) rUpavadrvyAbhighAtazUnyazAkhAkaMpanaM sparzavadvegavadrvyAbhighAtajanyaM, vijAtIyakarmatvAt, nadIpUrAhatakAzAdikarmavad paththara mAravAthI paNa zAkhA kaMpe che e siddha che. tethI siddhasAdhanadoSavAraNa mATe rUpava. ityAdi. "ceSTA" rUpa kriyAmAM vyabhicAravAraNa mATe 'vijAtIya' evuM vizeSaNa che. tethI ceSTAbhinnakarmavAt e rIte paNa hetu kahI zakAya. (kA.) pUrvavannityatAyuktaM dehavyApi tvagindriyam // 43 // (mu.) pUrvavaditi / vAyurdvividhaH - nityo'nityazca, paramANurUpo nityaH, tadanyo'nityo'vayavasamavetazca, so'pi trividhaH-zarIrendriyaviSayabhedAt / tatra zarIramayonijaM pizAcAdInAM, parantu jalIya-taijasa-vAyavIyazarIrANAM pArthivabhAgopaSTambhAdupabhogakSamatvaM, jalAdInAM prAdhAnyAjalIyatvAdikamiti / atra yo vishessstmaah-dehvyaapiiti| zarIravyApakaM sparzagrAhakamindriyaM tvak, 'tacca vAyavIyaM, rUpAdiSu madhye sparzasyaivAbhivyaJjakatvAt, aGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjakavyajanapavanavat // 43 // (kA.) pUrva (=jaLa) vat (vAyumAM paNa) nityatAdi jANavA (enI indriya tarIke) dehavyApI tvagindriya kahevAyelI che. (mu.) vAyube prakAre che, nitya ane anitya. paramANurUpe rahelavAyu nitya che, tenAthI bhinna vAyu anitya che ane avayavomAM samaveta hoya che. te = anityavAyupaNa trividha che - zarIra, indriya ane viSaya. temAM vAyunuM zarIra ayonija hoya che. pizAcAdinuM (zarIra vAyavIya jANavuM.) paraMtu jalIya-taijasa-vAyavIyazarIro pArthivabhAgano upakhaMbha hovAthI upabhoga samartha (bane che.) jaLa vagaranI pradhAnatA hovAthI (zarIra) jalIya vagere (kahevAya che.) vAyumAM je vizeSatA che te kahe che-zarIravyApaka sparzagrAhaka indriya -pha indriya che. ane te = tvagindriya vAyavIya hoya che, kAraNa ke rUpAdimAMthI sparzanI ja abhivyaMjaka hoya che. jema ke zarIra para rahelA pANInI (parasevAnI) ThaMDakano abhivyaMjaka evo paMkhAno pavana. (vi.) (zaMkA - jo pizAcAdinuM zarIra vAyunuM baneluM che to hAtha-paga vagere avayavo asaMbhavita hovAthI upabhoga zI rIte karI zake ?) (1) samAdhAna - pArthivabhAgano upakhaMbha hovAthI upabhoga zakya bane che. (jalIya vagere zarIra aMge paNa samAna vAta hovAthI lAghava samajIne ahIM bhegI vAta karI che.) (zaMkA - paNa jo pArthivabhAga Avazyaka che to ene pArthiva ja kaho ne !). (2) samAdhAna - jalIya vagere zarIromAM jaLa vagerenI pradhAnatA hovAthI jalIya vagere kahevAya che. (3) paMkhAno pavana zarIrane lAgelA pANInA mAtra sparzano ja abhivyaMjaka che, to e jema vAyavIya che, tema tvagindriya aMge jANavuM. ahIM paNa saMnikarSamAM vyabhicAranA vAraNa mATe dravyatve sati joDavuM. (va.) pAritu mahAvAyuparyanto viSayo mataH | (mu.) viSayaM darzayati - prANAdiriti / yadyapyanityo vAyuzcaturvidhaH, tasya caturthI vidhA prANAdirityuktamAkare, tathApi saMkSepAdeva traividhyamuktam / prANastveka eva hRdAdinAnAsthAnavazAt mukhanirgamAdinAnAkriyAbhedAcca nAnAsaMjJAM saMmata rUti | (ka.) prANAdithI mahAvAyu sudhIno (vAyuno) viSaya manAyo che.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI (mu.) 44mI kArikAnA pUrvArdhamAM vAyuno viSaya darzAve che - jo ke "anitya vAyu cAra prakArano che. teno cotho prakAra prANAdi che'' e pramANe AkaramAM = prazastapAda bhASya vageremAM kahyuM che. to paNa saMkSepathI ahIM traNa prakAra kahyA che. (prANAdino samAveza viSayamAM jANavo.) 'prANa to eka ja (che, chatAM) hRdaya vagere judA judA sthAnanA kAraNe tathA mukhanirgamAdi judIjudI kriyAnA bhedanA kAraNe vividha saMjJA pAme che. (vi.) hRdi prANo gude'pAnaH samAno nAbhisaMsthitaH / udAnaH kaNThadezastho vyAnaH sarvazarIragaH / prANa - mukha-nAsikAmAMthI niSkramaNa-praveza. apAna -maLa vagerenuM adhonayana kare. mAtra hRdayamAM rahelo samAna - pAcana mATe agninuM uddIpana kare. udAna - rasAdine Uce lai jAya. vyAna - nADI-mukhamAM vistare... 172 gudAmAM rahelo nAbhimAM rahelo kaMThamAM rahelo sarvazarIravyApI (kA.) AkAzasya tu vijJeyaH zabdo vaizeSiko guNaH // 44 // (mu.) AkAzaM nirUpayati- AkAzasyeti / 'AkAzakAladizAmekavyaktitvAdAkAzatvAdikaM na jAtiH, kintu AkAzatvaM zabdAzrayatvam / "vaizeSika' iti kathanaM tu vizeSaguNAntaravyavacchedAya / etena pramANamapi darzitaM, tathAhi'zabdo vizeSaguNaH cakSurgrahaNAyogyabahirindriyagrAhyajAtimattvAt, sparzavat / zabdo dravyasamavetaH, guNatvAt, saMyogavadityanumAnena zabdasya dravyasamavetatve siddhe 'zabdo na sparzavadvizeSaguNaH, agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAve akAraNaguNapUrvakapratyakSatvAt, sukhavat / pAkajarUpAdau vyabhicAravAraNAya satyantam / paTarUpAdau vyabhicAravAraNAyAkAraNaguNapUrvaketi / jalaparamANurUpAdau vyabhicAravAraNAya pratyakSeti / 'zabdo na dikkAlamanasAM guNaH, vizeSaguNatvAt, rUpavat / 'nAtmavizeSaguNaH, bahirindriyayogyatvAt, rUpavat / itthaJca zabdAdhikaraNaM navamaM dravyaM gaganAtmakaM siddhyati / (AkAza nirUpaNa) (kA.) AkAzano zabda e vizeSaguNa jANavo. (mu.) 44mI kArikAnA uttarArdhamAM AkAzanuM nirUpaNa kare che. 'AkAza-kALa ane dizA eka-eka vyakti hovAthI AkAzatvAdi jAti nathI. kiMtu AkAzatva zabdAzrayatvarUpa che. vaizeSika evuM kathana anya vizeSaguNano vyavaccheda karavA mATe che. enAthI (AkAzamAM) pramANa paNa darzAvyuM che. te A rIte - zabda e vizeSa guNa che, kAraNa ke cakSugrahaNane ayogya evo bahirindriyagrAhya jAtivALo padArtha che. jema ke sparza. 'zabda dravyasamaveta hoya che, kAraNa ke guNa che, jemake saMyoga. A anumAnathI zabda dravyasamaveta hovo siddha thaye (AgaLa A pramANe anumAno jANavA -) pazabda sparzavAMLA (dravya) no vizeSaguNa nathI, kAraNa ke e, agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvano abhAva hovA sAthe akAraNaguNapUrvaka pratyakSatva vALo che, jema ke sukha. pAkaja rUpa vageremAM vyabhicAranA vAraNa mATe satyanta (vizeSaNa che.) paTarUpa vageremAM enA vAraNa mATe akAraNaguNapUrvaka evuM (vizeSaNa che.) jalIyaparamANunuM rUpa vageremAM enA vAraNa mATe pratyakSatva evuM pada che. zabda di-kALa-manano guNa nathI, kAraNa ke vizeSaguNa che, jema ke rUpa. (zabda) AtmAno vizeSaguNa nathI, kAraNa ke bahirindriyayogya che, jema ke rUpa. A rIte zabdanA adhikaraNabhUta navamuM dravya gagana siddha thAya che. (vi.) (1) AkAzatva, kAlatva ane diktva e jAtio nathI, kAraNa ke enA AzrayabhUta AkAza vagere eka-eka vyakti ja che. jo ke ahIM, AkAzatvanI ja vAta karavI joIe, chatAM lAghava thatuM hovAthI agre vaktavya kAlatva ane dihtvanI vAta paNa ahIM bhegI karI dIdhI che.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzadravyasiddhi 173 | 'mArutiMta nAtiH (nAtitvamAvavata), mAcaeNvyaksiM-'Avo anumAna prayoga karavAmAM Ave to, jAtitvAbhAva evuM sAdhya AkAzatvamAM che jyAre eka vyaktitva evo hetu AkAzamAM che, tethI sAdhya-hetunuM sAmAnAdhikaraNya na maLe. tethI anumAna prayoga Avo jANavo - mAratve nati:, manejasamatatvamavi paTarUpavatuM (jJAtimitro gharma patha | AkAzatva jo jAti nathI, to upAdhi che. to enI vyAkhyA - lakSaNa zuM?) AkAzatvaM zabdAzrayatvam (2) (guNanirUpaNamAM zabdane vizeSaguNa tarIke jaNAvela ja che. to ahIM mULamAM-kArikAvalImAM vaizeSika zabda na lakhyo hota to paNa e khabara paDI ja javAnI hatI... to vaizeSika zabda zA mATe lakhyo che?-) AkAzamAM zabda sivAya bIjo koI vizeSaguNa hoto nathI e jaNAvavA mATe vaizeSika' zabda vAparyo che. AkAzano zabda e vizeSaguNa che ema kahevA dvArA "AkAza' nuM sAdhaka pramANa paNa sUcita kareluM jANavuM. (e pramANa A pramANe che - zabdaH pRthivyAdyaSTadravyabhinnadravyAzritaH, aSTadravyAnAzritatve sati dravyAzritatvAt A anumAnamAM svarUpAsiddhidoSa che, kAraNa ke tame kahelo viziSTa hetu zabdAtmaka pakSamAM rahyo nathI." AvI zaMkAnuM vAraNa karavA mATe hetunA baMne aMzo - 'dravyAzritatva' evuM vizeSya ane "aSTadravyAnAzritatva' evuM vizeSaNa - A baMne zabdAtmaka pakSamAM rahelA che ema siddha karavuM joIe. eTale zabdamAM dravyAzritatva rahyuM che evuM siddha karavA muktAvalImAM be anumAna prayogo ApyA che. tathAti-) (3) (1) zabdo vizeSa:, cakSuphAyodiridriyagrAhmajJAtimasvIta, sparzavat cakSuthI jANavAne ayogya hovA chatAM bahirindriyagrAhya hoya evo je jAtimAn padArtha te vizeSaguNa ja hoya, jema ke sparza jo ke zabdamAM dravyAzritatva siddha karavA mATe mAtra gaNatva' nI siddhi karI devAthI paNa kAma sarI jAya che, je vyabhicAra vagere koi doSa paNa AvatA nathI, chatAM ahIM 'vizeSaguNatva' ne sAdhya tarIke eTalA mATe jaNAvyuM che ke AgaLa "aSTadravyAnAzritatva' aMzanI siddhi mATe je anumAna prayogo ApavAnA che emAM, ekamAM 'vizeSaguNatva' heta tarIke levAno che. eTale ahIM jo khAlI guNatva' siddha karavAmAM Ave to tyAM pAchuM 'vizeSaguNatva' siddha karavAnuM UbhuM rahe, jethI gaurava thAya. vaLI vyabhicAra vagerenuM vAraka na hoya evuM paNa vizeSaNa sAdhyamAM doSa rUpa nathI e AgaLa AvI gayuM che. A, anumAnamAM, cakSugrahaNAyogya AvuM jAtimAnuM je vizeSaNa hetumAM mUkavAmAM AvyuM che te na mUkavAmAM Ave to, bahirindriyagrAhyajAtimAnuM je saMyoga, e vizeSaguNa na hovAthI vyabhicAra Ave, (jo vizeSaguNatvanA badale guNatvane ja sAdhya banAvyuM hoya to saMyogamAM vyabhicAra na Ave, paNa ghaTAdimAM Ave te jANavuM.) bahirindriyagrAhya" lakhavAmAM na Ave to AtmAmAM vyabhicAra Ave, kAraNa ke e cakSugrahaNAyogya to che ja. bahirindriya eTale manobhinna indriya. AtmA manogrAhya che, bahirindriyagrAhya nahIM. "jAtimA' nA badale mAtra "dharmavAnuM lakhavAmAM Aveto "rasatva' vageremAM vyabhicAra Ave. kAraNakeecakSugrahaNAyogya chenebahirindrigrAhya paNa che. emAM rahela gharma rasattva "jAti' rUpa na hovAthI, "rasatva" "jAtimAna banavAnA kAraNe A vyabhicAranuM vAraNa thAya che. A anumAnamAM cakSugrahaNAyogyatva ane bahirindriyagrAhyatva A baMnene jAtimAnA vizeSaNa tarIke laI uparanI vAta jANavI. e bene jAtinA vizeSaNa tarIke paNa laI zakAya. arthAt AvuM anumAna paNa karI zakAya ke zabda vizeSaguNa che, kAraNa ke cakSugrahaNAyogya anebapirindriyagrAhya evI je jAtitadvAnuM che, jemake sparza. paNa A rIte e bene jAtinuM vizeSaNa banAvavAmAM Aveto cakSugrahaNAyogya ema je kahyuM che emAM yogyatA sudhI javuM Avazyaka na rahe, cakSugrahaNAviSaya eTaluM ja kahevAthI paNa cAle. vastutaH to,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI cAkSuSapratyakSano aviSaya evI je dravyamAM avRti jAti, tattva hetu paNa zabdamAM vizeSaguNatvanI siddhi karAvI ApavA samartha che e jANavuM. (4) (2) zandra: dravyAzrita (dravyasamaveta:), muLatvAt, saMyovat mAtra guNatva hetuthI paNa dravyAzritatva siddha thaI zake che, tethI vizeSaguNatvane hetu tarIke na levAya, nahIMtara e vyarthavizeSaNaghaTita thavAthI vyApyatvAsiddhi doSa Ave. 174 Ama, AkAzanA pramANa tarIke apAyelA anumAnanA hetunA 'dravyAzritatva' evA vizeSya aMzanI zabdAtmaka pakSamAM siddhi thaI. have 'adravyAnAzritatva' evA vizeSaNaaMzanI siddhi mATe granthakAra kramazaH traNa anumAno Ape che. (5) (1) zabdaH na sparzavadvizeSaguNaH, agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAve sati akAraNaguNapUrvakatve sati pratyakSatvAt, sukhavat agnisaMyoga jenuM asamavAyikAraNa na hoya, je kAraNaguNapUrvaka na hoya ne chatAM je pratyakSa hoya, Avo padArtha sparzavAn dravyano vizeSaguNa hoto nathI, jema ke sukha. pRthvI, jala, taijas ane vAyu A cAra sparzavALAM dravyo che. emAM (paTAdi) avayavInA rUpa vagere vizeSaguNa, paTAdi avayavInA kAraNabhUta avayavonA (taMtu vagerenA) guNothI janya hoya che. eTale ke kAraNaguNapUrvaka hoya che. ghaTAdimAM pAkajarUpa vagere je utpanna thAya che e kAraNaguNapUrvaka nathI hotA, paNa enuM agnisaMyoga e asamavAyikAraNa hoya che. pAkajarUpanuM ghaTAdi e samavAyikAraNa, ne temAM agnisaMyoga rahyo che je pAkajarUpAdinuM kAraNa che, mATe agnisaMyoga enuM asamavAyikAraNa che. tethI, hetunuM 'agnisaMyogA' vizeSaNa mUkavAmAM na Ave to pAkajarUpa akAraNaguNapUrvaka pratyakSa che, ne chatAM sparzavam (ghaTAdi) dravyano vizeSaguNa che. tethI emAM vyabhicAra Ave. 'akAraNaguNapUrvakatva' vizeSaNa na mUke to paTAdinA apAkajarUpAdimAM agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAva ane pratyakSatva baMne hovAthI vyabhicAra Ave. 'pratyakSatva' na lakhavAmAM Ave to, jalIyaparamANunuM rUpa nitya hovAthI emAM vyabhicAra Ave. paNa e pratyakSa na hovAthI pratyakSatvanA pravezathI e vyabhicAranuM vAraNa thAya che. (6) (2) zabda: na vizvAmanamAM muLa:, vizeSanuLAt, rUpavat / dig vagerenA guNo sAmAnyaguNa che, vizeSaguNa nahIM. (7) (3) zabtaH na AtmavizeSamuLaH (=AtmavizeSamuLatvAmAvavAna), viirandriyayogyatvAta, rUpavat / jJAnasukha vagere AtmAnA vizeSaguNo zrotrAdi bahirindriyagrAhya hotA nathI, jyAre zabda to zrotragrAhya che, mATe e AtmAno vizeSaguNa nathI. Ama zabda vizeSaguNa hovAthI eno Azraya koI dravya to che ja, vaLI e dravya pRthyAdi ATha dravyothI bhinna che, tethI navamuM dravya siddha thAya che je lAghavatarkathI eka ane nitya siddha thAya che. vaLI zabda to AkhA vizvamAM kyAMya paNa utpanna thaI zake che, mATe e dravya vibhu che. Ama navamA AkAzadravyanI siddhi thayelI jANavI. (mu.) na ca vAyvavayaveSu sUkSmazabdakrameNa vAyau kAraNaguNapUrvakaH zabda utpadyatAmiti vAcyam, ayAvaddravyabhAvitvena vAyorvizeSaguNatvAbhAvAt // 44 // (mu.) 'vAyunA avayavomAM sUkSmazabda (utpanna thAya che ne pachI uttarottara vadhatA) krame vAyumAM (=vAyunA mahattparimANavALA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrosendriya 175 avayavImAM) kAraNaguNapUrvaka (evo zrotragrAhya) zabda utpanna thAya che ema mAnIne" evuM na kahevuM, kAraNake (zabda) ayAvadravyabhAvI hovAthI vAyuno vizeSaguNa nathI. (vi.) zaMkA - tame zabda ne sparzavavizeSamuna:... ityAdi je anumAna ApyuM te bAdha ane svarUpAsiddhi doSagrasta che. kAraNake zabdasparzavaddhavya (vAyu)no vizeSaguNa che, ne emAM kAraNaguNapUrvatva che, akAraNa guNapUrvatva nahIM. te A rIte vAyunA avayavomAM sUkSma zabda utpanna thAya che. paNa e avayavomAM mahatparimANa na hovAthI e zabda saMbhaLAto nathI. chatAM e ja sUkSma zabda gharAvanAra avayavothI banelA avayavImAM e sUkSmazabdakrame sthUla zabda pedA thAya che je saMbhaLAya che. Ama zabdamAM vAyunuM (sparzavaddhavyanuM vizeSaguNatva hovAthI bAdha doSa che ne akAraNa guNapUrvatva na hovAthI svarUpasiddhi doSa che.) samAdhAna - tame zabdane vAyuno guNa mAnI lIdho eTale AdoSo Ave che, vastutaH zabdaevAyuno vizeSaguNa nathI, ndriH vAvizeSaguNatvamAvavAnuM, mAvadravyamAvitvAta, jJAnavat 'yAva' zabdano artha jeTaluM ane jyAM sudhI" evo thAya che. eTale jeTaluM dravya hoya te AkhAmAM vyApIne rahela hoya (vyApyavRtti hoya) te yAvahvavyabhAvI kahevAya, ane jyAM sudhI dravya hoya tyAM sudhI rahenAra (pahelAMnAzana pAmI janAra) yAvahvavyabhAvI kahevAya che. vAyuno vizeSaguNa sparza vyApyavRtti che ne svAzraya (avayavI) vAyunA nAze ja nAza pAmanAro che, e pUrve nahIM tethI, zabdaH na vAyuvizeSaguNaH ayAvadravyabhAvitvAt (=avyApyavRttitvAt), jJAnavat zabdaH na vAyuvizeSaguNaH ayAvadrvyabhAvitvAt (svAzrayanAzAjanyanAzapratiyogitvAt), jJAnavat zabda to, potAnA AzrayabhUta dravyano nAza na thayo hovA chatAM nAza pAmI jAya che, mATe e svAzrayanAzajanya nAzano pratiyogI nathI, paNa svAzrayanAzAjanyanAzano pratiyogI che, ne tethI e vAyuno vizeSaguNa nathI. A anumAnamAM, vAyuvizeSaguNatvAbhAvanA badale vAyuguNatvAbhAvane sAdhya banAvavAmAM Ave to vAyunA saMyoga, ddhitva, saMkhyA vagere guNomAM vyabhicAra Ave, kAraNake A sAmAnyaguNo ayAvahvavyabhAvI che. (aa.) cinu machAtrAsannathupAtaH | (mu.) tatra ca zarIrasya viSayasya cAbhAvAdindriyaM darzayati - indriyamiti / nanvAkAzaM lAghavAdekaM siddhaM zrotraM punaH puruSabhedAdbhinnaM kathamAkAzaM syAt ? iti cet ? tatrAha - eka iti / AkAza ekaH sannapi upAdheH karNazaSkulyA bhedAd bhinnaM zrotrAtmakaM bhavatItyarthaH / (ka.) (AkAzanI) indriya zrotra che. (te) eka hovA chatAM upAdhinA kAraNe judI che. (mu.) AkAza dravyamAM zarIra ane viSayano abhAva hovAthI indriya darzAve che. "AkAza to lAghava (tarka) thI eka hovuM siddha thayuM che. zrotra to puraSabhede bhinna hoya che. to te eka evA) AkAza (rUpa) zI rIte hoya?" AvI zaMkA aMge javAba ApavA parvaH sana... ityAdi kahyuM che. AkAza eka hovA chatAM upAdhibhUta karNazakhulIno bheda hovAthI bhinna thaIne (=bheda pAmIne) zrotrAtmaka bane che. (vi.) zaMkA - puruSe puruSe zrotrendriya alaga-alaga hoya che, jyAre AkAza to AkhuM lAghavatarkathI eka ja hovuM siddha thayuM che. eTale eka AkAza aneka zrotrendriya rUpa zI rIte banI zake? samAdhAna - AkAza svayaM eka hovA chatAM upAdhibhede karNazakhulInA bhede bhinna bhinna zrotrendriya rUpa bane
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 nyAyasiddhAntamuktAvalI che. arthAt caitranI karNazakhulIthI avacchinna AkAzacaitranI zrotrendriya che... maitranI karNazakhulIthI avacchinnaAkAza maitranI zrotrendriya che vagere. (aa.) kanyAnAM ganI: 17: katAmAzrayo mata: 4 (mu.) kAlaM nirUpayati - janyAnAmiti / tatra pramANaM darzayitumAha - jagatAmAzraya iti / (tathA hi) idAnIM ghaTa ityAdiprata tItiH sUryaparispandAdikaM yadA viSayIkaroti tadA sUryaparispandAdinA ghaTAdeH sambandhovAcyaH, saca sambandhaH saMyogAdirna saMbhavatIti kAla eva tatsambandhaghaTakaH kalpyate / itthaM ca tasyAzrayatvameva samyak // 45 // (kALa nirUpaNa) (ka.) janya padArthono janaka kALa jagano Azraya manAyo che. (mu) 45mIkArikAnI uttarArdhamAM kALanuM nirUpaNa kare che. (kAlikasaMbaMdhAvacchinnakAryavAvacchinnakAryatAnirUpita je adhikaraNa tarIkenI nimittakAraNatA tadvattva e kALanuM lakSaNa jANavuM.) temAM (=kALamAM) pramANa darzAvavA mATe nAtAmAzrayaH kahyuM che. te (pramANadarzana) ArIte (jANavuM.-) "atyAre ghaDo che vagere pratItijyAre sUryaparispandAdine viSaya kare che tyAre sUryaparispandAdi sAthe ghaTAdino saMbaMdha mAnavo paDe. ane te saMbaMdha saMyogAdi hovo saMbhavato nathI. tethI kALa ja e saMbaMdhanA ghaTaka tarIke kalpAya che. Ama tene Azraya mAnavo e ja yogya che. (vi.) mAM paTa dvAnImutpannaDa, maya ghaTatAnImutpanna: AvI pratItio kAlane vizvamAM utpanna thatA samasta kAryo pratye nimittakAraNa karIne jaNAve che. ema dvAna (kasminuM vAste) paToDati' vagere pratItithI kALa samasta padArthono Azraya hovo jaNAya che. AmAM idAnI zabda sUryanI parispandrakriyAno ullekha kare che, jeno ghaTa sAthe saMbaMdha hovAthI ja "ghaDo hamaNAM che' ema kahevAya che. zaMkA - parispandrakriyA sUryamAM rahI che jyAre ghaDo pRthvI para rahyo che, A be vacce kayo saMbaMdha saMbhave? samAdhAna - ahIM saMyoga saMbhavato nathI, kAraNa ke eka saMbaMdhI 'kriyA che, jyAre saMyoga to dravya-dravyano ja hoya che. parispandrakriyAno samavAya sUryamAM rahyo che, ghaTamAM nahIM, mATe samavAya saMbaMdha paNa saMbhavato nathI. tethI svAzrayatapanasaMyogisaMyoga e ja A be vacceno saMbaMdha che. sva=parispada kriyA, eno Azraya tapana (=sUrya), ene saMyukta koI dravya hovuM joIe je ghaTa sAthe paNa saMyoga dharAve che. A dravya e ja kALa. lAghavatarkathI e eka ane nitya siddha thAya che. vaLI, idAnI ghaTaH vagere buddhi vizvamAM acAnya sthaLe sarvatra thAya che. eTale A dravya paNa sarvatra vyApI vibhu che. (1.) para paratvatha hetu: kSatiH cAluuthata: | (mu.) pramANAntaraM darzayati-parAparatveti / paratvAparatvAdibuddharasAdhAraNaM nimittaM kAla eva, paratvAparatvayorasamavAyikAraNasaMyogAzrayo lAghavAdatiriktaH kAlaH kalpyata iti bhAvaH / nanvekasya kAlasya siddhau kSaNa-dina-mAsavarSAdisamayabhedo na syAdityata Aha-kSaNAdiH syAdupAdhita iti / kAlastveko'pyupAdhibhedAtkSaNAdivyavahAraviSayaH / upAdhistu 'svajanyavibhAgaprAgabhAvAvacchinnaM karma, 'pUrvasaMyogAvacchinnavibhAgovA, 'pUrvasaMyoganAzAvacchinnottarasaMyogaprAgabhAvo vA, uttarasaMyogAvacchinnaM karma vA / na cottarasaMyogAnantaraM kSaNavyavahAro na syAditi vAcyam, karmAntarasyApi sattvAditi / mahApralaye kSaNAdivyavahAro yadyasti, tadA dhvaMsenaivopapAdanIya iti / dinAdivyavahArastu ttttkssnnkuuttairiti||
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kALanirUpaNa 177 (ka.) (kALa) parAparatvabuddhino hetu che ane (enA) kSaNAdi (bhedo, upAdhithI thAya che. (mu.) (kALa dravyanI siddhi mATe) bIjuM pramANa darzAve che. paratva-aparatva vagere buddhinuM asAdhAraNa nimitta kALa ja che. paratva-aparatvanA asamavAyikAraNa saMyoganA Azraya (tarIke) lAghavatarkabaLe atirikta evo kALa ja kalpavAmAM Ave che. evo abhiprAya jANavo. "lAghavathI eka ja kALadravya siddha thaye enA kSaNa-dina-mAsa-varSa vagere samayono bheda nahIM rahe' evI zaMkAnA samAdhAna mATe "kSaNa vagere upAdhithI thAya che ema kahyuM che.(arthAt kALa eka ja hovA chatAM upAdhibhede kSaNAdivyavahArano viSaya bane che. emAM upAdhisvajanyavibhAgaprAgabhAvAvacchinnakarma, pUrvasaMyogAvacchinnavibhAga, pUrvasaMyoganAzAvacchinnottarasaMyogaprAgabhAva ke uttarasaMyogAvacchinna karma... che. "uttarasaMyoga thayA bAda kSaNavyavahAra nahIM thAya' evI zaMkA na karavI, kAraNa ke e vakhate bIjI kriyA vidyamAna hoya che. mahApralayamAM jo kSaNAdivyavahAra hoya to enI saMgati dhvasathI ja karavI. dina vagerenA vyavahAranI te te kSaNonA samUhathI (saMgati karavI.) (vi.) A ghaDo navo (apara) che, A jUno(para) che. AvI parAparatvanI buddhikALa dravyanA kAraNe che. Azaya e che ke ghaDAmAM je paratvake aparatva pedA thAya che enuM asamavAya kAraNa koNa? paratva guNa hovAthI samavAdhikAraNa to ghaTAdi piMDa svayaM che. A piMDano ko'ka dravya sAtheno saMyoga e asamavAyikAraNa che. A saMyogano eka Azraya to ghaTAdi piMDa svayaM che. paNa anya AzrayabhUta je dravya che te "kALa' che. zaMkA - e anya AzrayabhUta dravya tarIke AkAza, dika ke Atmadravyane ja mAnI lyo ne? eka navuM kALa dravya mAnavAnI zI jarUra che ? samAdhAna - e Azraya tarIke AkAzAdimAMthI kayuM dravya mAnavuM? emAM koI vinigamaka na hovAthI e badhAne mAnavA paDe. tethI aneka asamavAyikAraNa mAnavAnuM gaurava thAya. tethI enA karatAM lAghavA eka atirikta kALadravya mAnavuM ucita che. zaMkA- AmAM to tame parAparatvanA asamAyikAraNanA (ghaTa-kALa saMyoganA) ghaTaka tarIke kALadravyanI siddhi karI. to mULamAM "parAparatvahetuH" ema ja kahevuM joIe ne, "parAparatvadhIhetuH" ema zA mATe kahyuM? samAdhAna - (kAlika) paratva-aparatvamAM pramANa darzAvavA mATe ema kahyuM che. eTale ke A navA-jUnAnI je buddhi thAya che e ja ghaTAdimAM paratva-aparatvanI vidyamAnatA jaNAve che. ne siddha thayelA A paratvAdi bhAvakAryarUpa hovAthI enuM asamavAyikAraNa paNa ko'ka hovuM ja joIe, jenA ghaTaka tarIke "kALa' nI siddhi thAya che. zaMkA - lAghavatarkathI A kALadravya jo eka che, to kSaNa, muharta vagere vyavahAra zI rIte thaze ? samAdhAna - A badho vyavahAra upAdhibhede thAya che. nyAyamate nIce mujaba prakriyA che - koIpaNa paramANu AdimAM prathamakSaNe karma (=kriyA) utpanna thAya che. bIjI kSaNe A kriyAjanya vibhAga utpanna thAya che. trIjI kSaNe A vibhAganA kAraNe pUrvasaMyoganAza (=pUvadeza sAthenA saMyogano nAza) thAya che. A pUrvasaMyoganAza e uttarasaMyoganuM kAraNa che. tethI cothI kSaNe uttarasaMyoga (uttara deza sAthe saMyoga) thAya che. pAMcamI kSaNe karmanAza thAya che. kAraNa ke uttarasaMyoga karmano nAzaka che. (1) A prakriyAno vicAra karIe to jaNAya che ke prathama kSaNe kriyA paNa che ne sva ( e kriyA) janyavibhAga pedA thayo na hovAthI e vibhAgano prAgabhAva paNa che. A prAgabhAva anAdi hovAthI e prathama kSaNanI pUrve paNa hato ja, paNa e vakhate kriyA nahotI. (kAraNa ke kriyA to prathama kSaNe utpanna thaI che.) vaLI kriyA dvitIyAdi kSaNe paNa che ja, chatAM e vakhate A vibhAgano prAgabhAva nathI raheto, (kAraNa ke e vakhate to vibhAga utpanna thaI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 nyAyasiddhAntamuktAvalI gayo che.) eTale kriyA paNa hoya ne tanya vibhAgano prAgabhAva paNa hoya AvuM to mAtra eka prathamakSaNa mATe ja maLe che. eTale svajanyavibhAgaprAgabhAvAvacchinnakriyA(karma) rUpa upAdhi kALanA je aMzamAM rahela che ene prathama kSaNa kahevAya che. (2) dvitIyakSaNotpannavibhAga e pUrvasaMyoganAzanuM kAraNa che. tethI trIjI kSaNe pUrvasaMyoganAza thAya che. eTale ke bIjI kSaNa sudhI pUrvasaMyoga hato. prathamakSaNe paNa A pUrvasaMyoga hato, paNa e vakhate vibhAga nahoto. tethI pUrvasaMyoga ane vibhAga A baMnenI vidyamAnatA to mAtra bIjI kSaNamAM ja maLaze. tethI pUrvasaMyogAvacchinnavibhAga rUpa upAdhi je kALamAM rahI che tene dvitIya kSaNa kahevAya che. (3) tRtIya kSaNe pUrvasaMyoganAza thAya che tema ja haY uttarasaMyoga utpanna thayo na hovAthI eno prAgabhAva hoya che. A nAza ane A prAgabhAva mAtra A eka ja kSaNamAM bhegA thAya che. tethI pUrvasaMyoganAzAvacchinnauttarasaMyogaprAgabhAvathI upalakSita kALa e tRtIyakSaNa che. (4) cothI kSaNe uttarasaMyoga utpanna thAya che, vaLI haju sudhI karma to hAjara che ja, kAraNa ke eno nAzaka uttarasaMyogaTheTha have utpanna thavAthI pAMcamI kSaNe karmano nAza thavAno che. eTale cothI kSaNa mATe uttarasaMyogAvacchinna karma e upAdhi bane che. Ama judI judI upAdhinA kAraNe kALamAM prathamAdikSaNono bheda paDe che. prazna - A cAra kSaNa to vyavahAra thaze, paNa uttarasaMyoga thayA pachI e nahIM thAya, kAraNa ke karma to nAza pAmI gayuM... uttara - pAMcamI kSaNe vaLI koIka paramANu vageremAM anya karma utpanna thaI gayuM hoya che jenA kAraNe kSaNavyavahAra AgaLa cAle che. zaMkA - chatAM, mahApralayamAM to kAryamAtrano nAza hovAthI karma hotuM ja nathI, to tyAre kSaNAdi vyavahAra zI rIte karavAno? samAghAna -jo evakhate kSaNAdivyavahAra hoya to enI saMgati dhvasathI ja karavI. arthAt caramakSaNeyaNukAdino je dhvaMsa thayo te dhvasathI lagAvIne prathama, dvitIya, tRtIya vagere kSaNo kahevI. AvI kSaNonA samUhane laIne dinAdivyavahAra jANavo. (1.) TUntivAdhidetujevA nityA Aite 46 . upAdhibhedAdekA'pi prAcyAdivyapadezabhAk / (mu.) dizaM nirUpayati - dUrAntiketi / dUratvamantikatvaM ca daizikaparatvamaparatvaM bodhyam / tadbuddharasAdhAraNaM bIjaM digeva / 'daizikaparatvAparatvayorasamavAyikAraNasaMyogAzrayatayA lAghavAdekA dik siddhyatIti bhAvaH // 46 // nanu yadyekaiva dik, tadA prAcIpratIcyAdivyavahAraH kathamupapadyate ? ityata Aha-upAdhibhedAditi / yatpuruSasyodayagirisannihitA yA dik sA tatpuruSasya prAcI, evamudayagirivyavahitA yA dik sA pratIcI / evaM yatpuruSasya sumerusannihitA yA dik sodIcI, tadvyavahitA tvavAcI, 'sarveSAmeva varSANAM meruruttarataH sthitaH' iti niyamAt / (dikadravyanirUpaNa) (ka.) dUra-najIkanI buddhinA kAraNa tarIke eka nitya divya kahevAya che. e eka hovA chatAM upAdhibhede pUrva vagere ullekha pAme che.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ diddravyanirUpaNa 179 (mu.) have dikadravyanuM nirUpaNa kare che. dUratva eTale daizikaparatva, antikatva=najIkapaNuM eTale daizikaaparatva. ("A dUra che' "AnajIka che' evI) tenI( daizika paratva ane aparatvanI) buddhinuM asAdhAraNakAraNa didravya ja che. dezikaparatva-aparatvanA asamavAyikAraNabhUta saMyoganA azraya tarIke lAghavathI eka divya siddha thAya che. zaMkA jo dizA eka ja che to pUrva-pazcima vagere vyavahAra kevI rIte saMgata thaze ? samAdhAna : upAdhibhede e saMgata thAya che. je puruSane udayAcaLa tarapha je dizA hoya te dizA te puruSa mATe pUrvadizA kahevAya che. ema udagagirithI dUranI je dizA hoya te pazcima kahevAya che. ema je puruSane sumeru tarapha je dizA hoya te dizA te puruSa mATe uttaradizA kahevAya che ne tenI sAmenI dizA dakSiNa kahevAya che. kAraNa ke "meruparvata dareka kSetronI uttaramAM rahyo che' evo niyama che. ' (vi.) (1) "A dUra che', "A najIka che' evI buddhi ja te te vastumAM paratva-aparatva utpanna thayelA che enI pratIti che. te te vastu A paratva-aparanuM samavAyikAraNa che. ane te te vastumAM rahelo ko'ka dravyano saMyoga e asamavAyikAraNa che. A dravya tarIke pRthvI vagere avibhudravya saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke paravAdinA Azraya ghaTa-paTAdi badhAM dravyo sAthe eno saMyoga saMbhavita nathI. anaMtA jIvAtmAomAMthI kayA jIvAtmAne ke AkAza ane kALamAMthI kone A dravya tarIke mAnavuM emAM koI vinigamaka na hovAthI badhAne mAnavAnuM gaurava thAya. eTale e dravya tarIke lAghavathI eka svataMtra nitya-vibhu digadravya kalpavAmAM Ave che. (aa.) mAlmikriyAdhiSThAtA ra di sarNam II47. (mu.) AtmAnaM nirUpayati - AtmendriyAdyadhiSThAteti / 'AtmatvajAtistu sukhaduHkhAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhyti| Izvare'pi sA jAtirastyeva, adRSTAdirUpakAraNAbhAvAna sukhaduHkhAdyutpattiH, nityasya svarUpayogyasya phalAvazyambhAvaniyama ityasyA'prayojakatvAt / 'pare tu Izvare sA jAti styeva, pramANAbhAvAt / na ca dazamadravyatvApattiH, jJAnavattvena vibhajanAdityAhuH / (AtmanirUpaNa) (ka.) AtmA indriya vagereno adhiSThAtA che. karaNa sakartaka ja hoya che. (mu) 47mIkArikAnA uttarArdhathI AtmAnuM nirUpaNa kare che. AtmatvajAti sukha-duHkha vagerenI samAyikAraNatAnAavacchedaka tarIke siddha thAya che. IzvaramAM paNa te jAti che ja, paNa adaSTa vagere rUpa (anya) kAraNa na hovAthI sukha-duHkha vagerenI utpatti thatI nathI. "nitya ane svarUpayogya hoya che kAraNa avazya phaLotpAdaka bane ja' evo niyama aprayojaka che. bIjAo to ema kahe che ke IzvaramAM te (=Atma7) jAti nathI ja, kema ke emAM koI pramANa nathI. "(to pachI Izvarane) dazamuM dravya mAnavAnI Apatti Avaze" (ema na kahevuM),kAraNa ke (jIvAtmAo ane Izvara A badhAnuM dravyanA eka ja vibhAga tarIke Atmatvena nahIM paNa ) jJAnavattvanA vibhAjana karavAmAM AvyuM che. (vi.) (1) AtmatvajAtimAM upalakSaNathI A anumAna pramANa paNa jANavuM - AtmapadavAcyatA kiJciddharmAvacchinnA vAcyatAtvAt 'ghaTa' padavAcyatAvat (2) (zaMkA - IzvaramAM sukha-duHkha utpanna thatA nathI. arthAt IzvaramAM sukhaduHkhanI samavAyikAraNatA nathI. ane tethI mAnavuM paDaze ke e kAraNatAnA avacchedakarUpa "Atmatva' jAti IzvaramAM nathI.) samAdhAnaH IzvaramAM Atmatva jAti che ja. (ane tethI sukhAdinI samavAyikAraNatA paNa che ja.) (zaMkA : paNa to pachI IzvaramAM sukhAdi kema utpanna thatA nathI ?) samAdhAna : eTalA mATe ke sukhAdinA nimittakAraNabhUta adaSTa vagere tyAM che nahIM. (zaMkAH je nitya hoya te svarUpayogya hoya e kyAreka to avazya phaLopaghAyaka bane ja evo niyama che.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 nyAyasiddhAntamuktAvalI eTale jo nitya evA IzvaramAM sukhanIsvarUpayogyatA rUpakAraNatAvacchedaka Atmatvache, to kyAreka to emAM sukhAdi utpanna thavA ja joIe ne !) samAdhAnaH e niyama aprayojaka che. (kAraNa ke jalIya paramANumAM snehanI svarUpayogyatA hovA chatAM kyAreya snehotpatti thatI nathI.) (3) paNa keTalAka naiyAyiko uktaniyama mAne che. vaLI, IzvaramAM sukhAdinI utpatti to kyAreya thatI nathI. tethI (sukhAdinI svarUpayogyatA = kAraNatAvacchedaka) AtmatvajAti IzvaramAM che ja nahIM ema teo kahe che. jo IzvaramAM Atmatva nathI, to Atmatvadharmane AgaLa karIne dravyano AThamo je vibhAga "AtmA' che temAM Izvarano samAveza nahIM thAya. vaLI Izvara dravya to che ja, kAraNa ke emAM jJAnAdiguNo rahelA che.) eTale ene dazamA dravya tarIke mAnavAnI Apatti Avaze. paNa A matavALA naiyAyiko, A ApattinuM vAraNa e rIte kare che ke AThamA dravyanuM vibhAjana ame Atmatvadharmane AgaLa karIne nahIM, kintu jJAnavattvadharmane AgaLa karIne karIe chIe. arthAt dravyatvanA sAkSAtrApya pRthvItva vagere dharmo jema pRthvI vagerene eka-eka vibhAgarUpe siddha kare che ema Atmatvena AtmAno vibhAga nathI, paNa jJAnavatvena je koI jJAnavAnuM hoya e badhAno eka (AThamo) vibhAga che. (TUMkamAM AThamuM dravya "AtmA nathI, paNa "jJAnavAnuM che.) (phatyAdhuM kahIne graMthakAre asvarasa pragaTa karyo che. enuM kAraNa e che ke AThamA dravyane jo 'jJAnavAnuM kahevAnuM hoya to vedamAM jyAM jyAM "AtmA' zabda che tyAM tyAM enI 'jJAnavAn mAM lakSaNA karavAnuM gaurava UbhuM thAya.) (mu.) indriyAdyadhiSThAtA=indriyANAM zarIrasya ca paramparayA caitanyasampAdakaH / yadyapyAtmani 'ahaM sukhI' 'ahaM duHkhI' ityAdipratyakSaviSayatvamastyeva, tathApi vipratipannaM prati prathamata eva zarIrAdibhinnastatpratItigocaraH' iti pratipAdayituM na zakyate, ityataH pramANAntaraM darzayati - karaNamiti / vAsyAdInAM chidAdikaraNAnAM kartAramantareNa phalAnupadhAnaM dRSTam, evaM cakSurAdInAM jJAnakaraNAnAmapi phalopadhAnaM kartAramantareNa nopapadyata ityatiriktaH kartA kalpyate // 47 // (mu.) indriyAdino adhiSThAtA che eTale indriyo ane zarIramAM paraMparAe caitanyano saMpAdaka che. jo ke AtmA huM sukhI chuM "huM duHkhI chuM' ityAdi (mAnasa) pratyakSano viSaya che ja, to paNa vipratipatrane pahelethI ja zarIrAdithI bhinna koIka padArtha te (pratyakSAtmaka) pratItino viSaya che ema samajAvI zakAtuM nathI, eTale (evA padArthanI pahelAM siddhi karI levA mATe) anya pramANa darzAve che. niti... chedAdi kriyAnA karaNabhUta vAsI vagere karyA vagara (chedAdi kriyArUpa) phaLotpatti karI zakatA nathI e joyuM che. ema jJAnanA karaNabhUta cakSu vagere indriyo kartA (=jJAtA AtmA) vagara jJAnAtmaka phaLotpatti karI zake nahIM. eTale atirikta kartAnuM anumAna thAya che. (vi.) (1) indriyo jJAnanI janaka che. tethI janatA saMbaMdhathI jJAna indriyamAM AvyuM. ema zarIra jJAnano avacchedaka che. tethI avacchedakatA saMbaMdhathI jJAna zarIramAM AvyuM. paNa A janakatA ke avacchedakatA saMbaMdhathI paNa jJAna indriya ke zarIramAM to ja Ave che jo AtmA jJAna kare. mATe AtmA indriya ane zarIramAM AvA saMbaMdhathI jJAnano - caitanyano saMpAdaka che. (2) jJAna-sukha vagerenA AzrayarUpe AtmAnuM mAnasapratyakSa thAya ja che. ane emAM je "huM" tarIke pratIta thAya che te zarIra che evuM mAnI zakAtuM nathI, kAraNake 'vAjoDadaMtatvajJAtavAna 'yauvane daMgajJAtivAnuM 'vireDaDyuM rUa nAnAmi ityAdi saikAlika pratItiomAM 'mAM' no viSaya eka ja bhAsato hovAthI ene zarIra na manAya, kAraNa ke zarIra to pratikSaNa parivartanazIla che. eTale huM nI saikAlika pratItinA viSaya tarIke AtmAnuM ja pratyakSa thAya
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArvAkamata maMDana-khaMDana 181 che. paNa AtmAne na mAnanAra nAstikane AsamajAvI zakAtuM na hovAthI anumAna pramANa apAya che. anumAnaprayoga Avo jANavo - indriyANi kadhiSThitAni,karaNatvAt, vAsyAdivat (kA.) zarIrasya na caitanyaM mRteSu vyabhicArataH / (mu.) nanu zarIrasya kartRtvamastvata Aha - zarIrasyeti / nanu caitanyaM jJAnAdikameva, muktAtmanAM tvanmata iva mRtazarIrANAmapi tadabhAvekA kSatiH ? prANAbhAvena jJAnAbhavasya siddheriti cet ? na, zarIrasya caitanye bAlye vilokitasya sthAvire smaraNAnupapatteH, zarIrANAmavayavopacyApacayairutpAdavinAzazAlitvAt / na ca pUrvazarIrotpannasaMskAreNa dvitIyazarIre saMskAra utpAdyata iti vAcyama, anantasaMskArakalpane gauravAta / (cArvAkamata maMDana-khaMDana) (kA.) zarIramAM caitanya nathI, kAraNa ke mRtazarIromAM vyabhicAra che. (mu.) zaMkA : zarIramAM ja (jJAnAdinuM) kartutva mAno. (samAdhAnaH nA, kAraNa ke mRtazarIramAM vyabhicAra che.) zaMkAH caitanya eTale jJAnAdi ja. tArA mate muktAtmAonI jema (mArA - nAstikanA mate) mRtazarIramAM teno (jJAnAdino) abhAva hoya to zuM vAMdho che? prANAbhAvathI jJAnAbhAva siddha thaI zake che. samAdhAnaH nA, zarIramAM caitanya mAnavAmAM Ave to bAlyavayamAM joyela vastunuM sthAviravayamAM je smaraNa thAya che te asaMgata TharI jAya, kAraNa ke zarIro avayavanA upacaya - apacaya (thayA karavAnA kAraNe) utpAdavinAzazIla hoya che.(eTale smartA zarIra sAva navuM hovAnA kAraNe saMskArazUnya hovAthI smaraNa zI rIte thaI zake ?) zaMkAH pUrva (parvanA) zarIramAM utpanna thayelA saMskArathI dvitIyazarIramAM (uttarottara zarIramAM) saMskAra utpanna karAya che. (ne tethI e saMskAra dvArA smaraNa thAya che.) samAdhAnaH (A rIte anaMtazarIramAM) anaMta saMskAranI kalpanA karavAmAM gaurava hovAthI evuM mAnavuM yogya nathI. (vi.) cArvAkaH tame samavAyena jJAnA prati tAliAnTena mAtmA aa2 ityAdi je kArya-kAraNa bhAva mAno cho enA badale samavAyena jJAna prati tAlIcenA zarIraM ram evo kAka bhAva mAnavo joIe. tethI eka adazya evA AtmadravyanI kalpanA karavAnI na rahevAthI lAghava thAya che. naiyAyikaH mRtazarIra paNa zarIra to che ja. chatAM emAM jJAna utpanna thatuM nathI. eTale zarIrane jo kAraNa mAnavAmAM Ave to emAM anvayavyabhicAra Ave. cArvAka ema to muktAtmA paNa AtmA to che ja. tamArA mate emAM paNa jJAna utpanna thatuM nathI. eTale AtmAne kAraNa mAnavAmAM paNa vyabhicAra Ave che. naiyAyikaH muktAtmAmAM jJAna utpanna nathI thatuM e to eTalA mATe ke indriyAtmaka karaNa (nimittakAraNa) hAjara nathI. cArvAkaH ema to amArA mate paNa prANAtmaka jJAnakaraNa mRtazarIramAM na hovAthI emAM jJAnotpatti thatI nathI. eTale zarIrane jJAnanuM samavAyikAraNa mAnavAmAM koI doSa raheto nathI. naiyAyikaH anubhava dvArA jemAM saMskAra UbhA thayA hoya e ja kAlAntare smaraNa karI zake che. vaLI eka avayava paNa ochovatto thAya eTale avayavI badalAI jAya che. zarIramAM to pratikSaNa cayApacaya hovAthI parivartana cAlu ja che. to bAlyavayamAM anubhUta kaMdukakrIDAM vagerenuM sthavirAvasthAmAM smaraNa zI rIte thaI zakaze? kAraNa ke
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 nyAyasiddhAntamuktAvalI tyAranuM zarIra navuM utpanna thayuM hovAthI saMskArazUnya hoya che. (amArA mate to te te anubhavajanya saMskAra nitya evA AtmAmAM jaLavAI rahe che jenA kAraNe kALAntare smaraNa thAya che.) cArvAkaH pUrva-pUrva zarIra naSTa thAya tyAre utpanna thatA uttarottara zarIrane potAnA saMskArano vAraso ApatA jAya che. eTale navuM zarIra paNa saMskAra dharAvatuM hovAthI svanavasaM@RprayojyasaMRAravanDasambandhana vAcazarIrasamavetAnumavayu hovAnA kAraNe smaraNanI asaMgati nathI. naiyAyikaH A rIte to anaMta saMskAranI kalpanA karavI paDaze je gauravarUpa che. Azaya e che ke zarIra to pratikSaNa badalAya che. eTale dareka zarIramAM judA judA saMskAro mAnavA paDavAthI anaMtasaMskAro mAnavAnuM gaurava thAya che. mATe e yogya nathI. (cArvAkaH jJAnAdinuM samavAyikAraNa kone mAnavuM? zarIrane ke AtmAne ? A vicAraNAmAM zarIra to siddha padArtha hovAthI ne AtmAnI navI kalpanA karavI paDatI hovAthI lAghavathI zarIra ja kAraNa tarIke nizcita thaI jAya che. A nizcaya karyA pachI have smaraNanI saMgati karavA mATe anaMta saMskAra mAnavAnuM je gaurava upasthita thAya che te phaLamukhagaurava rUpa hovAthI doSa rUpa nathI.) cArvAkanI AvI dalIlano javAba ApatA graMthakAra kahe che. (mu.) evaM zarIrasya caitanye bAlakasya stanyapAne pravRttirna syAt, iSTasAdhanatAjJAnasya taddhetutvAt, tadAnImiSTasAdhanatAsmArakAbhAvAt / manmate tujanmAntarAnubhUteSTasAdhanatvasya tadAnIM smaraNAdeva pravRttiH / na cajanmAntarAnubhUtamanyadapi smaryatAmiti vAcyam, udbodhakAbhAvAt / atra tvanAyatyA jIvanAdRSTamevodabodhakaM klpyte| itthaJca saMsArasyAnAditayA''tmano'nAditvasiddhAvanAdibhAvasya nAzAsambhavAnityatvaM siddhyatIti bodhyam / (mu.) ema zarIramAM caitanya mAnavAmAM bALakanI stanapAnamAM pravRttinahIMthAya, kAraNake ISTasAdhana tAjJAna teno (=pravRttino) hetu che (je tyAre hotuM nathI, te paNa eTalA mATe ke) tyAre iSTasAdhanatAnA smArakano (A mArA ISTanuM sAdhana che evuM smaraNa karAvanAra saMskArano) abhAva hoya che. mArA mate to janmAntaramAM anubhava karela ISTasAdhanatAnuM tyAre smaraNa thavAthI ja pravRtti (thavI zakya bane che.) "to pachI janmAktaramAM anubhUta bIjI cIjonuM paNa smaraNa thavA do" evI zaMkA na karavI, kAraNa ke e badhAno uddhodhaka hoto nathI. A (stanapAna) aMge to agatya jIvanAdaSTane ja ubodhaka tarIke kalpavAmAM Ave che. Ama, saMsAraanAdi hovAnA kAraNe AtmAanAdihovo siddha thavApara (a) anAdi bhAvapadArthano nAzaasaMbhavita hovAthI (AtmAmAM) nityatva siddha thAya che te jANavuM. (vi.) (1) koIpaNa pravRttimAM 'AmArA iSTanuM sAdhana che evuM jJAna e kAraNa che. eTale bALaka stanapAnanI pravRtti kare emAM 'a TuthapAnuM masji nIvanaca sAdhana' evuM iSTasAdhanatAjJAna hovuM ja joIe. bALakane pratyakSAdi anubhavAtmaka AvuM jJAna saMbhavita na hovAthI smaraNAtmaka jJAna ja mAnavuM paDe che. have smaraNa to ene ja thAya jeNe pUrve anubhava karyo hoya. bALaka sau prathama stanapAna je kare che e pUrve to enA zarIre eno koI anubhava karyo hoto nathI, to ene smaraNa zI rIte thAya? ne smaraNa na hoya to e pravRtti zI rIte thAya ? (zaMkAH AtmAmAM jJAna mAnanAra tamArA matamAM paNa prathama stanapAna aMge Avo prazna to Ubho thavAno ja che.) (2) samAdhAnaH mArA (AtmavAdInA) mate to (A bhavamAM zarIranI jema AtmA kAMI sAva navo pedA nathI thayo. e to pUrvabhavamAMthI Avyo che. eTale pUrvabhavamAM=) janmAntaramAM eNe iSTasAdhanatAno anubhava je karyo hoya che enA prabhAve A bhavamAM enuM smaraNa thaIne pravRtti saMbhavita bane che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriya-AtmavAda 183 zaMkAH jo A rIte pUrvabhavanA anubhavonuM smaraNa thAya che to pUrvabhavamAM karelA bIjA paNa anubhavonuM smaraNa thavuM joIe... ne tethI darekane jAtismaraNa jJAna mAnavuM joIe. samAdhAnaH anubhava thayo hovA mAtrathI smaraNa nathI thaI jatuM. je anubhavajanya saMskArone uddhodhaka maLe enuM ja smaraNa thAya che. anya bAbatono uddhodhaka na hovAthI smaraNa thatuM nathI. (zaMkA : to pachI stanapAna aMge kayo uddhodhaka maLI gayo ?). samAdhAnaH pravRtti thaI che mATe smaraNa mAnavuM ja paDe che ne smaraNa thayuM che mATe koI paNa uddhodhaka mAnavo to paDaze ja. tethI agatya jIvanAdaSTane udghoSake mAnavAmAM Ave che. (zarIramAM prANanI sthiti rahevI te jIvana. temAM kAraNabhUta adaSTa e jIvanASTa.) Ama janmAntara siddha thavApara AtmAanAdi hovopaNa siddha thAya che. kAraNa ke pUrvabhavanI prathama stanapAnapravRtti mATe enI paNa pUrvano bhava mAnavo paDe. ema pUrva-pUrva bhava mAnatA mAnatAM saMsAra anAdi hovAthI AtmAne paNa anAdi mAnavo paDe che. anAdi evo prAgabhAva nAza pAme che. paNa anAdi evo bhAva padArtha kyAreya nAza pAmato nathI. tethI AtmAno nAza paNa na hovAthI e nitya siddha thAya che. (aa.) tathAtvei velindriyAmupate thaM tiH? 48 (mu.) nanu cakSurAdInAmeva jJAnAdikaM prati karaNatvaM kartRtvaM cAstuH, 'virodhe sAdhakAbhAvAd, ata Aha - tathAtvamiti / tathAtvaM = caitanyam / upaghAte = nAze sati, arthAccakSurAdInAmeva, kathaM smRtiH ? pUrvaM cakSuSA'nubhUtAnAM cakSurabhAve smaraNaM na syAt, anubhaviturabhAvAt, anyenAnubhUtasyAnyena smaraNAsambhavAt, anubhava-smaraNayoH sAmAnAdhikaraNyena kAryakAraNabhAvAditi bhAvaH // 48 // (indriyaAtmavAda) (ka.) indriyomAM tathA-=caitanya che evI zaMkA che? (to enuM samAdhAna-) (indriyono) upaghAta thavA para smRti zI rIte thAya? (mu) zaMkAH cakSu vagere indriyomAM ja jJAnAdi pratyenuM karaNatva ane kartutva che ema mAno ne! kAraNa ke e banne vacce 'virodha hovAmAM koI sAdhaka nathI. samAdhAnaH jo (indriyo ja jJAnakartA hovAthI) indriyomAM ja caitanya jJAna mAnavAmAM Aveto 'cakSu vagereno upaghAta nAza thavA para smaraNa zI rIte thaI zake? jene pUrve AMkhe anubhavyuM hoya enuM cakSunA abhAvamAM smaraNa na thaI zake, kAraNa ke anubhava karanAra (cakSu) no abhAva thaI gayo che... (cakSuno bhale abhAva thayo, anya indriya smaraNa karaze... AvuM saMbhavI zakatuM nathI.) kAraNa ke anya(=cakSa) vaDe anubhUtanuM anyane smaraNa saMbhavatuM nathI. (te paNa eTalA mATe ke) anubhava ane smaraNano sAmAnAdhirakayena kArya-kAraNabhAva che. (arthAt jyAM samavAyasaMbaMdhathI anubhavI rahyo hoya tyAM ja samavAya saMbaMdhathI smaraNa utpanna thAya che.) (vi.) (1) (indriyo jJAna pratye karaNa to che ja. have jo ene ja AtmA tarIke svIkAravAmAM Ave to e jJAnano kartA paNa bane. paNa kartutva ne karaNatva eka ja sthaLe zI rIte rahe? kAraNa ke e be vacce virodha che.. AvI zaMkAno javAba ApavA pUrvapakSI kahe che ke, karaNatva ane kartutva ekatra rahI na zake Avo virodha sAdhI ApanAra koI pramANa nathI. saI mAtmAnamAtmanA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI 184 veti ityAdimAM je kartA che e ja karaNa paNa che. (2) kArikAmAM tathAtyuM phaeNndriyALAM net ? ATalo pUrvapakSa che ne 35dhAte thaM smRtiH ? A uttarapakSa che. eTale uttarapakSanA vAkyamAM kono upaghAta ? eno ullekha nathI. tethI muktAvalImAM 35thAte-nAze kSati ATaluM jaNAvyA bAda 'A nAza kono ?' e jaNAvavA arthAt ityAdi kahyuM che. (tethI phandriyALAM padano anvaya ubhayatra jANavo.) (kA.) mano'pi na tathA, jJAnAdyanadhyakSaM tadA bhavet / (mu.) nanu cakSurAdInAM caitanyaM mA'stu, manasastu nityasya caitanyaM syAdata Aha mano'pIti / na tathA=na cetanam / jJAnAdyanadhyakSaM tadA bhavet, manaso'NutvAt, pratyakSe mahattvasya hetutvAt, manasi jJAnasukhAdisattve tatpratyakSAnupapattirityarthaH / yathA ca manaso'NutvaM tathA'gre vakSyate / (mana-AtmavAda) (kA.) mana paNa tathA-cetana nathI, kAraNa ke tadA=evuM mAnIe to jJAnAdi apratyakSa banI jAya. (mu.) zaMkA : (cakSu vagereno upaghAta thavA para smaraNa asaMgata banatuM hovAthI) cakSu vageremAM bhale caitanya na mAno, nitya evA manamAM caitanya saMbhavI zake che. (mana to nitya hovAthI upaghAtano prazna ja na hovAthI smaraNanI anupapatti paNa nahIM thAya.) samAdhAna H mana aNu hovAthI ane pratyakSa pratye mahattva kAraNa hovAthI jo jJAna-sukha vagere (mahatparimANazUnya evA) manamAM rahyA hoya to e badhAnuM pratyakSa asaMgata TharI jAya. mana je kAraNe aNu manAyuM che te AgaLa kahevAze. (vi.) jJAnaguNanA AzrayabhUta je dravya che tenuM parimANa kevuM che ? A vicArIe. jo e aNuparimANa hoya to jJAnAdi apratyakSa banI javAnI Apatti Ave che. jo e madhyama parimANa hoya to eno artha e thAya ke e avayavI che. ne tethI ene anitya mAnavAnI Apatti Ave. (tathA enA nAza bAda smaraNAdinI anupapatti vagere doSa UbhA thAya.) tethI ene utkRSTa=paramamahat parimANavALuM dravya mAnavuM paDe che. have A vibhudravyano to haMmezA badhI indriya sAthe saMbaMdha hovAthI ekI sAthe aneka jJAna thavAnI Apatti Ave. e na Ave e mATe eka bIjuM karaNa mAnavuM Avazyaka bane che. eno jenI sAthe saMyoga, e indriyadvArA jJAna thAya. A karaNa jo sAvayava hoya to enA utpatti - vinAza - kAraNo - prAgabhAva vagere mAnavAnuM gaurava thAya, mATe ene niravayavaaNu mAnavAmAM Avela che. (mu.) nanvastu vijJAnamevAtmA, 'tasya svataH prakAzarUpatvAccetanatvam / 'jJAnasukhAdikantu tasyaivAkAravizeSaH / `tasyApi bhAvatvAdeva kSaNikatvaM, 'pUrvapUrvavijJAnasyottarottaravijJAne hetutvAt 'suSuptyavasthAyAmapyAlayavijJAnadhArA nirAbAdhaiva, 'mRgamadavAsanAvAsitavasana iva pUrvapUrvavijJAnajanitasaMskArANAmuttarottaravijJAne hetutvAnnAnupapattiH smrnnaadeiita cait (kSaNika vijJAnavAdI bauddhamata) (mu.) pUrvapakSa vijJAnane ja AtmA mAnI lyo. te svataH prakAzarUpa hovAthI cetana che. rajJAna-sukha vagere tenA ja AkAravizeSa che. te paNa 'bhAva' hovAthI kSaNika che. pUrvapUrva vijJAna uttara-uttara vijJAnanuM kAraNa hovAthI (uttaravijJAna pUrvavijJAnane sadaza hoya che.) pasuSupti avasthAmAM paNa AlayavijJAnadhArA nirAbAdha ja hoya che. kasturInI vAsanAthI vAsita vastranI jema pUrvapUrva vijJAnajanita saMskAro uttarottaravijJAnamAM kAraNa hovAthI smaraNAdinI asaMgati thatI nathI. (vi.) (bauddhanA mukhya 4 mata che. sarvazUnyavAdI mAdhyamika. kSaNika vijJAnavAdI yogAcAra, anumeya evA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNika vijJAnavAda ' 185 ghaTapaTAdibAhyapadArthone paNa mAnanArasautrAnika ane pratyakSa evA ghaTapaTAdi bAhyapadArthone paNa mAnanAra vaibhASika. AmAMno kSaNika vijJAnavAdI yogAcAra pUrvapakSa kare che -) bauddhaH kSaNika vijJAna ja AtmA che. (jo ke bauddha mate vijJAnatva e prameyatvane vyApaka che. arthAt je koI prameya che te badhA vijJAnasvarUpa che evuM bauddho kahe che. (naiyAyika AvI vyApakatAne niSedhe che.) chatAM prastutamAM AtmAnuM nirUpaNa cAlatuM hovAthI AtmAne kSaNika vijJAnarUpe mAnavAno pUrvapakSa uThAvAI rahyo che. vijJAna paNa be prakAranuM che. 'yaM paTaH vagere AkAravALuM saviSayaka jJAna e pravRttivijJAna che. ne 'A'-'ahaM AvuM je ghaTAdi viSayazUnyajJAna hoya che te AlayavijJAna kahevAya che. A banne vijJAnAtmaka AtmA che.] (naiyAyika : vijJAna eTale buddhi... e to jaDa che. to emAM caitanya zI rIte ? vaLI tamArA mate dvitIyakSAvRttiasapratiyotiM kSatvi hovAthI e bIjI ja kSaNe nAza pAmI jatuM hovAnA kAraNe enA jJAnasukhAdi guNonuM pratyakSa paNa vinazyaghaMTanI jema nahIM thaI zake.) . (1) bauddhaH vijJAna svataH prakAza rUpa che. eTale ke sva-paravyavahAramAM ane bIjA jJAnanI apekSA nathI.... eTale e jaDanathI. paNa cetana che. vaLI je paraprakAzI hoya enA pratyakSa mATe kSaNavilaMba thAya che. paNa je svaprakAzI hoya tenA pratyakSa mATe kSaNavilaMba hoto nathI jema ke dIvo. (naiyAyikaH ghaTotpatti bAda bIjI kSaNe emAM rUpa vagere guNo utpanna thAya che. ema A vijJAnane paNa emAM jJAnasukhAdi guNo utpanna thAya e mATe bIjI kSaNe to TakavuM joIe ne ?) (2) bauddhaH jema ghaDAno AkAra to ghaTanI sAthe ja utpanna thaI jAya che, ema jJAna-sukhAdi paNa A kSaNika vijJAnanA AkAravizeSarUpa ja hovAthI enI sAthe ja utpanna thaI jAya che. (arthAt evA AkAravALuM ja vijJAna utpanna thAya che.) (tethI bIjI kSaNa rahevAnI jarUra paDatI nathI.) (naiyAyikaH jJAna-sukhAdi jo vijJAnanA ja AkAro che to vijJAnAtmaka AtmAnA A vikAro-pariNAmo thavAthI e anitya banI jaze.) (3) bauddhaH e amane ISTa ja che. jJAnasukhAdayaH kSaNikAH bhAvatvAt, dIpazikhAvat / (naiyAyika mAM sutI vagera AkArono anubhava dIrghakALa cAlato jaNAya che. jo e kSaNika hoya to evuM kema bane ?). (4) bauddhaH pUrvapUrvanuM vijJAna uttarottara vijJAnanuM kAraNa che ne e svasaTaza AkAra vALA uttaravijJAnane utpanna kare che, tethI eka sarakho AkAra anubhavAya che. dIvAnI jyota kSaNe kSaNe bhinna hovA chatAM sATazyanA kAraNe jema tadeva evI pratIti thAya che ema AmAM paNa samajavuM. (naiyAyikaH pUrva pUrva vijJAna uttara uttara vijJAnanuM kAraNa zI rIte banI zake? kAraNa ke uttara vijJAnakALe pUrvavijJAnanuM to nAmanizAna na hovAthI kArya-kAraNano ekAdhikaraNa niyama jaLavAto nathI. bauddhaH amArA mate kArya-kAraNano ekAdhikaraNa niyama nathI. kAraNa avyavahita pUrvavartI joIe eTalo ja niyama che. ghaTotpattinI avyavahita pUrvavartI kSaNa e upAdAna kSaNa. pachI ghaTanI saMtati cAle emAM uttara-uttara kSaNanA ghaTa mATe pUrva-pUrva kSaNano ghaTa e ja upAdAna...)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 nyAyasiddhAntamuktAvalI (naiyAyikaH suSumimAM to mayaM paTaH vagere koI AkAravALA jJAnano anubhava na hovAthI e vakhate AtmAno abhAva mAnavo paDaze...) (5) bauddha e vakhate pravRttivijJAnadhArA na hovA chatAM, arthAt AkAro laya pAmI gayA hovA chatAM, 'mada 'mAM' evI AlayavijJAnadhArA hoya ja che je AtmA che. uMghamAM paNa anubhava che mATe to kahevAya che ke "Aje mane bahu sArI uMgha AvI.' eTale ahaMtvAkAra to Ubho ja rahe che. A AlayavijJAnadhArA hovAthI bIjA AkAro avyaktapaNe aMdara paDelA hoya che je jAgrata avasthAmAM vyakta thAya che. (naiyAyikaH vijJAnajanya saMskArone jo tame akSaNika mAno to tamArI ya sattata kSavim evI vyAptino bhaMga thaI jAya. eTale tamAre ene paNa vijJAnanI jemakSaNika ja mAnavA paDaze. ne eja kSaNika che to uttaravijJAnakSaNane saMskAro na maLavAthI smaraNa nahIM thaI zake.) (6) bauddhaH kapaDAMnA aneka paDa karI nIce kasturI mUko to dhIme dhIme TheTha upalA paDa sudhI enI vAsa pahoMcI jAya che. tyAM jema vAsanAnuM saMkramaNa thAya che ema ahIM paNa pUrvapUrva vijJAnamAM rahelA saMskAranuM uttarauttara vijJAnamAM saMkramaNa thAya che. ne tethI smaraNAdinI anupapatti nathI. (mu.) na, 'tasya jagadviSayakatve sarvajJatvApattiH, yatkiJcidviSayakatve vinigamanAvirahaH, 'suSuptAvapi viSayAvabhAsaprasaGgAcca, jJAnasya saviSayatvAt / tadAnIM nirAkArA citsantatiranuvartata iti cet ? na, "tasyAH prakAzatve pramANAbhAvAt, anyathA ghaTAdInAmapi jJAnatvApattiH / 'na ceSTApattiH, vijJAna-vyatiriktavastuno'bhAvAditi vAcyam ghaTAderanubhUyamAnasyApalapitumazakyatvAt / AkAravizeSa evAyaM vijJAnasyeti cet ? na, kimayamAkAro'tiricyate vijJAnAt ? tarhi samAyAtaM vijJAnavyatiriktena / nAtiricyate cet ? tarhi samUhAlambane nIlAkAro'pi pItAkAraH syAt, svarUpato vijJAnasyAvizeSAt / (naiyAyikano uttarapakSa) (mu.) kSaNikavijJAnane AtmA mAnavAno bauddhamata barAbara nathI, kAraNa ke te ( vijJAna svarUpa AtmA) jagaviSayaka haze to sarvajJa banI javAnI Apatti, yatkiMciviSayaka hovAmAM (viMviSaya hoya? e bAbatamAM) vigimanAviraha thaze. vaLI suSuptimAM paNa viSayano avabhAsa thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jJAna saviSayaka hoya che. tyAre nirAkAra cisaMtati hoya che." evo bacAva paNa yogya nathI, kAraNa ke te prakAza svarUpa hovAmAM koI pramANa nathI. anyathA ghaTAdine paNa jJAnasvarUpa mAnavA paDaze. "e to amane iSTa ja che, kAraNa ke vijJAnathI bhinna koI vastu A vizvamAM che ja nahIM" ema na kahevuM, kAraNa ke anabhayamAna evA ghaTAdino apalApa karI zakAto nathI. "e to vijJAnanA ja AkAravizeSa che' evuM kahevuM paNa barAbara nathI, kAraNa ke e AkAra zuM vijJAnathI bhinna che? jo hA, to vijJAnabhinna vastu siddha thaI ja gaI. ne jo abhinna che? to samUhAlaMbanajJAnamAM nIlAkAra paNa pItAkAra thaI jaze, kAraNake svarUpe vijJAna eka ja che. (vi) (1) naiyAyika - je vijJAna hoya te saviSayaka ja hoya che. eTale tamAruM AtmA tarIke manAyeluM je kSaNika vijJAna che te jagaviSayaka che ke yatkiMciviSayaka che? jo ene jagaviSayaka mAnazo to AtmA sarvajJa banI javAnI Apatti Avaze. tethI jo ene yazciviSaya mAnazo to ghaTaviSayaka mAnavuM ke paTaviSayaka ke kaTaviSayaka? AmAM vinigamanAviraha raheze. (bauddha - nA, vinigamanAvirahanI Apatti nathI. anaMtakALa sudhI eka ja AtmA rahe che evuM ame mAnatA nathI ke jethI koI eka viSaya eno nizcita karavo paDe ne emAM vinigamakAbhAvanI Apatti Ave. ame to kSaNekSaNe AtmAne judo mAnIe chIe. eTale jyAre ghaTano anubhava hoya tyAre e ghaTaviSayaka che, jyAre paTano anubhava
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNikavijJAnavAda khaMDana hoya tyAre paTaviSayaka che...) (2) naiyAyika - ema ? to pachI suSuptiavasthAmAM paNa vijJAnasvarUpa AtmA vidyamAna hovAthI enA ghaTapaTAdi ko'ka viSayano avabhAsa paNa mAnavo ja paDaze, kAraNa ke jJAna saviSayaka hoya che. 187 (3) bauddha - jema tame nirvikalpakajJAna mAnyuM che tema ame nirAkAracitsaMtati mAnI che. arthAt suSuptiavasthAmAM nirAkAracitsaMtati cAlatI hovAthI koI viSayano avabhAsa thavAnI Apatti nathI. naiyAyika - (tame je A nirAkAra citsattuti kaho cho te saviSayaka che ke nirviSayaka ? jo e saviSayaka che to eno viSaya AkhuM jagat che ke jagatmAM rahelo koI eka padArtha ? prathamavikalpamAM sarvajJatvApatti ne bIjA vikalpamAM vinigamanAviraha. ahIM koI viSaya bhAsato na hovAthI je bhAsato hoya te eno viSaya e rIte kahI zakAtuM nathI. Ama ubhayapakSe Apatti hovAthI ene saviSayaka na mAnI zakAya. tethI ene nirviSayaka ja mAnavAnuM bAkI rahe che. ahIM e khyAlamAM levA jevuM che ke naiyAyikanA mate vikalpa ane viSaya alaga alaga che. vikalpa e jJAnano AkAra che, ane bAhya ghaTAdi padArtha eno viSaya che. 'ayaM ghaTaH' vagere AkAravALuM jJAna e savikalpakajJAna che. AvA jJAna pUrve je ghaTa-ghaTatvanuM nirAkAra jJAna thAya che te nirvikalpakajJAna che. chatAM e nirvikalpaka jJAnanAM paNa ghaTa-ghaTatvAdi viSaya hovAthI e saviSayaka to hoya ja che. bauddhe AkAra ane viSayane eka ja mAnelA che. eTale enuM nirAkArajJAna nirviSayaka ja hoya che, tethI enI sAme naiyAyika kahe che -) (4) naiyAyika - suSuptiavasthAmAM tame mAnelI A nirAkAra citsaMtati nirviSayaka hovA chatAM jJAnamaya hoya evuM mAnavAmAM koI pramANa nathI. (kAraNa ke je jJAna hoya te saviSayaka ja hoya evI vyApti che.) anyathA=nirviSayaka hovA chatAM jo e jJAnasvarUpa hoya to to ghaTAdi paNa (bhale ne nirviSayaka hoya,) jJAnasvarUpa banI jaze. (5) bauddha - amane to A iSTApatti ja che, kAraNa ke jagatmAM je kAMI che te badhuM vijJAnasvarUpa ja che, vijJAnabhinna koI vastu nathI. tuM sarva vijJAnAtma, pratIyamAnatvAta, svapnadRSTavavArthavat svapnamAM je bhAse che te mAtra svApanIka jJAna ja hoya che, bIjuM kazuM nahIM, tema jAgratadazAmAM je kAMI dekhAya che te paNa badhuM jJAna ja bhAse che, anya kAMi nahIM. (6) naiyAyika - jJAna e anubhava che. ne ghaTAdi anubhUyamAna (=anubhavanA viSaya) che. AvA bAhyapadArtha tarIke anubhUyamAna ghaTAdino apalApa karI zakAto nathI. (7) bauddha - bAhyapadArtha tarIke je anubhavAya che te vastutaH koI bAhya cIja nathI hotI, paNa vijJAnanA AkAravizeSa ja hoya che. paNa saMvRtti (=avidyA) nA kAraNe tame ene bAhyasvarUpa ApI do cho. - (8) naiyAyika - vijJAnanA A AkAra vijJAnathI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna kahezo to e ja vastu vijJAnabhinna vastu tarIke siddha thaI javAthI vijJAnabhinna koI vastu A vizvamAM nathI evo tamAro siddhAMta UDI jaze. AkArane jo vijJAnathI abhinna mAnazo to, (vaM nIta, tuM pIta) rUme nItapIte AvA samUhAlaMbanavijJAnamAM bhAsatA nIlAkAra ane pItAkAra eka ja thaI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke ime nIlapIte A eka ja jJAna che jenAthI enA svarUpabhUta nIlAkAra-pItAkAra baMne abhinna che. (mu.) 'apoharUpo nIlatvAdirvijJAnadharma iti cet ? `na, nIlatvAdInAM viruddhAnAmekasminnasamAvezAt, itarathA virodhAvadhAraNasyaiva durupapAdatvAt / `na ca vAsanAsaGkramaH saMbhavati, 'mAtRputrayorapi vAsanAsaGkramaprasaGgAt / 'na copAdAnopAdeyabhAvo niyAmaka iti vAcyam, vAsanAyAH saGkramAsaMbhavAt / 'uttarasminnutpattireva saGkrama iti cet /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 nyAyasiddhAntamuktAvalI na, tadutpAdakAbhAvAt, citAmevotpAdakatve saMskArAnantyaprasaGgaH / kSaNikavijJAneSvatizayavizeSaH kalpyata itice? na, "bhAnAmAvAn punAvAt | (mu) apoharUpanIla--vagere vijJAnadharma che evo javAba Apavo, kAraNake nIlavagere viruddha dharmoeka (vijJAnamAM) rahI zakatA nathI, itarathA (jo e ekatra rahI jatA hoya to) virodhanuM avadhAraNa ja durupapAda thaI jaze. vaLI vAsanAno saMkrama paNa saMbhavato nathI, kAraNake mAtA-putramAM paNa vAsanAno saMkramathavAnI Apatti Ave che. upAdAnopAdeyabhAva emAM niyAmaka che, (arthAtu upAdAnanI vAsanA ja) upAdeyamAM saMkramI zake evo niyama ukta Apatti nahIM AvavA de" ema na kahevuM. kAraNa ke vAsanAno saMkrama saMbhavato nathI. ""uttaravijJAnamAM utpatti e ja saMkrama che" evI mAnyatA paNa yogya nathI, kAraNa ke teno koI utpAdakanathI. vijJAnakSaNone ja utpAdakamAnavAmAM anaMtasaMskAra mAnavAnuM gaurava thAya che. "kSaNikavijJAnomAM atizayavizeSa kalpavAmAM Ave che" evI zaMkA paNa yogya nathI. kAraNa ke evA atizayavizeSamAM koI pramANa nathI, tathA kalpanAnuM gaurava che. | (vi.) (1) bauddha -(prathamakSaNanA vijJAnano svabhAva che prathamaNIyatva bIjI kSaNanA vijJAnano svabhAva che dvitIyakSayatva putra viruddhatvamaviyoranavasthAna"... be viruddha svabhAva eka vastumAM rahI zakatA nathI. tethI mavamevAtuM vastume .... eTale ame prathama vijJAnakSaNa karatAM dvitIyavijJAnakSaNane alaga mAnIe chIe ne tethI te te dareka kSaNa eka kSaNa ja rahetI hovAthI kSaNikavAda svIkArIe chIe. paNa, eka ja jagyAe be viruddha svabhAva na rahe e je vAta che te bhAvAtmaka svabhAvadvaya mATe che... abhAvAtmaka svabhAvaya mATe evo niyama nathI. tethI nIlatva-pItatva vagerene bhAvAtmaka mAnIe to e be eka vijJAnamAM na rahI zake e barAbara.. paNa e jo abhAvAtmaka hoya to eka vijJAnamAM khuzIthI rahI zake che. emAM koIdoSa nathI. eTale) ame nIlavijJAnamAM rahelanIlatvane anIlavyAvRttinIlApoha svarUpamAnIe chIe. ema pItatva= pItApoha apItAvyAvRtti. AnIlApoha ane pItApohaabhAvAtmaka hovAthI eka ja samUhAlaMbanajJAnamAM rahevAmAM koI vAMdho nathI. ("anIlavyavRtti' zabdane samajI laIe. anIla nIlabhinna, vyAvRtti = bheda. tethI anIlavyAvRtti = nIlabhinnano bheda. nIlabhinna che pIta vagere... e badhAno bheda nIlamAtramAM che. vaLI nIlatva paNa nIlamAtramAM che. eTale, jyAM jyAM nIlatva che tyAM tyAM nIlabhinnabheda che. ne jyAM jyAM nIlabhinnabheda che tyAM tyAM nIlatva che. tethI nIlatva = nIlabhinnano bheda = anIlavyAvRtti = nIlApoha.) (2) naiyAyika - jyAM DhaM gIta buddhi thAya che tyAM vIta buddhi thatI nathI, ema, jyAM vaM vItaM buddhi thAya che tyAM rUdra nId buddhi thatI nathI, A anubhava jaNAve che ke nIlatva ane pItatva e baMne paraspara viruddha che. ane tethI e baMneno ekatra samAveza thaI zake ja nahIM. paraspara viruddha dharmono paNa jo ekatra samAveza thaI zakto hoya to to virodha jevI cIja ja duniyAmAM na rahe. arthAt jaLathI agni viruddha che ema kahI zakAze nahIM. paNa viruddha to che ja. tethI paraspara viruddha dharmo ekatra raDI zakatA na hovAthI eka vijJAnamAM paraspara viruddha evA nIlatva-pItatvAdi dharmo rahelA mAnI zakAtA nathI. (vaLIe khyAlamAM rAkhavuM ke agni-jaLano paraspara virogha viSaya tarIke nathI, paNa vastu tarIke che. tethI agni-jaLa eka jJAnanA viSaya banI zake che paNa e baMne eka ja vijJAna banI jAya evuM banI zakatuM nathI. ema nIla-pIta vagere eka (samUhAlaMbana) vijJAnanA viSaya banI zake che, paNa eka ja vijJAnanA abhinna AkAra banI zaktA nathI. eTale...
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAsanAsaMkrama asaMbhavita 189 (1) nIlatvAdi dharmavALA padArthone vijJAnathI bhinna evA viSaya mAnavA joIe. (2) jJAnane saviSayaka mAnavuM joIe, ane tethI suSupti avasthAmAM viSaya na hovAthI vijJAnasvarUpa AtmA saMbhavI zake nahIM.... (3) mATe vijJAnAtirikta AtmA mAnavo joIe.) ("samUhAlaMbanamAM ame nIlAkAra ke pItAkAra eke nahIM mAnIe, eka svataMtra citrAkAra ja mAnIzuM, tethI virodha vagereno koI prazna Ubho nahIM thAya..bauddha Avo bacAva karI zake che. eTale have taiyAyika, smaraNanI saMgati mATe bauddha je vAsanAsaMkramanI vAta kare che ene ja mukhyatayA dUSita Therave che...) (3) naiyAyika - kSaNikavijJAnamatamAM asanAno saMkrama saMbhavato nathI. tame ApeluM, kasturInI vAsanAnA kapaDAMnA paDomAM thatA saMkramanuM dRSTAMta ahIM baMdhabesatuM nathI. kAraNa ke kasturI hoya to to enI vAsanA (=sugaMdha) no saMkrama thAya, paNa kasturI ja na hoya to? pUrvanuM vijJAna uttarakSaNe vAsanA sahita taddana naSTabhraSTa che to e, e (uttara) kSaNe utpanna thatA vijJAnamAM vAsanAne saMkramAvI zI rIte zake? (bauddha - juo, kSaNika vijJAna vAsanAne zI rIte saMkramAve che... e rItanI paMcAtamAM nahIM paDavAnuM.. eNe je rIte saMkramAvavuM hoya e rIte saMkramAve.. paNa saMkramAve che e vAta cokkasa kAraNa ke kALAMtare smaraNa thAya che. vaLI vijJAna dIrghakALa UbhuM rahIne e kema na saMkramAve ? ema kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke svabhAvamelAt vastumeDhaH hovAthI prathamakSaNIyane dvitIyakSaNIya vastu alaga-alaga hovAnA kAraNe kSaNikatvamAnavuM ja paDe che. tethI pUrvekSaNauttarakSaNa vacce kAkA bhAva che ane tethI pUrvekSaNanI vAsanA uttarakSaNamAM saMkrame che ema mAnavuM ja paDe che.) (4) naiyAyika- to to pachI mAtAnI vAsanAno putramAM saMkrama mAnavo paDaze. kAraNa ke mAtRvijJAna putravijJAnanuM kAraNa che. ane to pachI dharmiSThamAtAno putra adharmI hoya evuM duniyAmAM jovA maLavuM na joIe.... ne mAtAe karelA anubhavonuM putrane smaraNa thatuM hoya evuM jovA maLavuM joIe. (5) bauddhaH are bhagAbhAI! amAruM kahevAnuM to samajo. game te kAraNanI vAsanA kAryamAM saMkrame evuM ame kahetAM ja nathI. ame to kahIe chIe ke upAdAnakAraNanI vAsanA upAdeyamAM saMkrame che. mAtA kAMI putravijJAnanuM upAdAna kAraNa nathI ke jethI tame kahelI Apattio Ave. neyAyika- (upAdAnanI) vAsanAno (upAdeyamAM) saMkrama (paNa) saMbhavato nathI. kAraNake vAsanA (=saMskAra) e guNa che. guNa niSkriya hovAthI bIje javAnI kriyA karI zakato nathI. vaLI vijJAnanI jema vAsanA paNa kSaNika hovAthI e kSaNataramAM rahI ja nathI, to jAya zI rIte ? (6) bauddhaH are! vAsanAno saMkrama eTale vAsanAne eka ThekANethI bIje ThekANe javAnuM evuM ame kahetAM ja nathI ke jethI e saMkrama asaMbhavita bane. pUrva vijJAnanA saMskAra uttara vijJAnamAM utpanna thaI javA e ja eno saMkrama che. naiyAyikaH ema e utpanna thaI zakatA nathI, kAraNa ke eno koI utpAdaka nathI. (te paNa eTalA mATe ke saMskAra prati saMskAra hetu banI zakatA nathI. ne bIjuM koI utpAdaka kAraNa che nahIM.) bauddhaH are, kSaNikavijJAna tAdazasaMskAra viziSTa uttaravijJAnane utpanna karatuM hovAthI saMskAranuM utpAdaka paNa e ja che.) neyAyikaH jJAna to pratikSaNa bhinna hoI anaMta che. tethI saMskAro paNa anaMta mAnavAnuM mahAgaurava thaze. (bauddhaH vacalI kSaNomAM saMskAra utpanna ja thatA nathI. eTale anaMta mAnavA paDatA nathI....
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 nyAyasiddhAntamuktAvalI naiyAyika : to pachI bhAvI koI vijJAnakSaNamAM smaraNa zI rIte thaI zakaze ?) (7) bauddha : je vijJAnakSaNamAM smaraNa thayuM tenI pUrvavijJAnakSaNamAM eka vizeSa prakArano atizaya mAnIe chIe. arthAt A upAttvavijJAna kSaNa, e pUrvanI vijJAnakSaNo karatAM viziSTakAryajanananI zaktirUpa kaMIka evI vizeSatA dharAve che ke jethI potAnA pachInI vijJAnakSaNamAM smaraNa thaI zake. niyAyika H AvuM kurvadrapatva to koIpaNa kSaNamAM utpanna thaIne pachInI kSaNamAM smaraNa pedA karI deze... : bauddhaH dhAro ke 100mI vijJAnakSaNamAM smaraNa thayuM. to enuM kurvadnapatva dharAvanAra vijJAnakSaNa mAtra 99mI kSaNa ja che. eTale 99mI vijJAnakSaNa paNa pUrvanI 98 kSaNo karatAM viziSTa ja che. ene AvI viziSTa utpanna karavAnuM kurvadbhUpatva mAtra 98mI kSaNamAM ja che, pUrvanI 97nI kSaNomAM nahIM.... ema pUrva-pUrvanI kSaNomAM jANavuM. Ama smaraNotpAdaka kurvadbhUpatva mAtra 99mI kSaNamAM ja utpanna thatuM hoI pUrvanI je te kSaNamAM te utpanna thavAnI Apatti nathI. tema ja e dareka kSaNomAM smaraNotpAdaka sAmagrInA baMDalo laIne cAlavAnI Apatti nathI.] (8) naiyAyika : amuka kSaNamAM ja kurvadhUpatva utpanna thAya ne anya kSaNomAM nahIM evuM mAnavAmAM koI pramANa nathI. (bauddha : hAryotpattineva pramALam... AyaMvarganAALa jgyate.... 100mI kSaNe ja smaraNa thayuM e ja jaNAve che ke 99mI kSaNamAM ja kurvavrUpatva hovuM joI.. kSetrapatita bIjanI uttarakSaNamAM aMkurotpattirUpa kAryadarzana che enAthI e kSetrapatita bIjamAM kurvadnapatva dharma siddha thaI jAya che. je kusUlastha bIjamAM nathI.) (9) naiyAyika : AmAM kalpanAgaurava che. dRzyakAraNothI kAryotpattinuM upapAdana thaI zake che to vadhArAmAM (kurvavrUpatva nAmanuM) adRzyakAraNa mAnavuM emAM gaurava spaSTa che. Azaya e che ke kSetrapatitabIjathI aMkurotpatti thAya che, kusUlasthabIjathI e thatI nathI. AnI saMgati karavA mATe tame kSetrapatitabIjamAM kudrupatva che ne kusUlasthabIjamAM te nathI evI kalpanA karo cho. paNa AvI kalpanA vagara paNa A saMgati to thaI zake che. jene sahakArInuM samavadhAna hoya enAthI kAryotpatti thAya ane jene sahakArInuM samavadhAna na hoya enAthI kAryotpatti na thAya. kSetrapatitabIjane dharaNI-salilAdi sahakArInuM samavadhAna hovAthI aMkurotpatti thAya che, kusUlasthabIjane dharaNI-salilAdi sahakArInuM samavadhAna na hovAthI aMkurotpatti thatI nathI. to pachI atIndriya evuM kurvadmapatva kalpavAnI zI jarUra che ? ananyathAsiddha-avazyavRta kAraNa mATe A niyama che ke tarasanasAmagrIsattvapi tadvitamne jAvitamnaH kurvadhUpatvanA vilaMbe kAryavilaMba kAMI dekhAto nathI ke jethI ene kAraNa mAnavuM paDe. UlaTuM, kurvadnapatva hovA chatAM dharaNa-salilAdi itarasAmagrI na hoya to kAryavilaMba dekhAya che, mATe dharaNi-salilAdi itarasAmagrI ja kAraNa che, kurvadbhUpatva nahIM. bauddha : jyAM dharaNi-salilAdi nathI tyAM ame kurvadhUpatva hovuM AnatA ja nathI. ane e na hovAthI ja kArya thatuM nathI. naiyAyika : eTale eno artha e thayo ke jyAM itarasAmagrI hoya tyAM kurvavrUpatva Ave ne enAthI kArya thAya. jyAM itarasAmagrI na hoya tyAM kudrupatva na Ave ne tethI kArya na thAya. Avo tamAro mata che, vaLI, pratyakSathI to kurvadnapatva hovuM-na hovuM dekhAtuM nathI. pratyakSathI to itarasAmagrI che-kArya thayuM.... nathI-to kArya na thayuM... ATaluM ja dekhAya che. ne eTalAthI ja saMgati thaI jAya che. to pachI kurvapatva nAmanA phogaTIyA-vaceTIyAne mAnavAnI jarUra ja zI che ? nAhakanuM gaurava karavuM... (mu.) etena kSaNikazarIreSveva caitanyaM pratyuktaM, gauravAt, atizaye mAnAbhAvAcca / bIjAdAvapi sahakArisamavadhAnAsamavadhAnAbhyAmevopapatteH kurvadrUpatvAkalpanAt /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAMtamatA 191 ) (bauddhamAM eka mata evo che ke kSaNika AtmavijJAna mAnavAmAM AvA prazno khaDA thatA hovAthI kSaNikazarIravijJAna ja mAnavuM joIe, e ja caitanyavAna che. tethI atIndriya AtmAnI kalpanA paNa na karavI paDe. jyAre zarIra to dekhAya che. vaLI zarIra to kSaNekSaNe badalAtuM rahe che. tethI kSaNikatA paNa akhaMDa raheze.) tela = vAsanA saMkramanI anupatti vagere je doSo kahyA tenAthI ja kSaNikazarIromAM ja caitanya mAnavAnI vAta nirasta jANavI. vaLI temAM paNa saMskArAnanya mAnavAnuM gaurava thAya che. tathA pUrvekSaNamAM ja koI atizaya mAnavAmAM koI pramANa nathI. bIjAdithI (aMkurotpatti thavA - na samavadhAna-asamavadhAnathI saMgati thaI zakatI hovAthI kurvakUpatvanI kalpanA karAtI nathI. (mu.) astu tarhi kSaNikavijJAne gauravAt nityavijJAnamevAtmA, avinAzI vA're'yamAtmA (bRha.5/14), 'satyaM jJAnamanantajha (sari.A..manu.2)..tyAtikRti re?, tacaviSayAsamavacarzitatvata, nirviSayaca jJAnatve mAnAbhAvAt, saviSayatvasyApyananubhavAt / ato jJAnAdibhinno nitya Atmeti siddham / (vedAMtamata) (mu) Ama kSaNikavijJAna mAnavAmAM (adazya evA kurghadrupatnI vadhArAnI kalpanA vagere) gaurava hovAthI - nityavijJAnane ja AtmA mAno, vaLI 'vinAzI vAreghamAtmA, satyajJAnamAM vRddha' ityAdi zrutithI paNa e siddha thAya che - Avo vedAMtIno mata paNa barAbara nathI, kAraNa ke te vijJAna) saviSayaka hovuM saMbhavatuM nathI te AgaLa darzAvI gayA chIe. te nirviSaya hoya to jJAnasvarUpa hovAmAM koI pramANa nathI. vaLI saviSayaka hovAno anubhava paNa thato nathI. tethI vijJAnAdithI bhinna nitya AtmA siddha thAya che. (vi.) smaraNanI anupapatti-saMskArAnasya-kurvadrupatnI nirarthaka kalpanA A badhA doSo vijJAnane kSaNika mAnavAnA kAraNe Ave che. nityavijJAna mAnI levAmAM AmAMno eka paNa doSa raheto na hovAthI ene ja AtmA mAnavo yogya che. vaLI evuM mAnavAmAM 'vinAzI....' ityAdi zruti-AgamapramANa paNa che ja. AvA vedAMtInA matane granthakAra nakAre che. granthakAra kahe che ke AtmA avinAzI che e vAta to barAbara che. paNa e jJAnavALo che, jJAnamaya-jJAnasvarUpa nathI.* kAraNa ke jo e jJAnasvarUpa hoya to saviSayaka che ke nirviSayaka ? vedAMtIH jJAnasvarUpa AtmA saviSayaka che. naiyAyika to e jagaviSayaka che ke yatkiMciviSayaka? prathamavikalpamAM sarvajJatvApatti ne bIjA vikalpamAM vinigamanAviraha che. Ama to vyAgratato navI no ghATa thato hovAthI ene nirviSayaka mAnazo to e jJAnasvarUpa hovAmAM koI pramANa nathI.....(kAraNa ke je kAMI jJAna anubhavAya che te saviSayaka ja anubhavAya che.) (vedAMtIH jJAnasvarUpa jIvAtmAno viSaya AkhuM jagat nathI, paNa jagamAM rahelo koIka padArtha ja che. kayo padArtha ? emAM paNa koI vinigamanAviraha doSa nathI. kAraNa ke jyAre je jIvAtmAne je viSayano anubhava hoya tyAre te tadviSayaka hoya che ema nirNaya thaI zake che.) naiyAyika "ghaTasthajJAnam' vagere rIte jJAnAdino saviSayatvena jevo anubhava thAya che evo ghaTasthAtmiI....' 'Taca marda.. evo saviSayakatvena anubhava thato nathI. mATe ene saviSayaka mAnI zakAya nahIM. vaLI suSupti kALe tathA muktAtmAmAM koI jJAna na hovAthI tyAM paNa vijJAnasvarUpa AtmA mAnI zakAto nathI. tethI vijJAnAdithI bhinna nitya AtmA siddha thAya che. *jainamate jJAnano AtmA sAthe bhedabheda saMbaMdha che. bheda saMbaMdha eTale AtmA jJAnavALo che ne abheda eTale AtmA jJAnasvarUpa che. jo AtmAne mAtra jJAnavALo ja mAnIe, ne jJAnasvarUpa na mAnIe to AtmAnuM potAnuM koI svarUpa na rahevAthI e niHsvarUpa banI jAya. vaLI je vakhate jJAna na hoya te vakhate AtmAmAM ne jaDamAM phera zuM che? mATe AtmAne jJAnasvarUpa paNa mAnavo ja paDe.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 nyAyasiddhAntamuktAvalI (mu.) 'satyaM jJAnaM-iti tu brahmaparaM, jIve tu nopayujyate, jJAnAjJAnasukhi(tvaduHkhi)tvAdibhirjIvAnAM bhedasiddhau sutarAmIzvarabhedaH siddhyati / anyathA bandha-mokSavyavasthA'nupapatteH / 'yo'pIzvarAbhedabodhako vedaH so'pi tadabhedena tadIyatvaM pratipAdayastauti, abhedabhAvanayaiva yatitavyamiti vadati / ata eva 'sarve AtmAnaH samarpitAH' iti shruuyte| (mu) satyajJAna. ityAdi zrutivAkya brahmaparaka che, jIva aMge eno koI upayoga nathI. "jJAna-ajJAna, sukhitva-duHkhitva vagerethI jIvono bheda siddha thaye sutarAM nirvivAdapaNe Izvarano bheda siddha thaI jAya che. nahIMtara baLe mokSanI vyavasthA asaMgata thaI jAya. je Izvarano abheda darzAvanAra vedavAkya che te paNa teno abheda jaNAvavAdhArA tadIyatvanuM pratipAdana karavA sAthe stavanA kare che, tathA abhedabhAvanAthI ja pravartavuM ema jaNAve che. tethI ja badhA AtmAo samarpita che vagere vAto saMbhaLAya che. (vi.) (vedAMtIH tame vedane mAno cho. vedamAM kahyuM che ke satyaM jJAnaM.. AtmA jJAna svarUpa che...) (1) naiyAyikaH A zruti to brahmaparaka che. arthAt brahmanuM varNana kare che. jIvAtmAnuM nahIM. mATe jIvAtmAnA svarUpanI vicAraNAmAM eno koI upayoga nathI. (vedAMtIH matIyaM braha..... kahyuM che tenuM zuM? naiyAyikaH enAthI eka brahmasadazaaparabrahmano niSedha thAya che. paNa brahmathI bhinnakoIjIvAtmA paNa nathI evo niSedha thato nathI. te paNa eTalA mATe ke, jIvAtmAo karatAM Izvarano bheda siddha thaI jAya che. te A rIte). (2) vizvamAM koIka jJAnI-koIka ajJAnI, koIka sukhI-koIka duHkhI vagere judA judA prakAranA jIvo jovA maLe che. enAthI jIvAtmAo paraspara judA judA che e siddha thAya che. ane e siddha thavA para, AvA anaMtA jIvAtmAo sAthe eka Izvarano abheda ghaTato na hovAthI (ekano aneka sAthe abheda na saMbhave) bheda hovo paNa siddha thaI jAya che. jo IzvarAtmAno jIvAtmAo joDe ane jIvAtmAono paraspara bheda na mAno to baMdha-mokSanI vyavasthA ja khoravAI jaze. te A rIte - jo IzvarAtmA anAdizuddha-mukta che to badhA jIvAtmAo anAdizuddha-mukta thaI jAya. to pachI e kyAreya baddha ja na hovAthI mukta paNa na kahevAya. (baddha hoya te mukta thAya.) ane brahma jo baddha hoya to ene anAdizuddha nahIM kahevAya. tathA e baddha brahma kyAreya mukta nahIM thAya, kAraNa ke je aneka jIvAtmAo sAthe e abheda dharAve che emAMnA keTalAka mukta thavA chatAM keTalAka to baddha hoya che ja. Ama bandha-mokSanI vyavasthA asaMgata thaI jAya che. eTale brahma to sadAno zuddha-buddha-mukta che. jIvAtmA baddha che. tathA baddha jIvAtmAnI mukti mATe racAyelAM zAstro parathI paNa IzvarAtmAthI jIvAtmA judo che e siddha thaI jAya che. (vedAMtIH A zAstro to jIvAtmAne brahmanuM svarUpa samajAvavA mATe che. naiyAyikaH AvuM zAstrajJAna kare koNa? tamArA mate jIvAtmA to koI che nahIM, ne brahmAne svayaM zuddha hovAthI AvA zAstrajJAnanI jarUra nathI.... vedAMtIH "tatvamasi' "mAM brahaS' vagere vedavAkyo jIvAtmA ane brahmanA abhedane jaNAve che tenuM zuM?) (3) naiyAyika: A vedapaMktio paNa tame tat tam' evuM jaNAvavA mATe nathI, paNa talIya tvanuM ema jaNAvavA dvArA stuti karavA mATe che. Azaya e che ke A stutivAkya che, AvA vAkyo vastusthiti nathI batAvatA, paNa niMdA-prazaMsAdi karIne vidhi-niSedhanuM sUcana karanArA hoya che. jema ke,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAMtamata khaMDanA 193 (1) je mANasa bhraSTAcArI che te caMDALa che..... (2) je mANasa sadAcArI che te deva che.. (1) A vAkya bhraSTAcArI mANasa kharekharacaMDALa che ema nathI jaNAvatuM, paNa "caMDALa jevo che ema jaNAvIniMdA sUcavI bhraSTAcArano niSedha kare che. (2) A vAkya sadAcArI mAnavIne kharekhara deva hovo jaNAvatuM nathI, paNa deva jevo kahI stuti kare che ne e dvArA sadAcAranuM vidhAna kare che. ema tatvamasi' e vAkya te paramabrahma e ja tuM che evI vAstavikatA nathI darzAvatuM, paNa e paramabrahmasadaza tuM che ema stavanA kare che. arthAt jIvAtmAmAM rahelA brahmAbhedane nahIM paNa brahmasATazyane jaNAve che. vedAMtIH jIvAtmAmAM brahmasArazya rahyuM che evuM jaNAvavAnuM prayojana zuM? naiyAyika : vaitanyatvena vaM paramezvara mAnIsi tAt mokSArtha yatna ru A prayojana che. jIva jema jema vadhu samarpaNa karato jAya tema tema vadhu bhakti thAya che. ema samarpaNa karatAM karatAM chevaTe huM mArI jAtanuM samarpaNa karuM chuM evo bhAva pragaTe che. ne tyArabAda emAM paNa AgaLa vadhatAM huM tuM ja chuM evI utkRSTa bhAvanA pragaTe che. paNa A abhedanI paNa memAnacaiva racatitavyam' ityAdi dvArA bhAvanA ja karavAnI kahI che, vAstavikatAmAnavAnI nahIM. A abhedanI bhAvanAthI mAyAnAM baMdhano chUTavA mAMDe che ane AtmA mukta thavAthI brahmAmAM laya pAme che. eTale ke sarvasAdayathI maLI jAya che. (IzvarathI bheda-judAI-bUrAInA kAraNe mAyAnAM baMdhano che.) abheda e vAstavikatA nathI, mATe ja "badhA AtmAo samarpita thayA che e vAta saMgata Thare.... bheda hoya tyAM ja samarpaNa saMbhave, abhedamAM nahIM. (mu.) mokSadazAyAmajJAnanivRttAvabhedojAyata ityapina, bhedasya nityatvena nAzAsambhavAt,' bhedanAze'pi vyaktidvayaM sthAsyatyeva / na ca dvitvamapi nazyatIti vAcyaM, tava nidharmake brahmaNi satyatvAbhAve'pi satyasvarUpaM taditivat dvitvAbhAve'pi vyaktidvayAtmakautAviti suvacatvAt / 'mithyAtvAbhAvo'dhikaraNAtmakastatrasatyatvamiti cet ? ekatvAbhAvo vyaktidvayAtmako dvitvamityapyucyatAm, "pratyekamekatve'pi pRthivIjalayona gandha itivadubhayaM naikamityasya srvjnsiddhatvAt | (mu.) vedAMtIH mokSadazAmAM ajJAna nivRtta thavAthI abheda thaI jAya che. naiyAyikaH evuM paNa nathI, kAraNa ke bheda nitya hovAthI eno nAza saMbhavato nathI. (kadAca) bhedanAza thAya to paNa be vyakti to UbhI ja rahe che. vedAMtI e vakhate ddhitva paNa nAza pAme che. taiyAyika tArA nirdharmaka(=nirguNa brahAmAM satyatvano abhAva hovA chatAM jema e satyasvarUpa che ema kahevAya che tema ddhitvano abhAva hovA chatAM te be, be vyakti svarUpa che' ema kahI zakAya che. vedAMtIH brahmamAM adhikaraNAtmaka je mithyAtvAbhAva che e ja satyatva che... naiyAyika vyaktidvayAtmaka je ekatvAbhAva che ene ja ddhitva paNa kaho ne... be vyakti banne eka-eka hovA chatAM, jema "pRthvI-jaLa bannemAM gandha nathI evuM kahI zakAya che tema "e banne eka nathI' ema kahI zakAya che e sarvajanasiddha che. (A ja emAM rahela ekatvAbhAva che.) (vi.) vedAMtIH (1) saMsAradazAmAM jJAna-ajJAna, sukha-duHkha vagerenA kAraNe bhale bheda rahyo... mokSamAM e na hovAthI bhale ne abheda thaI jAya...
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 nyAyasiddhAntamuktAvalI naiyAyikaH jIvAtmAno saMsAradazAmAM je bheda che te nitya hovAthI mukta avasthAmAM paNa nAza pAmI zakato nathI. (vedAMtIH jIvAtmAmAM rahelo bheda anyonyAbhAvarUpa nathI paNa pRthakvaguNarUpa che, je nitya na hovAthI nAza pAmI zake che.) (2) naiyAyika e rIte bheda nAza pAme to paNa be vyakti to UbhI ja rahe che. arthAt pahelAM jo be vyakti hatI to pachI paNa be vyakti to rahevAnI ja. vedAMtIH muktimAM buddhi vagere guNono nAza manAyo che to sAthe kinvarUpa saMkhyA ke je guNa che te paNa nAza pAmI javA do ne... ne tethI brahma sAthe aikya thaI jaze. naiyAyika tame brahmane nirdharmaka mAnyo che. tethI emAM satyatvadharma paNa nathI. (nirmadraha mAM nirdharmaka evuM vizeSaNa satyavAbhAvane jaNAvavAnA hetu tarIke vaparAyeluM che e jANavuM.) ane chatAM tame satyaM jJAnanitaM tra... vagere dvArA te brahma satyasvarUpa che ema kaho cho... tema dvitvano abhAva hovA chatAM te be vyaktidvayAtmaka che ema kahI ja zakAya che. vedAMtIH brahmamAM je mithyAtvAbhAva che e ja satyatva che. ne tethI brahmane satyasvarUpa kahevAya che. (naiyAyika: paNa nirdharmakabrahmAmAM mithyAtvAbhAva jo rahe to e paNa eka dharma ja hovAthI nirdharmahatvanI hAni thaze ne...) (3) vedAMtIH mithyAtvAbhAva adhikaraNAtmaka che. arthAt brahmamAM rahelo mithyAtvAbhAva brahmasvarUpa ja che ne e ja ene satyasvarUpe oLakhAve che. naiyAyika to pachI ddhitva na hovA chatAM, ekatvAbhAva je che te ja vyaktidvayAtmaka che ne ddhitva kahevAya che ema paNa mAno ne... ne tethI mokSAvasthAmAM paNa be vyakti to raheze ja. (vedAMtI dareka vyakti eka-eka to hoya ja che. eTale ke emAM etva to hoya ja. to ekatvAbhAva ja na hovAthI ene ddhitva' tarIke kahevAnI vAta ja kyAM Ave? brahmamAM mithyAtvAbhAva to che jene satyasvarUpa kahI zakAya che.) (4) naiyAyikaH pRthvImAM gabdha hovA chatAM, pRthvI-jaLa ubhayamAM gaMdha che? ema prazna karAya to javAbamAM nA" ja kahevAya che. ema IzvarAtmA ane jIvAtmA e pratyekamAM (eka-ekamAM) ekatva hovA chatAM e banne eka che?' evA praznanA javAbamAM "nA" ja pADavI paDe- eTale ke ekatvano niSedha karavo paDe che - A vAta sarvajana siddha che. A je ekatvAbhAva siddha thAya che e ja ddhitva kahevAya che ke vyakti e rahe che ema kahevAmAM kAraNa bane che. (mu.) yo'pi tadAnImabhedapratipAdako vedaH so'pi nirduHkhatvAdinA sAmyaM pratipAdayati, sampadAdhikye purohito'yaM rAjA saMvRtta itivat / ata eva 'niraJjanaH paramaMsAmyamupaiti' iti zrUyate / Izvaro'pi na jJAnasukhAtmA, kintu jJAnAdyAzrayaH, nityaM vijJAnamAnandaM brahma (bRhadA. 5/9/7) ityAdau vijJAnapadena jJAnAzraya evoktaH, yaH sarvajJaH sa sarvavit (mu. 1/9) ityanurodhAt / 'Anandam' ityasyApyAnandavadityarthaH, arzaAditvAnmatvarthIyo'c-pratyayaH, anyathA pulliGgatvApatteH / 'Anando'pi duHkhAbhAve upacaryate, bhArAdyapagame 'sukhI saMvRtto'ham' itivt| 'astu vA tasminnAnandaH, na tvasAvAnandaH 'asukham' (bRhadA. 5/8/8) iti zruteH / na vidyate sukhaM yasyeti kuto nArthaH? iti cet ? na, "kliSTakalpanApatteH, "prakaraNavirodhAt, Anandamityatra matvarthIyAcpratyayavirodhAcceti saGkSapaH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedavayanonuM rahasya 195 (mu.) matadAnIM = mokSAvasthAmAM abhedane jaNAvanAra je vedavacana che te paNa niHkhatyAdi rUpe sAmyane jaNAve che jema ke saMpatti vadhI jAya to "A purohita rAjA banyo' ema kahevAya che. tethI ja "niraMjana parama sAmyane pAme che' vagere sAMbhaLavA maLe che. Izvara paNa jJAnAtmaka ke sukhAtmaka nathI, paNa jJAnAdino Azraya che. "nitya vijJAna mAnavaM braha" ityAdimAM paNa vijJAna' zabdathI jJAnano Azraya ja kahyo che, (jJAnasvarUpa nahIM). A vAta je sarvajJa che te sarvaviche' ityAdi vacanane anusarIne che. mAnavaM evuM je kahyuM che eno "AnaMdavA" evo artha che. arza AdimAM samAviSTa hovAthI matvargIya anna pratyaya lAgyo che. anyathA mAnanda zabda puliMgamAM Avata. "brahmamAM AnaMda je kahevAya che te paNa (vAstavika nathI hoto, paNa) duHkhAbhAvamAM " upacArathI kahevAya che. jema bhAra laI levAtA huM sukhI thayo evo anubhava thAya che tema. athavA temAM bhale AnaMda hoya paNa te pote AnaMda nathI, kAraNa ke suravana e rIte kRti che. "e zrutino jemAM sukha nathI te asukham evo artha zA mATe na karavo ?" evI dalIla yogya nathI. kAraNa ke emAM bIphisamAsa karavAnI kliSTa kalpanA karavI paDe thAya che, ane kAnandama mAM marthI at pratyayano virodha thAya che. A pramANe vedAMtamatanA nirAkaraNano saMkSepa jANavo. (vi.) (vedAMtI dravit hova mati vagere paMkti mokSadazAmAM abhedane jaNAve che tenuM zuM?). (1) naiyAyikaH jema brahmamAM duHkha nathI ema have mukta thayelA jIvAtmAmAM paNa duHkha nathI hotuM vagere rUpe sAmyane jaNAvavA mATe ja e paMkti che. (vedAMtIH jo sAmya darzAvavuM hoya to brahma rUva" kaheta, brahma va' nahIM.) (2) naiyAyikaH utkaTa sAmya hoya tyAre abhedanuM pratipAdana paNa karAya che. purohita paNa khUba vaibhavasamRddhi pAmI gayo hoya to "jo A purohita rAjA banI gayo..." (vedAMtIH tamAre daitavAda mAnavo che eTale je je advaitasUcaka paMkti Ave eno mana phAve tema artha karo cho. bAkI A paMkti advaitane ja jaNAve che.). (3) taiyAyika tamAro roSa-AkSepa barAbara nathI, amAre cena na pravaLa daita siddha karavuM che mATe ame artha badalI nAkhIe chIe evuM nathI, paNa muktAtmA ane brahma vacce abheda thaI jato nathI mAtra utkaTa sAmya thAya che e vastusthiti che, mATe ja Avo artha karIe chIe. eTale ja to AvI paNa vedapaMkti maLe che ke - nirakzanaH paramaM sAgamupaiti.... AmAM avidyAnA lepa vinAno niraMjana banelo muktAtmA brahma sAthe paramasAmya pAme che. AvuM jaNAvyuM che, "brahma sAthe abheda pAme che evuM nahIM... (vaLI guru-ziSya, jJAna-ajJAna, jJAtAzeya.... A badhI tattvavyavasthA paNa daitavAdamAM ja saMbhave che, advaitavAdamAM nahIM. brahmavid brahma ja banI jAya che" AvuM je kAMI zAstramAM lakhAyuM che te jIvAtmAne mokSArtha pravRtti karavAmAM protsAhana maLe e mATe che.) (vedAMtIH jIvAtmA bhale nityavijJAnasvarUpa nathI.. paNa nitya vijJAnam.... ityAdi dvArA IzvarAtmA to nityavijJAna-AnaMda svarUpa hovo jaNAya ja che ne.... (4) naiyAyika nahIM, emAM paNa "vijJAna' zabdano artha jJAnAzraya karavo ucita che. kema ke to ja yaH sarvaraH sa sarvavit' A paMktino artha saMgata Thare. AmAM IzvarAtmAne sarvanA jANakAra (=sarvanA jJAnavALA) kahyA che. paNa sarvajJAnamaya nahIM. (je sarvaviSayaka vizeSajJAnavAnuM che te sarvaviSayaka sAmAnyajJAnavAnuM che - Avo e paMktino artha che.) eTale A paMktithI Izvara jJAnavA siddha thato hovAthI nityaM vijJAnanuM vagere paMktimAM paNa vijJAna zabdano artha jJAnavAnuM (jJAnAzraya) karavo ja yogya che. tethI Izvara jJAnAtmaka nathI. ema mAnandam je kahyuM che eno artha paNa mAnandavAn karavo paDe che. kAraNa ke mULa mAnanda zabda to puliMga che, e napuMsakaliMgamAM Ave nahIM. paNa amoDar e pANinIya sUtrAnusAre ene mavargIya ma pratyaya lAgyo che ne tethI e vizeSaNa banavAthI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI vizeSyavAcaka vrajJa padane anusarIne napuMsakaliMgamAM Avyo che. mATe e paNa Izvarane sukhAtmaka nahIM, paNa sukhavAn jaNAve che. (vedAMtI : paNa A rIte tame IzvaramAM sukha mAno cho ?) (5) maiyAyika : A sukha paNa je kahevAya che te vAstavika sukha nathI, paNa duHkhAbhAvamAM upacarita che. jema bhAra haThAvI levA para hA... A... za ema sukhano anubhava thAya che e kAMI vAstavika sukha nathI hotuM, paNa bhAranA duHkhano abhAva ja hoya che tema. (vedAMtI H to to ghaTamAM rahelA duHkhAbhAvano paNa sukha tarIke upacAra karo ne ! vaLI AnaMda tarIke duHkhAbhAva samajavAmAM lakSaNA karavAnuM gaurava paNa che.) (6) naiyAyika : to bhale IzvarAtmAmAM AnaMda hovo siddha thato, paNa e svayaM to AnaMda svarUpa nathI ja. kAraNa ke brahmanuM svarUpa varNavatAM-anaLu amahat annatyaM atIrthaM azarIra azrUtaM amua, avuAM... kahyuM che. AmAM 'amua' kahyuM che e ja jaNAve che ke e sukhasvarUpa nathI. vedAMtI : na suvuM kRti anuvam... evo naRtpuruSa na karatAM na vidyate suvuM yasya.... evo bahuvrIhi samAsa karavo joIe. jethI enuM sukha nathI, paNa e sukha che evo artha thaI zakaze. 196 (7) naiyAyika : tatpuruSane badale bahuvrIhi samAsa karavAmAM kliSTa kalpanA che. :: te paNa (vedAMtI : bahuvrIhi anyapadapradhAna hovAthI emAM lakSaNA karavI paDe che jene tame kliSTakalpanA kaho cho. paNa e doSa to naJa tatpuruSamAM paNa che ja. kemake emAM paNa nagnI abhAvavAmAM lakSaNA karavI paDe eTalA mATe ke anuSaM brahma vagerenA sAmAnAdhikaraNyano nirvAha karavA mATe sulAmAvavat vrahma evo artha kADhavA no artha abhAvavAn karavo Avazyaka bane che.) naJ (8) naiyAyika : atula jemAM Ave che emAM anya je azarIra vagere zabdo che e badhAmAM naJa tatpuruSa che. eTale AmAM ekamAM ja jo bahuvrIhi mAnIe to prakaraNano virodha thAya che. vaLI bahuvrIhi karIe eTale eno artha thAya 'sukha vinAnA...' to to pachI 'AnaMdavALA' evo artha viruddha thaI javAthI Anandram zabdamAM je matvarthIya ar pratyaya lAgyo che te asaMgata ja thaI jAya... mATe IzvarAtmAne paNa jJAnamaya sukhamaya mAnI zakAto nathI e jANavuM. (mu.) etena - prakRtiH kartrI, puruSastu puSkarapalAzavannirlepaH, kintu cetanaH, 'kArya-kAraNayorabhedAtkAryanAze sati kAryarUpatayA tannAzo'pi na syAdityakAraNatvaM tasya, 'buddhigatacaitanyAbhimAnAnyathA'nupapattyA tatkalpanam / 'buddhizca prakRteH pariNAmaH, saiva mahattattvamantaHkaraNamityucyate, tatsattvAsattvAbhya puruSasya saMsArApavargoM, 'tasyA evendriyapraNAlikayA pariNatirjJAnarUpA ghaTAdinA sambandhaH, 'puruSe kartRtvAbhimAno buddhau caitanyAbhimAnazca bhedAgrahAt / (sAMkhyamata) (mu.) tena = puruSane jJAnavAn siddha karyo enAthI (tathA AgaLa paNa je dalIla Apaze enAthI) sAMkhyano nimnokta mata apAsta jANavo. sAMkhya H 'prakRti kartA che puruSa to puSkara kamaLanA patranI jema nirlepa che, paNa cetana che. kArya-kAraNano abheda hovAthI kAryanAze eno paNa kAryarUpe nAza na thaI jAya e mATe ene akAraNa manAyo che. buddhimAM je caitanyanuM abhimAna thAya che te anyathA asaMgata rahetuM hovAthI puruSanI kalpanA karavAmAM Ave che. 'buddhi e prakRtino pariNAma che. te ja mahatttattva-aMtaHkaraNa kahevAya che. tenI=buddhinI *tena no anvaya pRSThAMka (198) para AvelA avAstam sAthe jANavo.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyamatA 197 vidyamAnatA-avidyamAnatA para puruSanA saMsAra-mokSa thAya che. tenI buddhinI ja indriyapraNAlikA dvArA thatI (viSayAkAra) jJAnarUpa pariNati e ghaTAdi sAtheno saMbaMdha che. puruSamAM kartutvanuM abhimAna ane buddhimAM caitanyanuM abhimAna bhedaagrahanA kAraNe thAya che. (vi.) pUrve AtmA jJAnavAn siddha karyo, eTale enAthI ja AtmAne jJAnazUnya mAnanAra sAMkhyamatanuM khaMDana thaI jAya che e spaSTa che. sAMkhyamata nIce mujaba che. (1) sAMkhyaH prakRti kanra che. eTale ke AkhA jaganuM upAdAna kAraNa che. (prakRtino pariNAma buddhi kartA che.) puruSa kamaLapatravat nirlepa che. arthAt emAM kartutva-jJAtRtva vagere dharmo nathI. dharma nathI mATe dharmanuM parivartana nathI. (parivartana thAya ane nitya hoya te pariNAmI nitya kahevAya.) puruSa apariNAmI che. mATe kUTasthanitya che. e cetana che, akAraNa che. [praznaH puruSa kema (kartArUpa) kAraNa nathI ?]. (2) uttaraH sAMkhyamate upAdAna ane kAryano abheda che. arthAt mRpiMDAdi upAdAna pote ja ghaTAdi kAryarUpe pariName che. eTale puruSa jo kAraNa banato hoya to eno kArya sAthe abheda thavAthI kAryano nAza thavAmAM puruSano paNa e rUpe nAza thaI jAya.... ne to pachI enuM kUTasthanityapaNuM na rahe. mATe ene akAraNa manAyo che. (prazna : je puruSamAM katva-jJAna vagere kazuM nathI evA kazuM na karanArA purUSane mAnavAnI jarUra zI che?). (3) uttara prakRtimAMthI je buddhi utpanna thAya che ene vetano 6 romi vagere bhrama thAya che. AmAM mahuM mitravartutvavAnuM ATalo aMza to buddhino potAno che. paNa emAM bheguM caitanya je bhAse che te enuM potAnuM to nathI... chatAM e bhAse che eTale koIkanuM hovuM to joIe ja. tethI tenA Azraya tarIke puruSanI kalpanA karAya che. (praznaH jJAna-icchA ne kRtine jema buddhinA mAnyA che tema caitanyane paNa buddhinuM ja mAnI lyo ne !) uttaraH jJAnecchAkRti to nAza pAme to pAchA utpanna thaI zake che. caitanya jo nAza pAme to pAchuM utpanna thaI zakatuM nathI. eTale ene anitya evI buddhino pariNAma na mAnatA kUTasthanitya evA puruSanuM ja mAnavuM paDe che. A puruSanA caitanyano buddhimAM Aropa thAya che. buddhi darpaNa jevI che. emAM caitanyanuM pratibiMba paDe che. ane tethI caitanya buddhimAM rahyuM hoya evo Aropa thAya che. eTale vastutaH e caitanyAbhimAna bhrama ja hoya che. chatAM enI saMgati mATe caitanyanA Azraya tarIke puruSanI kalpanA karavI paDe che. (praznaH to pachI buddhi zuM che ?) (4) uttara prakRti sAmyavasthApanna sattva-rajasU-tamoguNamaya che. e jyAre viSamAvasthApanna thAya che tyAre buddhirUpa bane che. Ama buddhi e prakRtino pariNAma che. te mahattattva ke antaHkaraNa evA nAme paNa oLakhAya che. eno cetana sAthe saMyoga e ja cetanano saMsAraparyAya che ne eno saMyoga chUTI javo e ja cetanano mokSa che. arthAt nityazuddha-buddha-muktasvabhAvavALA paNa puruSano buddhinA uparAgathI saMsAraparyAya thAya che. jema svaccha evA paNa sphaTikano kusumoparAgata raktaparyAya thAya che. nekusuma khasI javA para enI zubhratA e eno svAbhAvika paryAya thAya che. ema buddhino uparAga gaye puruSanI svAbhAvika avasthA-mokSaparyAya thAya che. (prazna: to pachI jJAna zuM che ?). (5) uttara pravAhI jevI buddhi indriya rUpa nAlikA dvArA bahAra nIkaLIne ghaTAdi viSayAkAra rUpe je pariNAma pAme che te ja "jJAna" kahevAya che. (prazna paNa puruSane 6 karo e rIte kartutvano ne vRddhicetanA' e rIte buddhimAM caitanyano bhAsa thAya che enuM zuM?)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 nyAyasiddhAntamuktAvalI (6) uttara buddhi ane puruSa vaccenA bhedanuM jJAna na hovAnA A badhA tophAno che. pravRtteira pRtha AvuM bheda jJAna nathI. anAdikALathI A bhedAgraha cAlyo Avyo che. A medAgraha para ja saMsAra che. e jo chUTI jAyabheda jJAna thaI jAya to saMsArano nAza thaI jAya. ___(mu.) 'mamedaM kartavyamiti madaMzaH puruSoparAgo buddheH svacchatayA tatpratibimbAdatAttvikaH, darpaNasyeva mukhoparAgaH, idamiti viSayoparAgaH, indriyapraNAlikayA pariNatibhedastAtvikaH, niHzvAsAbhihatadarpaNasyeva malinimA, kartavyamiti vyApArAMzaH, tenAMzatrayavatI buddhiH, tatpariNAmena jJAnena puruSasyAtAttvikaH sambandhaH darpaNasya malinimneva mukhasyopalabdhirucyate / jJAnavatsukhaduHkhecchAdveSadharmA'dharmA api buddhareva, kRtisAmAnAdhikaraNyena pratIteH / na ca buddhizcetanA, pariNAmitvAt, iti matamapAstam / () "A mAruM kartavya che emAM madaMza e puruSano uparAga (=saMbaMdha) che. buddhi svaccha hovAnA kAraNe emAM puruSanuM pratibiMba-puruSanA tAdAbhyano bhrama thavAthI e saMbaMdha bhAsato hovAnA kAraNe e atAtvika che. jemake darpaNane mukhano saMbaMdha. (= A) e viSayoparAga che. indriyarUpa nAlikA dvArA bahAra nIkaLIne buddhino acaMTa: ityAdi jJAnarUpa je pariNAma vizeSa thAya che e ja eno viSaya sAtheno saMbaMdha che, ne e tAtvika che. jema ke darpaNa para zvAsanA kAraNe thayelI malinatA vAstavika che. vartam (ghaniSThakriyArUpa) vyApArAMza che. (58: vartavyaH evI buddhinI pariNati e ja enI sAtheno vAstavika saMbaMdha che.) tethI buddhi AvA traNa aMzathI yukta hoya che. buddhinA pariNAma jJAnanI sAthe puruSano, darpaNanI malinatAno mukha sAthe bhAsatA saMbaMdha jevo je atAtvika saMbaMdhane upalabdhikahevAya che. jJAnanI jema sukha-duHkha-icchA-dveSa-dharma-adharmapaNa buddhinA ja che, kAraNa ke kRtine samAnAdhikaraNa bhAse che. buddhi cetanA nathI, kAraNa ke pariNAmI che.-Avo sAMkhyamata apAsta jANavo. (vi.) (hipatasthinamityanAram (jA.1-1-15) strAnusAre naiyAyika buddhi ane upalabdhino bheda nathI mAnato, tethI e spaSTa karavA buddhinA traNa aMza jaNAve che-sattvano udraka e buddhinI svacchatA che.) (1) mA ema SaSThI dvArA puruSano saMbaMdha bhAse che. e atAvika che. rUdra zabda viSayane jaNAvato hovAthI e viSayoparAga che. e vAstavika che. A puruSoparAga ane viSayoparAgathI kartavya ghaTAdino avabhAsa thAya che. tethI A "kartavyam' evo nizcayAtmaka adhyavasAya e vyApArAMza che. Ama buddhino "mamekaM rtavyam' Avo AkAra hovAthI e puruSasambandha, viSayasambandha ane vyApAra saMbaMdha evA traNa aMzavALI che. darpaNamAM rahelo DAgha mukha para bhAse che. mukha sAtheno eno A atAtvika saMbaMdha hoya che. vastutaH kAMI mukha para DAgha hoto nathI. ema puruSano, buddhinImpariNati rUpa (yaM ghaTaH vagere) jJAna sAthe vAstavika saMbaMdha nathI. chatAM 'vetanoe (58) nAnAma' A rIte puruSa sAthe jJAnanA saMbaMdhano Aropa thAya che. puruSano jJAna sAtheno A atAtvika saMbaMdha e upalabdhi che. (nahIM ke buddhi svayaM upalabdhi che...) buddhi kartA hovAthI kRti to buddhino ja dharma che. vaLI jJAtimaMDaE ' evI pratIti jJAna ane kRtinuM sAmAnAdhikaraNya darzAve che. mATe jJAna paNa buddhino ja dharma che. e ja rIte sukyAM vartA" vagere pratItio sukhaduHkha-icchA-dveSa-dharma ane adharma ne paNa kRtisamAnAdhikaraNa hovA jaNAve che. mATe e paNa buddhinA ja che. (adaSTa atIndriyahovAthI enI sIdhI pratyakSAtmaka pratItina thAya, paNa dhArmivoDadaMvaromi' vagere upanItabhAnarUpa pratIti jANavI.) (praznaH jema jJAtAkaromi vagere pratItibalAt jJAnane buddhino dharma mAno cho tema 'cetanoDa6 roji evI pratItibalAt cetanAne paNa buddhino dharma mAno ne !)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyamata khaMDanA 199 (2) uttara buddhimAM cetanA (caitanya) mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke buddhi pariNAmI che, caitanya apariNAmI che. (Ama sAMkhyamatano pUrvapakSa pUrNa thayo. rUti manapastam kahIne granthakAre enuM nirAkaraNa sUcavyuM che.) (mu.) kRtyadRSTabhogAnAmiva caitanyasyApi sAmAnAdhikaraNyapratIteH, tadbhinne mAnAbhAvAcca / 'cetano'haM karomi' iti pratItizcaitanyAMze bhrama iti cet ? kRtyaMze'pi kiM neSyate ? anyathA buddhernityatve mokSAbhAvaH, anityatve ttpuurvmsNsaaraapttiH| nanvacetanAyAH prakRteH kAryatvAt buddheracetanatvaM, kAryakAraNayostAdAtmyAditi cet ? na, asiddheH, 'karturjanyatve mAnAbhAvAt, vItarAgajanmAdarzanAdanAditvaM, anAde zAsambhavAnnityatvam, tat kiM prakRtyAdikalpanena? - 2 - prakRteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvazaH / ahaMkAravimUDhAtmA kartA'hamiti manyate // (bhagavadgItA 3-27) ityanena virodha iti vAcyaM, 'prakRteH adRSTasya guNaiH-adRSTajanyairicchAdibhiH, kartA'hamiti-kartA'hamevetyasya tadarthatvAt, "tatraivaM sati kartAramAtmAnaM kevalaMtuyaH" (bhagavadgItA) ityAdi vadatA bhagavatA prakaTIkRto'yamupariSTAdAzaya iti sakSepaH / / (sAMkhyamatakhaMDana) (mu) (sAMkhyamata apAsta jANavo, kAraNa ke) kRti-adaSTa ane bhoganI jema caitanyanA paNa sAmAnAdhikaraNyanI pratIti thatI hovAthI (e paNa kartAno ja dharma che.) vaLI tabhinna=kabhinna cetana hovAmAM koI pramANa paNa nathI. "tano koni' evI pratIti caitanyaaMzamAM bhrama che." ema ja kaho cho to kRtiaMzamAM paNa ene bhrama kema nathI mAnatA? anyathA (=kartA ane cetanane bhinna mAno to) (kartA evI) buddhi nitya haze to mokSAbhAva thaze ane anitya haze to buddhinI utpatti pUrve asaMsAra hovAnI Apatti Avaze. "acetana evI prakRtinuM kArya hovAthI buddhi acetana che, kAraNa ke kArya-kAraNanuM tAdAbhya hoya che." evI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke (kartA evI) buddhi prakRtijanya che evo hetu asiddha che, te paNa eTalA mATe ke kartA janya hovAmAM koI pramANa nathI. vItarAgano janma dekhAto nathI. (tethI kata) anAdi hoya che. ne anAdi (bhAva)no nAza asaMbhavita hovAthI e nitya che. tethI prakRti vagerenI kalpanAthI saryuM. - sAMkhyaH bhagavadgItAmAM kahyuM che ke - "prakRtinA (mAyAnA) guNothI (=sattva-rajastamoguNa vaDe) badhA karmo karAya che. (paNa) ahaMkAra vimUDhAtmA huM A badhAno kartA chuM. ema mAne che." jo prakRti vagere nahIM mAno ane puruSane kartA mAnazo to A vacanano virodha thaze tenuM zuM? kanaiyAyikaH (tame A zlokano artha barAbara karyo nathI, mATe virodha bhAse che. eno artha Avo che-) prakRti adaSTa enA guNa = adaSTajanya icchA vagere. tathA e zlokamAM iDadana evuM je kahyuM che eno artha varnAkrameva evo che. temAM AvuM hovA chatAM je mAtra potAnI jAtane kartA mAne che....' ityAdi kahetA bhagavAne AgaLa Avo abhiprAya prakaTa karyo che. A pramANe sAMkhyamatanA nirAkaraNano saMkSepa jANavo. " (vi.) naiyAyika kRti samavAyasaMbaMdhathI jyAM rahI hoya tyAM ja adaSTa utpanna kare che, ne adaSTa samavAyasaMbaMdhathI jyAM rahyuM hoya tyAM ja bhoga utpanna kare che. (AmAM bhoga=sukha-duHkhano sAkSAtkAra) Ama kRti-aSTa-bhoganuM sAmAnAdhikaraNya to che ja. "tanoraM ji evI pratIti caitanyanuM paNa sAmAnAdhikaraNya jaNAve che. mATe je kartA che e ja cetana puruSa che ema mAnavuM Avazyaka che. vaLI, retano 6 romi, retanoDadaMgAnAmi AvI badhI pratItio ja cetana tattvamAM pramANabhUta che. A badhAne caitanyAMzamAM bhramAtmaka kahI dezo to, "kartAthI bhinna huM cetana chuM' evI to koI pratIti, karnabhinna cetanane jaNAvavA mATe pramANarUpa che nahIM. mATe cetano romi pratItine anusarIne cetanane ja kartA mAnavo joIe.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 nyAyasiddhAntamuktAvalI sAMkhya e pratIti to. 'zarvatvAzrayana vetana, kanyadharmAzrayati, ghaTava evA anumAnathI bAdhita hovAthI caitanyAMzamAM bhramarUpa che. naiyAyikaH enA karatAM vRddhi kartutvAbhAvavatI, nacaryAzrayatnAta, ghaTavad evA anumAnathI bAdhita mAnIne e pratItine kRtiaMzamAM bhramarUpa kema nathI mAnatA? eTale vastutaH e pratIti bemAMthI eke aMzamAM bhramarUpa na hovAthI je kartA che e ja cetana che e spaSTa che. chatAM, tamAre buddhine ja kartA mAnavI hoya to amAro prazna che ke A buddhi nitya che ke anitya? jo nitya haze to puruSano kyAreya mokSa nahIM thAya. (kAraNa ke tamArA mate buddhinI hAjarIthI ja puruSano saMsAra che.) jo anitya haze to (buddhine janya mAnavAnI hovAthI enI utpatti) pUrve puruSano saMsAra hato nahIM ema mAnavuM paDaze. (ne to pachI, kyAreya puruSano saMsAra mAnI zakAze nahIM, kAraNa ke evA zuddha jIvane-muktajIvanI jema kyAreya buddhi vagere utpanna thaI zakatA nathI.) sAMkhya vRddhi matanA, mavetanapratikAtvAta, paravat A anumAna jaNAve che ke kartA evI buddhimAM caitanya saMbhave nahIM. naiyAyikaH A anumAnano hetu asiddha che. (sAMkhyaH ame e hetu siddha karI ApIe. kuddhi nA vivisvAt... kRti vagere pariNAmo janya che, mATe buddhi paNa janya che. have jo e janya che to enuM koI kAyamI kAraNa joIe. je prakRti che. eTale buddhimAM prakRtijanyatva hetu siddha thaI gayo.) (1) naiyAyikaH jo buddhi karyA hoya to ene janya mAnI ja na zakAya. kAraNa ke kartA janya hovAmAM koI pramANa nathI. (uparathI kartAne anAdi siddha karI Ape evo tarka che. te A rIte) vItarAganmAtanA A nyAyasUtra che. eno artha che sarAgano ja janma thAya che. (AtmAne kRti vagere pariNAma thavA para rAga thAya che, rAganA kAraNe adaSTa pedA thAya che, adaSTanA kAraNe janma maLe che. mATe janma sarAgano ja hoya che, vItarAgano nahIM.) sarAgajIva stanapAnanI pravRtti kare che enI saMgati mATe pUrve jaNAvI gayA mujaba iSTasAdhanatAnA smaraNa-saMskArapUrvaanubhava. A badhA mATe anAdikAlIna janmaparaMparA mAnavI paDe che. Ama kartA anAdi hovo siddha thAya che. vaLI anAdi bhAvano nAza hoto nathI, tethI e anaMta siddha thavAthI nitya siddha thAya che. tethI kartRtva nitya evA AtmAmAM ja mAnI zakAya, janya evI buddhimAM nahIM. tethI prakRti vagerenI kalpanA nakAmI che. sAMkhyaH paNa to pachI, "prakRtinA guNothI karmo karAya che, paNa ahaMkAra vimUDhAtmA huM kartA chuM' ema mAne che." AvuM bhagavadgItAmAM je kahyuM che teno virodha thaze tenuM zuM? (2) naiyAyika e zlokano vAstavikArtha Avo che - adaSTanA svajanya) icchA vagere guNothI karmo karAya che. paNa ahaMkAravimUDhAtmA huM ja A badhAno kartA chuM." ema mAne che. arthAt huM kartA chuM evuM mAnavAmAM mUDhatA nathI, paNa huM ja kartA chuM. evuM mAnavAmAM mUDhatA che. (sAMkhyaH e zlokamAM to va kAra che nahIM, tame kyAMthI upADI lAvyA?) naiyAyika va kAra che nahIM, paNa chatAM AvuM ja jaNAvavAno bhagavAnano Azaya che. A Azaya bhagavAne AgaLa svayaM prakaTa karyo che. adhiSThAnantathA kartA kAraNazca pRthagvidham / / vividhAzca pRthak ceSTA daivaM caivAtra paJcamam // bhagavadgItA //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmasiddhimAM anumAna 201 (3) A pramANe pAMca kAraNo batAvI pachI kahyuM che ke "AvuM hovA chatAM je mAtra potAne kartA..' vagere. eTale AtmAnA kartutvano niSedha abhipreta nathI. paNa mAtra AtmAnuM kartutva mAnavAno niSedha ja abhipreta che e spaSTa che. mATe puruSa ja kartA-jJAtA-cetana hovAthI sAMkhyamata barAbara nathI. (kA.) dharmAdharmAzrayo'dhyakSo vizeSaguNayogataH // 49 // (mu.)dhrmaadhrmeti|aatmetynussjyte|shriirsy tadAzrayatvedehAntarakRtakarmaNAM dehAntareNa bhogaanupptteH| vishesseti| yogyavizeSaguNasya jJAnasukhAdeH sambandhenAtmanaH pratyakSatvaM sambhavati, na tvanyathA, ahaM jAne'haM karomItyAdipratIteH (sAmAnyathI Atmasiddhi) (ka) AbhA dharma-adharmano AkAya che. vizeSaguNanA yoge pratyakSa che. (6) AtmA ema saMbaMdha joDavo. (eTale ke AtmA dharma-adharmano Azraya che.) zarIrane teno Azraya mAnavAmAM Ave to anya zarIrathI=pUrvajanmanA zarIrathI karelA karmone anyazarIrathI=A bhavanA zarIrathI bhogavavA azakya banI jAya. (kAraNa ke pUrvazarIranA nArA sAthe ja tatsamaveta AdaSTano nAza thaI gayo hoya che.) jJAna-sukha vagere yogyavizeSaguNanA saMbaMdhathI AtmAnuM pratyakSa thaI zake che, e vagara nahIM, kAraNa ke huM jANuM chuM huM karuM chuM evI pratItio thAya che, mAtra huM evI pratIti nahIM. 49 (1.) prajyAghanuberovaM thAtye sAtha . ahaMkArasyAzrayo'yaM manomAtrasya gocaraH // 50 // vibhuIbyAdiguNavAn buddhistu dvividhA matA / (mu.) pravRttyeti / ayamAtmA paradehAdI prvRttyaadinaa'numiiyte| pravRttiratra ceSTA, jJAnecchAprayatnAdInAM dehe'bhAvasyoktaprAyatvAt, ceSTAyAca prayatnasAdhyatvAt ceSTayA prayatmavAnAtmA'numIyata iti bhAvaH / atra dRssttaantmaah-rtheti| yadyapi sthakarma ceSTA na bhavati, tathApi tena karmaNA sArathiryathA'numIyate, tathA ceSTA''tmakena karmaNA parAtmA'numIyate iti bhaavH| ahaMkArasyeti ahaMkAraH ahamiti pratyayaH, tasyAzrayaH viSayaH AtmA, na shriiraadiriti| mana iti| manobhinnendriyajanyapratyakSAviSayaH, mAnasapratyakSaviSayazcetyarthaH; ruupaadybhaavenendriyaantraayomytvaat||50|| vibhuriti| vibhutvaM paramamahatparimANavattvaM, tacca pUrvamuktamapi spaSTArthamuktam / buddhyaadigunnvaaniti| buddhi-sukha-duHkhecchAdayazcaturdaza guNAH pUrvamuktA veditavyAH / / - (ka.) A AtmA pravRtti vagerethI ameya che, jemake ragatithI sAra. AtmA ahaMkArano AkAra viSaya che ane manobhArAno viSaya che, tAvi che, buddhi vagere guNovALo che. emAM buddhi be prakAre kahevAyelI (6) AAtmA parazarIrAdimAM pravRtti vagere hetuthI anumAna karAya che. "pravRtti ahIMceSTAlevI, kAraNake jJAna-icchAprayatna vagereno zarIramAM abhAva hoya che e vAta pUrve (cArvAkamata khaMDana vakhate) lagabhaga kahevAI gaI che. (eTale pravRttino artha prayatna ja laIe to hetu svarUpAsiddha thAya.) ceSTA to zarIramAM rahI che. enAthI AtmA zI rIte siddha thAya? A rIte) ceprayatnajanya che. tethI ceSTAthI (enAkAraNabhUta) prayatnano Azraya evo AtmA anumAna karAya che. (zarIramAtmAghAta, vesTamittA, macharIrava Avo anumAna prayoga jANavo.) A anumAnamAM daSTAna ApyuM che rathagati.... ityAdi. jo ke rathanI kriyA e ceSTA nathI, chatAM, te kriyAthI jema (rathamAM adhiSThita) sArathinuM anumAna karAya che tema ceSTAtmaka kriyAthI parAtmAnuM anumAna thAya che. (sArathinuM anumAna AvuM jANavuM
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 nyAyasiddhAntamuktAvala gacchan rathaH sArathyadhiSThitaH, gatimattvAt) aR =jha6 evI pratIti, eno Azraya = viSaya. arthAt marda evI pratItino viSaya AtmA che, nahIM ke zarIrAdi. (vaLI e manomAtrano viSaya che eTale ke) manobhinna indriyajanya pratyakSano aviSaya che ane mAnasapratyakSano viSaya che, kAraNa ke (AtmAmAM) rUpa vagereno abhAva hovAthI e anya (cakSu vagere) indriyane ayogya che. 5olii AtmA vibhu che eTale ke paramahatparimANavALo che. A vAta pUrve kahevAI gaI hovA chatAM spaSTatA mATe ahIM kahI che. buddhi vagere guNovALo che. "buddhi vagere eTale buddhi-sukha-duHkha-icchA vagere pUrve kahelA 14 guNo jANavA. () manubhUtiH smRtiza cAnubhUtizaturvithA 12 pratyakSamapyanumitistathopamitizabdaje / (mu.) atraiva prasaGgAtkatipayaM buddheH prapaJcaM drshyti-buddhistviti| dvaividhyaM vyutpaadyti-anubhuutiriti| etAsAM catasRNAM karaNAni catvAri pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' (1-1-3) iti sUtroktAni veditvyaani| 'indriyajanyaM jJAnaM pratyakSam / yadyapi manorUpendriyajanyaM sarvameva jJAnaM, tathA'pIndriyatvena rUpeNendriyANAM yatrajJAne karaNatvaMtatpratyakSamiti vivkssitm| IzvarapratyakSaM tu na lakSyam 'indriyArthasanikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam' (nyAyasUtra - 1-1-4) iti sUtre tthaivokttvaat| 'athavA jJAnAkaraNakaM jJAnaM prtykssm| anumitau vyAptijJAnasya, upamitau sAdRzyajJAnasya, zAbdabodhe padajJAnasya, smRtAvanubhavasya karaNatvAttatra tatra naativyaaptiH| idaM lkssnnmiishvrprtyksssaadhaarnnm| (buddhinuM nirUpaNa) | (ka) (buddhinA be prakAra) anubhUti ane smRti che. anubhUticAra prakAre che. pratyakSa, anumiti, upamiti ane zAbdabodha. () ahIMjaprasaMgavazAt buddhinuM kaMIka nirUpaNa kare che. buddhinI dvividhatAdazavi che-anubhUti ane smRti, emAM anubhUtinA je cAra prakAra che enA cAra karaNo pratyakSa-anumAna-upamAna ane zabda pramANa che e sUtramAM kahelAM (pratyakSa vagere pramANo) jANavA. indriyajanyajJAna pratyakSa che. jo ke badhuM jJAna manorUpa indriyajanya hoya che, to paNa indriyarUpe indriyo je jJAnamAM karaNa banI hoya te pratyakSa.... evI vivakSA jANavI. IzvapratyakSa A lakSaNanuM lakSya nathI. kAraNa ke indriyArtha...' ityAdi sUtramAM paNa e rIte ja (IzvapratyakSabhinna pratyakSanuM ja) lakSaNa kahyuM che. athavA "jJAnAkaraNaka jJAna pratyakSa' AvuM lakSaNa jANavuM. anumitimAM vyAtijJAna, upamitimAM sAzyajJAna, zAbdabodhamAM padajJAna ane smRtimAM anubhava karaNa hovAthI te badhAmAM ativyApti nathI. A lakSaNa IzvarapratyakSane paNa AvarI le che. ' (vi.) (AtmanirUpaNa pUrNa thayA pachI mananuM nirUpaNa karavuM joIe. chatAM AtmAnA buddhi vagere guNo kahyA eTale buddhinuM smaraNa thayuM. tethI mRtapelADanaraMvaM pratva' AvA prasaMgavazAt buddhinuM kaMIka (badhuM nahIM, kAraNa ke AgaLa paNa thoDuM karavAnA che.) nirUpaNa kare che. bhinna-bhinnadarzanakAro anubhUtinA alaga-alaga prakAro mAne che. cArvAka : pratyakSa. vaizeSika, bauddha : pratyakSa + anumiti. naiyAyika (ekadezIya): pratyakSa + anumiti + upamiti. naiyAyika : pratyakSa + anumiti + upamiti + zAbdabodha. prabhAkara : pratyakSa + anumiti + upamiti + zAbdabodha + arthApati
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSAdinAM lakSaNa 203 * * * * vedAMtI-bhATu .: uparokta pAMca + anupalabdhi paurANika : uparokta cha + saMbhava + aitihya * hRSTapuSTa devadatta divase khAto nathI evuM jANavA para enI hRSTapuSTatAnI upapatti karavA mATe je kalpanA karAya ke e rAtre khAya che. A arthapatti che. * pratiyogI na jaNAto hovAthI enA abhAvano je bodha karavAmAM Ave te anupalabdhi. * "AnI pAse 100 rU. che' evuM jANavA para "enI pAse 50 rU. to che ja AvuM ja jaNAya che te saMbhava. * "A vaDalAmAM bhUta vase che' vagere ajJAtamULavaktAvALI kiMvadantIo e aitihya. naiyAyika AmAMthI pratyakSAdi 4 ja mAne che. zeSano A cAramAM ja antarbhAva jANI levo.) (pratyakSanuM lakSaNa) (1) indriyajanya jJAna e pratyakSa che. [padatya bhUmikAmAMthI (pR. 40) joI levuM.]. zaMkAH anumiti vagere jJAna paNa mana indriyathI janya che. kAraNa ke koIpaNa jJAna AtmamaH saMyoga vinA AtmAmAM pedA thaI zakatuM nathI. tethI A lakSaNa anumiti vageremAM ativyApta che. samAdhAna indriya jemAM indriyatvena rUpeNa karaNa bane.... arthAt yitvacchinnatA hoya e pratyakSa kahevAya AvI vivekSA che. eTale ke lakSaNa AvuM jANavuM. kriyatnAvacchinnarapatanirUpita nacatAvatuM jJAna pratyakSa... jJAnatvacchinnazAna (badhAM jJAna) pratye mana manasvena kAraNa che, indriyatvena nahIM. mAtra pratyakSa pratyeja te indriyatvena karaNa che. (praznaH IzvarapratyakSa nitya hovAthI emAM A lakSaNanI avyApti thaze.) uttaraH e A lakSaNanuM lakSya ja nathI. (jIvAtmAonuM janyapratyakSa ja lakSya che.) mATe avyApti nathI. nyAyasUtramAM paNa kriyArthavitpanna... kahIne janyajJAnane ja lakSya banAvyuM che. e sUtramAM, indriya ane arthanA sannikarSathI utpanna thayeluM avyabhicArijJAna pratyakSa che ATaluM lakSaNa jANavuM. bhramAtmaka jJAna pratyakSapramANa na kahevAya mATe "avyabhicAri' pada mUkyuM che. avyapadezya (=nirvikalpaka) ane vyavasAyAtmaka (=savikalpaka) A be zabdo pratyakSanA be prakAra darzAve che e jANavuM. (2) jIvezvarasAdhAraNa evuM pratyakSanuM lakSaNa - jJAna jenuM karaNa nathI evuM jJAna te pratyakSa. anumiti vagere jJAnomAM kramazaH vyAtijJAna, sATazyajJAna, padajJAna, anubhavajJAna e karaNabhUta hovAthI e sivAyanuM jJAna pratyakSa' tarIke maLI jAya che. . (mu.) parAmarzajanyaM jJAnamanumitiH / yadyapi parAmarzapratyakSAdikaM parAmarzajanyaM, tathA'pi parAmarzajanyaM hetvaviSayakaM yat jJAnaM tdevaanumitiH| na ca kAdAcitkahetuviSayakAnumitAvavyAptiriti vAcyam, tAdRzajJAnavRttyanubhavatvavyApyajAtimattvasya vivkssittvaat| (anumitinuM lakSaNa) (mu) parAmarzajanyajJAna anumiti che. joke parAmarzapratyakSAdi parAmarzajanya che, to paNa parAmarzajanya ane hetuaviSayaka je jJAna te ja anumiti AvuM lakSaNa jANavuM.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 nyAyariddhAntamuktAvalI zaMkA kyAreka hetu paNa viSayarUpe anumitimAM praviSTa hoya che. emAM AnI avyApti thaze. samAdhAnaH tAdazajJAnamAM rahela anubhavatvavyApyajAtimatva... AvuM jAtighaTitalakSaNa karavAthI e avyApti nahIM rahe. (vi.)(nyAyasUtramAM pratyakSanA lakSaNamAM ijiyotpannanakahetAM indriyasaMnikarSotpannakahyuM che. arthAt karaNajanya na kahetA vyApArajanya kahyuM che jenI uttaramAM tarata kArya thAya. mATe ahIM anumitinA lakSaNamAM vyAtijJAna-karaNane choDIne vyApAra-parAmarzathI jakhyatvano uokha karyo che.) vyAtiviziSTapakSadharmatAnuM jJAna e parAmarza che. (jema ke vahivyAbaMdhUmavAna parvataH... AmAM vadvivyApyadhUma kahyo che enAthI vahivyAmiviziSTa dhUma che e jaNAya che. dhUmavAn parvata e aMzathI dhUma e pakSano dharma che, ane tethI dhUmamAM pakSanI dharmatA che e jaNAya che. tethI A vyAmiviziSTa pakSadharmatAnuM jJAna che.) AvA parAmarzathI janyajJAna e anumiti che. have padakRtya TRAmanA matiH ATaluM ja kahe to parAmarzadhvaMsa paNa parAmarzajanya hovAthI ativyApti. tethI jJAna pada mUkyuM parAmarza na lakhe to pratyakSAdi paNa janyajJAna hovAthI ativyApti Ave. praznaH vahivyAdhUmavAparva' Avo parAmarzathayA pachI enuM vahivyAghUmavAnaparvata --tijJAnavAnI evuM je anuvyavasAyAtmaka pratyakSajJAna thAya che e paNa parAmarzajanya hovAthI emAM ativyApti Avaze. (jema ghaDo viSayavidhayAghaDAnA pratyakSa pratye kAraNa che, ema parAmarza paNa viSayavidhavAsvaviSayaka A anuvyavasAyAtmaka pratyakSa pratye kAraNa che ja. mATe e parAmarzajanya che ja.). uttaraH to ame lakSaNamAM pariSkAra karIzuM (parAmarzathI be jJAna utpanna thAya che. eka to anumiti ane eka A anuvyavasAyAtmaka pratyakSa. A bemAMnA taphAvatane pakaDIne evuM vizeSaNa lagADavuM joIe ke jethI pratyakSano vyavaccheda thaI jAya. e taphAvata A che - anumitimAM hetu e viSaya nathI hoto jyAre anuvyavasAyamAM e viSaya hoya che. "sAdhyavyAkhyAmanuM pakSa-tijJAnavAna' Avo anuvyavasAya hoya che jemAM hetu viSaya hovo spaSTa jaNAya che. jyAre anumitino AkAra 'sAdhyavAna pala' Avo hoya che jemAM hetu e viSaya nathI. tethI). viSaya paramaga sAnamatiH AvuM lakSaNa karavAthI have e parAmarzajanya pratyakSamAM ativyApti nahIM Ave. prabaH koIka anumAtA kyAreka ghUmavAnaparvato vahinAna AvI hetughaTita anumiti paNa kare che. e hetuviSayaka hovAthI emAM avyApti thaze.. uttaraH badhI ja anumitio AvI nathI hotI. eTale je anumiti hetuaviSayaka hoya emAM rahela anubhavatvavyApya je jAti tadvanDa.. lakSaNa karavAthI A avyAtinuM vAraNa thaI jaze. kAraNa ke anubhavatva vyApyajAtio pratyakSatva, anumititva, upamititva ane zAbdabodhatva che. uktajAti tarIke mAtra anumititva AvavAthI lakSaNa samanvaya thaI jaze. eTale lakSaNa - parAmacaviSayanavRtti-anumavatvavyAkhyAtimamatutitvam (tAdazajJAnavRtti jAti to jJAnatva-guNatva vagere paNa che je pratyakSAdimAM paNa hovAthI ativyApti thAya. tethI enAvAraNa mATe anumavatvavyANalakhyuM. ahIM paNa vyAyataMgUnavRtti levuM, nahIMtara anubhavatvavyApya jAti tarIke anubhavatva paNa AvavAthI pratyakSAdimAM ati thAya.)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSAdi lakSANa niSkarSa 205 (pu.) athavA caNAnavirAmatiH | evaM sAdRzyajJAnakaraNakaM jnyaanmupmitiH| padajJAnakaraNakaM jJAnaM shaabdbodhH| (6) athavA vyAtijJAna che karaNa jenuM evuM jJAna te anumiti, sAdazya jJAna che karaNa jenuM evuM jJAna te upamiti, pada jJAna che karaNa jenuM evuM jJAna te zAbdabodha. (vi.) (parAmarza eTale vyApiviziSTapakSadharmatAjJAna... eTale parAmarzanA peTamAM vyApti to che ja, vadhArAmAM pakSadharmatA paNa che. tethI jo pakSadharmatAne lakSaNamAMthI bAkAta karI mAtra vyAtighaTita lakSaNa banAvAya to lAghava thAya. tethI lakSaNa badale che) caNizAnaviragavaM jJAnamatiH (zaMkA vyAtijJAnathI saMskAra dvArA kAlAntare smaraNa thayuM. tethI smaraNa paNa vyANijJAnakaraNaka jJAna thavAthI ativyAmi Avaze. samAdhAnaH smaraNamAM vyAyanubhavatvena vyAtijJAna e karaNa che, jyAre anumitimAM e vyAtijJAnatvena karaNa che. tethI amAruM lakSaNa vyAsaNAnatvAchinnatinirUpatAryatAvijJAnamatiH AvuM hovAthI smaraNamAM ativyAmi nahIM Ave.) padatyaH vyAmithI vyAtijJAna thAya che, ne e jJAnathI eno anuvyavasAyathAya che. eTale e anuvyavasAyAtmaka pratyakSa vyAmikaraNaka jJAna che. tethI emAM atinA vAraNa mATe prathama jJAna pada mUkyuM. e vyAmikaraNaka jJAna che, paNa vyAmijJAnakaraNaka jJAna nathI. (e anuvyavasAyamAM viSayavidhayA vyAtijJAna kAraNa che, paNa karaNa to nathI ja. jenI ane kAryanI vacamAM eka vyApAra hoya te karaNa kahevAya.) eTale A anuvyavasAya vyAtijJAnakAraNakajJAna (athavA vyAtijJAnajanyajJAna) che. tethI emAM ati na Ave e mATaeNja vyAtijJAnajanyajJAnanalakhatAM vyAtijJAnakiraNakajJAna lakhyuM. parAmarzaja saMskAramAM lakSaNa na jAya e mATe bIjuM "jJAna" pada che. vyAtijJAnathI parAmarzane parAmarzathI (enA) saMskAra. eTale saMskAranuM kArya tarIke laIeto enI ane vyAtijJAnanI vacamAM parAmarza hovAthI vyAptiAnane enuM karaNa kahI zakAya. eTale parAmarzanA saMskAra vyAtijJAnakaraNaka thayA. chatAM e "jJAna" na hovAthI ati nathI. A ja rIte upamiti ane zAbdabodhanA lakSaNanuM padatya jANavuM. (mu.) vastuto yAM kAJcidanumitivyaktimAdAya tadvyaktivRttittvesatiyAM kAJcitpratyakSavyaktimAdAya tdvRttijaatimttvmnumititvm| evaM yatkizcitpratyakSAdikamAdAya tdvyktivRtti-anumityvRttijaatimttvNprtyksstvaadikNvaacymiti| (mu.) vastutaH koI eka anumiti laIne temAM evA sAthe je, koI eka pratyakSa laIne temAM nahIM rahelI jAti, tavrattva anumititva evuM lakSaNa banAvavuM. ema koI eka pratyakSAdi laI temAM rahelI ane anumitimAM nahIM rahelI evI je jAti taddvandra pratyakSatuMvagere lakSaNa jANavA. (vi.) (zaMkA vyAyitvena vyAmi e koI anugatacIja nathI. kAraNa ke e sAdhyAbhAvavadavRttitvarUpa hovAthI hetue hetue judI che. tethI emAMthI koI eka vyAti laIne jJAna jJAna gatiH evuM lakSaNa jo karavAmAM Ave to anya anumitimAM avyAti Avaze. dA.ta. varcamAvavavRttittva(=vyAri)-jJAnavavaM jJAnamamitiH
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 nyAyasiddhAntamuktAvalI AvuM lakSaNa banAvavAmAM Ave to philcarati sarvavaM tyAti anumitimAM avyApti spaSTa che. samAdhAnaH vajyabhAva.. ityAdi vaiyaktika lakSaNa laI ene jAtighaTita karavAthI enuM vAraNa thaI jaze. arthAvarcamAvavavavRttittvajJAnajJAnavRtti-anumavatvavyApyajJAtimatta AvuMlakSaNa karavAthI badhelakSaNa jaze. zaMkA : chatAM asaMbhavadoSa che. kAraNa ke keTalAkanA mate parokSajJAna pratye jJAnatvena ke manaskena karaNatA che. eTale vyAtijJAnakaraNatva koI anumitimAM na hovAthI asaMbhava...) samAdhAnaH vastutaH parvato vaddhimAnuM evI eka anumiti vyakti lo. temAM rahenArI ane parvato ghUmavAnuM evI eka pratyakSavyaktimAM na rahenArI jAti kaho. e mAtra anumititva ja Avaze. e badhI anumitimAM rahI che. mATe sksse| anumitivyaktivRtti-pratyakSAvRttijAtimattvamanumititvam (zaMkA : jeo parokSajJAna pratye manasvaina manane karaNa mAne che temanA mate to anumiti paNa jJAnAkaraNaka jJAna ja thavAthI pratyakSanA lakSaNanI emAM ativyApti thaze.) samAdhAnaH ahIM paNa lakSaNa badalazuM pratyakSa vyakTrivRtti-anumityavRtti-jJAtimavaM pratyakSatvam... A ja rIte upamiti vageremAM jANavuM. (aa.) prApanAvimena pratyakSa raviNaM matam IdharA ghrANasya gocaro gandho gandhatvAdirapi smRtaH / tathA raso rasajJAyAH tathA zabdo'pi ca zruteH // 53 // udbhUtarUpaM nayanasya gocaro dravyANi tadvanti pRthaktvasaGkhye / vibhAgasaMyogaparAparatvasnehadravatvaM parimANayuktam // 54 // kriyA jAtiryogyavRttiH samavAyazca tAdRzaH / gRhNAti cakSuH sambandhAdAlokodbhUtarUpayoH // 55 // (mu.) janyapratyakSaM vibhjte-ghraannjaadiiti|ghraannjN, rAsanaM, cAkSuSaM, spArzanaM, zrotraM, mAnasamiti SaDvidhaM prtykssm| nacezvarapratyakSasyA'vibhajanAnyUnatvaM, janyapratyakSasyaiva nirUpaNIyatvAt, uktsuutraanusaaraat||51||52||gocr iti / grAhya ityarthaH / 'gandhatvAdirityAdipadAtsurabhitvAdiparigrahaH / gandhasya pratyakSatvAttavRttijAtirapi pratyakSA, gandhAzrayagrahaNe tu ghrANasyAsAmarthyamiti bodhyam / tathA rasa iti / rasatvAdisahita ityarthaH / tathA zabdo'pi, shbdtvaadishitH| gandho rasoDUto nodhya: // dharUA. (janyapratyakSa nirUpaNa) (ka) prANa vagere prabhede pratyakSa Savidha manAyuM che. ghANano viSayagA ane gabdhatvAdi paNa kahevAyo che. tathA rasajJAno rasa ane zruti (zrotra)no zabda (viSaya che.) AMkhano viSaya udbharUpa, tAn dravyo, pRthakatvasaMkhyA-vibhAga-saMyoga-paratva-aparatva-sneha-dravatva-parimANa-kriyA-jAti.... A badhuM yogyavRtti joIe. tathA tAdaza ( yogyavRtti) samavAya. A badhAnuM AMkha Aloka ane urdUtarUpanA saMbaMdhathI grahaNa kare che. (mu) janyapratyakSanuM vibhAjana kare che - (laukikasaMnikarSajanya pratyakSa Savidha che. prANaja, rAsana, cAkSuSa, spArzana, zrautra ane mAnasa. "IzvarapratyakSano vibhAganadarzAvyo hovAthI eTalI nyUnatA kahevAya" evI zaMkA na karavI, kAraNa ke janyapratyakSanuM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyanA viSayo ja nirUpaNa ahIM karavAnuM che. te paNa eTalA mATe ke rUndriyArtha... ityAdi sUtrane anusarIne A nirUpaNa che. ghrANendriyano gocara = viSaya eTale ke grAhya. gandhatvAdi.... 'AmAM 'Adi' padathI surabhitva vagereno samAveza jANavo. gandha pratyakSa hovAthI temAM rahelI jAti paNa pratyakSa jANavI. gandhanA AzrayabhUta dravyanuM grahaNa karavAmAM ghrANanuM sAmarthya nathI e jANavuM. rasanendriyano viSaya rasa che. te paNa rasatvAdi sahita jANavo. tathA zrotrendriyano viSaya zabda paNa zabdatvAdi sahita jANavo. gandha ane rasa A banne udbhUta jANavA. (vi.) (1) ghrANendriyano viSaya H gandha, gandhatva, gandhAbhAva, surabhitva, asurabhitva, surabhitvAbhAva... vagere. je indriya jenuM pratyakSa kare temAM rahelI jAti ane tenA abhAvanuM paNa te indriya pratyakSa kare che. 207 ghrANendriya gandhanA AzrayanuM pratyakSa karatI nathI. prazna H ghrANendriyathI 'A gulAba che' evuM jaNAya to che.... A gandhAzraya-dravyanuM ja pratyakSa che ne... uttara H e pratyakSa nathI hotuM, paNa sugaMdha parathI kareluM gulAbanuM anumAna hoya che. prazna H AvuM zAnA parathI kaho cho ? uttara H pratyakSathI je jaNAya te vizeSa rIte spaSTa jaNAya che jyAre anumAnAdi parokSajJAnathI je jaNAya te sAmAnya rIte jaNAya che. pratyakSaRRSTa agninI jvAlAno raMga vagere ghaNuM jaNAya che, dhUmathI parvata para karelA agninA anumAnamAM evuM kazuM jaNAtuM nathI. prastutamAM paNa gulAbano enI AkAra-raMga-sAijha vagere vizeSatAo vinA sAmAnyabodha thAya che, mATe e parokSajJAna che, pratyakSa nahIM. rasanendriyaviSaya : rasa, rasatva, madhuratva, kaTutva, rasatvAbhAva, madhuratvAbhAva zrotrendriyaviSaya : zabda, ka, kha, zabdatva, katva, khatva, zabdAbhAva vagere.... ghrANendriya ane rasanendriya udbhUta gandha ane rasanuM ja grahaNa kare che, anudbhUta gandhAdinuM nahIM te jANavuM. (mu.) udbhUtarUpamiti / grISmoSmAdAvanudbhUtaM rUpamiti na tatpratyakSam / tadvanti=udbhUtarUpavanti / yogyeti / pRthaktvAdikamapi yogyavyaktivRttitayA bodhyam / tAdRzaH = yogyavyaktivRttirityarthaH / cakSuryogyatvameva katham ? tadAha-gRhNAtIti / AlokasaMyoga udbhUtarUpaM ca cAkSuSapratyakSe kAraNam / 'tatra dravyacAkSuSaM prati tayoH samavAyasambandhena kAraNatvaM, 'dravyasamavetarUpAdipratyakSe svAzrayasamavAyasambandhena, 'dravyasamavetasamavetasya rUpatvAdeH pratyakSe svaashrysmvetsmvaaysambandhaneti|| 14 // 6 // (mu.) gISmoSmAdimAM anurbhUta rUpa hoya che, mATe enuM pratyakSa thatuM nathI. taddanti = uddhRtarUpavALAM (dravyo paNa cakSunA viSaya che.) pRthaktvavagere paNa yogya vyaktivRtti hovA rUpe viSaya jANavA. tAdaza = yogyavyaktimAM rahela (samavAyane AMkha jANe che.) (pRtha vagere) cakSuyogya (=cakSugrAhya) zI rIte bane che ? to ke-AlokasaMyoga ane uddhRta rUpa cAkSuSapratyakSamAM kAraNa che. temAM dravyacAkSuSa pratye te be samavAyasaMbaMdhathI, dravyasamaveta rUpAdinA pratyakSa pratye svAzrayasamavAyasaMbaMdhathI ane dravyasamavetasamaveta rUpatyAdinA pratyakSa pratye svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdhathI kAraNa bane che. (vi.) cakSunA viSayo H (1) uddhRtarUpa, uddhRta zukla, rUpatva, zuklatva, rUpAbhAva, zuklAbhAva, rUpatvAbhAva, zuklatvAbhAva.... vagere. (2) uddhRtarUpavALAM dravyo.... (3) pRthakksa, saMkhyA, vibhAga, saMyoga, paratvAparatva, sneha, dravatva, parimANa, kriyA, samavAya, pRthaktvAdi jAtio ane tenA abhAva. A badhAnuM cakSuindriyathI tyAre ja pratyakSa thAya che jyAre e badhA evA AzrayamAM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 nyAyasiddhAntamuktAvalI rahyA hoya je AzrayanuM cakSuthI pratyakSa thaI zakatuM hoya. arthAt A badhA yogyavRtti hoya to ja enuM pratyakSa thaI zake che. tethI ghaTamAM rahelA pRthakvAdinuM AMkhathI pratyakSa thaI zake che, paNa paramANumAM rahelA tenuM pratyakSa thatuM nathI. vaLI cAkSuSa pratyakSa pratye udvarUpa ane AlokasaMyoga paNa kAraNa che. tethI cakSuthI tenuM ja pratyakSa thAya che je cIja (1) yogya (ghaTa) hoya ke yogyavRtti (pRthakvAdi) hoya.... sAkSAt ke paraMparAe (2) AlokasaMyogavALI hoya.. (3) utarUpavALI hoya. (1) paramANu ane paramANugata pRthakvAdi AlokasaMyoga ane utarUpa hovA chatAM te kramazaH yogya ane yogyavRtti na hovAthI pratyakSa thatA nathI. (2) aMdhakAramAM rahelo ghaDo ane e ghaDAmAM rahelA rUpa vagere guNo Adi AlokasaMyogavALA na hovAthI pratyakSa thatA nathI. (3) grISmombAdi yogya ane AlokasaMyogavALA hovA chatAM udbhatarUpa na hovAthI cAkSuSa pratyakSano viSaya banatA nathI. have, udbhatarUpa ane AlokasaMyogane cAkSuSapratyakSa pratye kAraNa kahyA. to kArya-kAraNabhAva zI rIte bane che e vicAravuM joIe. kArya ane kAraNa banne ekAdhikaraNamAM rahevA joIe. kArya to sarvatra cAkSuSapratyakSa che. e potAnA viSayamAM viSayatA saMbaMdhathI rahe che. (paTaH evuM pratyakSa thayuM. ene enA viSaya ghaDAmAM laI javuM che. tethI rahenAra jJAna mATe rAkhanAra ghaDo zuM che? viSaya che. tethI viSayatA saMbaMdhathI pratyakSAtmaka kArya viSayamAM raheze. kAryakAraNabhAva banAvavA mATe sarvatra te te viSayamAM AlokasaMyoga ane utkRtarUpa lAvavA joIe. to viSayaniSTha prayAsattithI kAkA bhAva nizcita thAya.) (1) ghaTa-paTAdi dravyanA pratyakSamAM e dravya viSaya che ne emAM AlokasaMyoga tathA rUpa samavAya-saMbaMdhathI rahyA che. tethI viSayatAsambandhena dravyacAkSuSaM prati samavAyasambandhena AlokasaMyogaH kAraNam mema viSayatAsambandhena dravyacAkSuSaM prati samavAyasambandhena udbhUtarUpaM kAraNam (2) dravyasamaveta rUpa vagere guNo, gamanAdi kriyA, dravyatvAdi jAtio... A badhAnA cAkSuSamAM A rUpAdi viSaya che, tethI viSayatAsaMbaMdhathI emAM cAkSuSa pratyakSa rahyuM che, eTale e rUpAdimAM, kAraNa-AlokasaMyoga laI javo joIe. sva=AlokasaMyoga. eno Azraya ghaTAdidravya... emAM samaveta rUpAdi. tethI svAzrayasamatatva (=svAzrayasamavAya) saMbaMdhamaLaze. eTaledravyamavetavAkuvaMtisvAzrayasamavAya sambandhana mAnavasaMyoDinUtapayoH kAraNatvam (3) dravyasamavetasamaveta evA rUpatyAdinA pratyakSamAM rUpalvAdi viSaya che. tethI emAM AlokasaMyogAdine laI javA joIe. sva = AlokasaMyoga, eno Azraya ghaTAdi dravya.... emAM samaveta rUpAdi. emAM samaveta rUpasvAdi.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyupratyAvaryA 209 tethI svAzrayasamavetasamavetatva (=svAzrayasamavetasamavAya) saMbaMdhathI AlokasaMyoga ane utkRtarUpa e rUpatvAdimAM raheze. eTale, dravyasamavetacAkSuSaM prati svAzrayasamavetasamavAyasambandhena AlokasaMyoga-udbhUtarUpayoH kAraNatvam (kA.) udbhUtasparzavad dravyaM gocaraH so'pi ca tvacaH / / rUpAnyaccakSuSo yogyaM rUpamatrApi kAraNam // 56 // (mu.) udbhuuteti|udbhuutsprshvdvyN tvaco gocaraH / so'pi = udbhUtasparzo'pi sprshtvaadishitH| ruupaanyditi| rUpabhinna rUpatvAdibhinnaM yaccakSuSo yogyaM, tat tvapindriyasyApi grAhyam / tathA ca pRthaktvasaGkhyAdayo ye cakSurNAhyA uktAH, evaM kriyAjA(tiprabhR)tayo yogyavRttayastvaco grAhyA ityrthH| atrApi tvagindriyajanyadravyapratyakSe'pi rUpaM kaarnnm| tathA ca bahirindriyajanyadravyapratyakSa rUpaM kaarnnm| (spondriyanA viSayo) (ka.) udbhatasparzavALuM dravya, to 4 = uktasparza paNa tvagindriyano viSaya che. cakSune je yogya hatA rUpa sivAyanA te badhA paNa enA viSaya che. ahIM paNa rUpa kAraNa che. (6) udbhatasparzavALuM dravya sparzanendriyano viSaya che. te paNasparzatvAdisahita utasparza paNa eno viSaya che. rUpa ane rUpalvAdi sivAyanA je cakSane yogya hatA te vagikriyanA paNa viSaya jANavA. tethI, pRthakatva-saMkhyA vagere je cakSugrAhya kahyA hatA, ema yogyavRtti kriyA-jAti vagere.... A badhA tvacAgrAA che. ahIM paNa = tvagijiyajanyadravyapratyakSa pratye paNa rUpa kAraNa che. Ama bahirikriyajanyadravyapratyakSa pratye rUpa kAraNa che. (vi.) sparzanendriyano viSayaH utasparzavALuM dravya, udbhatasparza, sparzatva, utasparzAbhAvAdi, yogyavRtti pRthakvAdi... cakSujanyadravyapratyakSa pratye jema rUpa kAraNa che, tema sparzanendriyajanya dravyapratyakSa pratye paNa rUpa kAraNa che. A be sivAyanI koI bahirindriyathIdravyapratyakSa thatuM nathI. tethI TUMkamAM ema kahevAya ke bahirijiyaja dravyapratyakSa pratye rU5 kAraNa che. (mu.) navInAstu bahirindriyajanyadravyapratyakSamAtre na rUpaM kAraNaM, pramANAbhAvAt, kintu cAkSuSapratyakSa rUpaM, spArzanapratyakSe sparzaH kAraNaM, anvyvytirekaat| bahirindriyajanyadravyapratyakSamAtre kiM kAraNamiti cet ? na kizcit AtmA'vRtti-zabdabhinnavizeSaguNavattvaMvA prayojakamastu / rUpasya kAraNatvelAghavamiti cet ?na, vAyostvagindriyeNAgrahaNaprasaGgAt / iSTApattiriti cet ? udbhUtasparza eva laaghvaatkaarnnmstu| prabhAyA apratyakSatve tviSTApattireva kiM neSyate ? tasmAt prabhAMpazyAmItivatvAya'spRzAmIti pratyayasya sattvAdvAyorapi prtyksstvNsmbhvtyev|bhirindriyjnydrvyprtykssmaatre narUpasya na vA sparzasya hetutvam / vAyuprabhayorekatvaM gRhyata eva, kvacit dvitvAdikamapi, kvacitsaGkhyAparimANAdyagraho dossaadityaahuH|| 54 // (vAyupratyakSa aMge prAcIna-navIna caca). (6) navIno kahe che ke - bahirindriyajanyadravyapratyakSamAtramAM rUpa kAraNa nathI, kAraNa ke emAM koI pramANa nathI. paNa cAkSuSa pratyakSamAM rUpane spArzanapratyakSamAM sparza kAraNa che, kAraNa ke evA ja anvayavyatireka maLe che. prAcInaH bahirikriyajanyadravyapratyakSamAtra pratye zuM kAraNa che ?
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 nyAyasiddhAntamuktAvalI navInaH kazuM ja nahIM. athavA AtmAmAM nahIM rahela je zabdabhinna vizeSa guNa tadvattvane prayojaka mAno. prAcInaH rUpane kAraNa mAnavamAM lAghava thaze. navIna : to pachI vAyunuM tvagindriyathI pratyakSa nahIM thavAnI Apatti Avaze. prAcInaH A to iSTApatti che. navInaH udbhatasparzane ja lAghavathI kAraNa mAno ne! prabhAnA apratyakSanI je Apatti Ave ene ISTApatti ja kema nathI mAnatA? tethI prabhAne jou chuM' enI jema "vAyane sparza chuM' evI pratIti paNa vidyamAna hovAthI vAyunuM pratyakSa paNa saMbhave ja che. mATe bahirindriyajanyadravya pratyakSamAtramAM na rUpa ke na sparza kAraNa che. vAyu ane prabhAnA ekatvanuM grahaNa thAya ja che. kyAreka dvivAdinuM paNa thAya che. kyAreka saMkhyA-parimANAdinuM grahaNa je nathI thatuM te doSanA kAraNe jANavuM. A pramANe navyo kahe che. (vi.) prAcIno vAyunA sparzanuM pratyakSa mAne che, paNa vAyunuM pratyakSa mAnatA nathI, jyAre navyanaiyAyiko vAyunuM paNa pratyakSa mAne che jemAM rUpa che nahIM. eTale bahirindriyajanya dravyapratyakSamAtra pratye teo rUpane kAraNe mAnI zakatA nathI. mATe A carcA AvI che. navya : satve vAsuSapratyakSa, rUpamAve vAsuSapratyakSAmAvaH sparzasattve spArzanapratyakSaM sparzAbhAve spArzanapratyakSAbhAvaH AvA anvayavyatireka hovAthI cAkSuSa pratye rUpa ne spArzana pratye sparzane kAraNe mAnavo e ucita che. koI paNa bahirindriyathI janya dravyapratyakSa pratye koI eka samAna kAraNa mAnavuM ja joIe evI jarUra nathI. ane chatAM e mAnavuM hoya to eTale ke dravyanA cAkSuSa ane tvAca banne pratyakSa pratye koI anugata kAraNa mAnavuM hoya to AtmavRttizamitravizeSAvatva mAno... (AvA guNa tarIke rUpa ane sparza banne AvI zake che.) prAcIna paNa enA karatAM rUpane evuM kAraNa mAnavAmAM zarIrakRta lAghava che ne... navyaH to pachI vAyumAM rUpa na hovAthI enuM tvAcapratyakSa nahIM thaI zake. prAcInaH iSTapatti.... vAyu pratyakSa che ja nahIM, anumeya che. navyaH lAghava karavA rUpane anugata kAraNa mAno cho to enA karatAM sparzane ja kAraNa mAno ne... emAM paNa lAghava to che ja.... ne vAyunuM pratyakSa paNa asaMgata nahIM rahe.... prAcInaH paNa to pachI prabhAnuM cAkSuSapratyakSa nahIM thAya... kAraNa ke emAM udbhatasparza nathI. navyaH vAyunA apratyakSane iSTApatti mAno cho AnA apratyakSane paNa iSTApatti ja mAno ne ! prAcInaH pramAM pazyAmi evI pratIti thAya che tenuM zuM? . navyaH ema to vAyu zani evI pratIti paNa thAya ja che. eTale bannenuM pratyakSa thatuM hovAthI rUpake sparza bemAMthI ekeyane bahirindriyajanyadravyapratyakSa pratye anugata kAraNa tarIke mAnI zakAya nahIM. vaLI vAyunuM paNa pratyakSa thAya che e jaNAvanAra bIjI paNa eka yukti che - jema, "A eka (sUryanI) prabhA che' evuM prabhAgata ekatvanuM pratyakSa thAya che, ema "A eka (pazcimano) vAyu che. evuM vAyugata etvanuM paNa pratyakSa thAya che. eTale prajAnA pratyakSanI jema vAyunuM pratyakSa paNa mAnavuM joIe. prAcInaH to pachI vAyugata dvivAdinuM pratyakSa kema nathI thatuM? navya : kyAreka e paNa thAya che ja. prAcIna : moTe bhAge to e thatuM jaNAtuM nathI.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasAmAnyanuM kAraNa 211 navyaH be judA judA vAyu vAtA hovA chatAM vilakSaNasaMyogathI eka jevA thaIne sparzatA hovAthI evuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. arthAt A vilakSaNasaMyoga rUpa doSanA kAraNe enuM tathA vAyunA parimANAdinuM pratyakSa thatuM nathI e jANavuM. (muktAvalIkAre huM kahIne navyonA matamAM asvarasa vyakta karavA dvArA dravyanA banne pratyakSa pratye anugata kAraNa tarIke rUpane mAnavAno potAno abhiprAya sUcita karyo che.) I/pa4|| (kA.) dravyAdhyakSe tvaco yogo manasA jJAnakAraNam / (mu.) tvaco yoga iti| tvaGganaHsaMyogo jJAnasAmAnye kaarnnmityrthH| kintatra pramANam ? suSuptikAle tvacaM tyaktvA purItati vartamAnena manasA jnyaanaajnnmiti| nanu suSuptikAle kiM jJAnaM bhaviSyati ? anubhavarUpaM smaraNarUpaM vA ? nA''dyaH, anubhavasAmagrayabhAvAt, tathAhi-cAkSuSAdipratyakSe cakSurAdinA saha manaHsaMyogasya hetutvAt tadabhAvAdeva na cAkSuSAdipratyakSam / jJAnAderabhAvAdeva na mAnasaM pratyakSam, jJAnAdyabhAve ca Atmano'pi na pratyakSamiti / vyAptijJAnAbhAvAdeva nAnumitiH, sAdRzyajJAnAbhAvAnnopamitiH, padajJAnAbhAvAnna zAbdabodhaH, ityanubhavasAmagryabhAvAnAnubhavaH udbodhakAbhAvAcca na smrnnm| (jJAnasAmAnyanuM kAraNa) (ka.) tvaindriyano mana sAthe saMyoga e jJAna sAmAnyanuM kAraNa che. (mu.) (kavyAdhyakSe Ano anvaye pUrvanI kArikAmAM rUpamatra raNam sAthe thaI gayo che.) janyajJAna sAmAnya pratye tvanaHsaMyo e kAraNa che. praznaH evuM mAnavAmAM zuM pramANa che? uttaraH suSuptikALamAM gindriyane choDIne purItati nADImAM gayelA manathI koIpaNa prakAranuM jJAna thatuM nathI e ja emAM pramANa che. (svajana:saMyo no abhAva thayo ne jJAnAbhAva thayo. mATe vajana:saMyoga jJAnasAmAnyanuM kAraNa che.) zaMkAH suSumikALe jJAna thAya to kayuM jJAna thaI zake? anubhavarUpa ke smaraNarUpa? Adha=anubhavarUpa to nahIM thaI zake, kAraNa ke anubhavanI sAmagrIno abhAva hoya che. te A rIte - cAkSuSAdi pratyakSa pratye cakSu vagere indriya sAthe manano saMyoga kAraNa che, ane suSuptikALamAM eno ja abhAva hovAthI cAkSuSapratyakSa nahIM thAya. (parItatinADImAM rahelA manane jema cakSa sAthe saMbaMdha nathI ema sparzanendriya vagere koInI sAthe nathI, mATe spArzana vagere pratyakSa paNa nahIM thAya.) vaLI jJAna vagere nathI eTale ja e AtmaguNonuM mAnasapratyakSa nahIM thAya, ane eTale ja AtmAnuM paNa mAnasapratyakSa nahIM thAya (kAraNa ke AtmavizeSaguNo hoya to ja enA yoge AtmAnuM pratyakSa thAya.) tathA, vyAtijJAna nathI, mATe anumiti nahIM thAya, sAdRzyajJAna nathI mATe upamiti nahIM thAya, padajJAna nathI mATe zAbdabodha nahIM thAya. Ama anubhavanI sAmagrIno abhAva hovAthI anubhava nahIM thAya. vaLI udghodhakano abhAva che. tethI smaraNa paNa nahIM thAya. (vi.) suSuptikALe koIpaNa jJAna nathI thatuM - arthAt jJAna sAmAnyAbhAva hoya che. enI saMgati mATe keTalAka vidvAn jJAnasAmAnyanuM kAraNa tvana:saMyoga kahI, enA abhAve jJAnAbhAva kahe che. enI sAme zaMkAkArano Azaya e che ke te te jJAnavizeSanI sAmagrIno abhAva hovAthI jJAnavizeSAbhAvakUTa thAya che je jJAna sAmAnyAbhAvanI saMgati karI Ape che. eTale jJAna sAmAnya pratye tvana:saMyogane kAraNe mAnavAnI jarUra nathI. (bAkInuM muktAvalIvat jANI levuM.)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212. nyAyasiddhAntanAvalI (mu.) maivam, suSuptiprAkkAlotpannecchAdivyaktestatsambandhenAtmanazca pratyakSatvaprasaGgAt, tadatIndriyatve mAnAbhAvAt, supurijhAAnirvivAnyamevaniyamenagAyatyaarvpramANamAvAn athajJAnamArtana:saMyoAcaraNatva, tadA rAsana-cAkSuSAdipratyakSakAle tvAcapratyakSaM syAt, viSayatvaksaMyogasya tvAnaHsaMyogasya ca (tatra) sattvAt, parasparapratibandhAdekamapi vA na syaaditi| (mu.) samAdhAna AvI zaMkA ucita nathI. kAraNa ke suSuptinI pUrvekSaNe utpanna icchAdi vyaktinuM ane tenA saMbaMdhathI AtmAnuM pratyakSa thavAnI Apatti Avaze. te atIndriya ja hoya evuM mAnavAmAM koI pramANa nathI. suSuminI pUrvekSaNamAM avazya nirvikalpaka ja utpanna thAya che emAM paNa koI pramANa nathI.. zaMkAH jo jJAnamAtra pratye vanaHsaMyoga e kAraNa che to rAsana-cAkSuSa vagere pratyakSakALe vAcapratyakSa thaze, kAraNa ke viSayavasaMyoga ane vana:saMyoga tyAM hAjara che. athavA paraspara pratibandha thAya to be mAMthI eka paNa nahIM thAya. (vi.) samAdhAna : jJAna sAmAnya pratye tvanaH saMyoga ne kAraNa na mAnavAnI A zaMkA ucita nathI. kAraNa ke to pachI suSuptikALanI avyavaDita pUrvekSaNe je jJAna thayuM haze tenuM ane tenA yoge 'paTAnavAnanuM ityAdi rUpe AtmAnuM mAnasapratyakSa thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke e jJAna paNa dhikSaNasthAyI hovAthI suSumiprathamakSaNe paNa vidyamAna hoya ja che. - jJAnasAmAnya pratye vatana:saMyoga ne kAraNa mAnavAmAM A Apatti AvatI nathI, kAraNa ke suSupti kALe mana purItatinADImAM gayuM hovAthI e saMyoga ja hoto nathI. (icchAnI AdimAM jJAna hoya che mATe chAti zabdano artha jJAna karavo.) zaMkAH suSuminI pUrvekSaNe thatuM jJAna atIndriya hovAthI enuM pratyakSa thavAnI Apatti Avaze nahIM. samAdhAnaH e atIndriya ja hoya emAM koI pramANa nathI. zaMkAH e jJAna nirvikalpaka ja hovAthI enA pratyakSAdinI Apatti nathI. samAdhAnaH emAM paNa koI pramANa nathI. zaMkA jyAre AmranA madhura svAdanuM rAsana pratyakSa thAya che tyAre jIbhano e svAda sAthe saMnikarSa hoya che ema tvacAno Amra sAthe paNa saMyoga hoya ja che. vaLI tvagamanaH saMyogane tame jJAna sAmAnya pratye kAraNa mAnyuM eTale e paNa tyAre hAjara hoya ja che. tethI AmranA vAcapratyakSanI sAmagrI paNa hAjara che ja. to e thavuM ja joIe. ema AmranA rUpanuM cAkSuSapratyakSa thAya tyAre paNa tvacA AmrasaMyoga ane tvagamanaHsaMyoga A sAmagrI vidyamAna hovAthI AmranuM tvAcapratyakSa thavuM joIe. eTale rAsana ne svAca ke cAkSuSa ne tvAca A babbe pratyakSa sAthe thavA joIe. athavA to paraspara pratibandha thavAthI bemAMthI ekeya pratyakSa thavuM na joIe. (mu.) atra kecit - pUrvoktayuktyA tvAnaHsaMyogasya jJAnahetutve siddhe cAkSuSAdisAmagryAH spArzanAdipratibandhakatvamanubhavAnurodhAt kalpyata iti / anye tu suSuptyanurodhena carmamanaHsaMyogasya jJAnahetutvaM kalpyate, cAkSuSAdipratyakSakAle tvAnaHsaMyogAbhAvAnna tvAcapratyakSamiti vadanti / (mu) ukta zaMkA aMge keTalAka vidvAno samAdhAna Ape che - pUrvoktayuktithI tvagamanaH saMyoga jJAnanA kAraNa tarIke siddha thaye cAkSuSAdinI sAmagrIne spArzanAdinI pratibaMdhaka tarIke anubhavabaLe kalpavAmAM Ave che. bIjAo evuM kahe che ke suputine najaramAM laIne carmamanaHsaMyogane jJAnanuM kAraNa kalpavAmAM Ave che. cAkSuSAdi pratyakSakALe_gumanaHsaMyogAbhAva hovAthI tvAcapratyakSa thatuM nathI.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvikalpaka pratyakSa 213 (vi.) samAdhAna keTalAka vidvAnonuM kahevuM che ke suSumikALe jJAnAdinuM ke AtmAnuM mAnasapratyakSa hotuM nathI enAthI tvagamanaHsaMyoga jJAna sAmAnya pratye kAraNa tarIke siddha to thaI ja jAya che. have cAkSuSAdi pratyakSa vakhate (vAcapratyakSanI sAmagrI hovA chatAM) tvAcapratyakSa thatuM nathI e badhAno anubhava che. tethI cAkSuSAdinI sAmagrI tyAcapratyakSanI pratibaMdhaka che ema kahevAmAM Ave che, ane tethI cAkSuSAdinI sAmagrI hoya tyAre cAkSuSAdi pratyakSa ja thAya che tvAca nahIM. bIjA keTalAka maiyAyiko judI rIte samAdhAna kare che. temanuM kahevuM che ke suSumikALe tvagamanaHsaMyoga jema hoto nathI tema carmamana saMyoga paNa hoto nathI. jJAna sAmAnya pratye carmamanaHsaMyoga hetu che je suSumikALe na hovAthI koI jJAna thatuM nathI. rAsanAdipratyakSakALe jJAnasAmAnyanAkAraNa tarIke carmamanaH saMyoga hoya che, paNa tvagamanaHsaMyoga hoto nathI, tethI tvAcapratyakSanI Apatti nathI. (muktAvalIkAravatti ema kahIne asvarasa sUcavyo che. cAkSuSAdinI sAmagrIne tvAcapratyakSa pratye pratibaMdhaka mAnavAnI kalpanAmAM gaurava che. ema ekapaNa inDiyana pratyakSa pratye je vizeSa sAmagrIrUpa nathI tevA carmamaH saMyogane jJAna sAmAnya pratye kAraNa mAnavAmAM paNa gaurava che. eTale tvamanaH saMyogane ke carmamanaH saMyogane - bemAMthI ekene jJAna sAmAnya pratye kAraNa mAnavuM na joIe. paNa pUrIhatibahiMdaMzAvacchinnaAtma-manaHsaMyogane ja jJAna sAmAnya pratye kAraNa mAnI levAthI koI prazna raheto nathI. kAraNa ke suSumikALe mana purItatinADImAM cAlI gayuM hovAthI tevo saMyoga na hovAnA kAraNe jJAnAbhAvanI saMgati thaI jAya che.) (a) manour chA matiH tiH | 17. (ju.) manoprAsimanoracAtya viSayatyirthAmati jJAna-vRti =prayatnaHAvaMsuhatva-sulatvAtikmpi mnograahym| evamAtmA'pi manogrAhyaH, kintu 'manomAtrasya gocaraH' ityanena pUrvamuktatvAdatra noktH||57|| (ka) sukha, dukha, icchA, tema, mati, kRti.... A badhuM manogrAhA che. () manogrAhya eTale manojanyapratyakSa(=mAnasapratyakSa)nA viSaya. mati = jJAna. kRti = prayatna. ema sukhatva-duHkhatva vagere paNa manogAdha che. ema AtmA paNa manogrAhya che. paNa pUrve manomAtrasya gocara:' ema kahevA dvArA kahevAI gayuM hovAthI ahIM kAM nathI. (kA.) jJAnaM yanirvikalpAkhyaM tadatIndriyamiSyate / (mu.) cakSuHsaMyogAdhanantaraM ghaTa ityAkArakaM ghaTatvAdiviziSTaviSayakaM jJAnaM na sambhavati, pUrva vizeSaNasya ghaTatvAderzAnAbhAvAt, viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kaarnntvaat| tathA ca prathamato ghaTaghaTatvayovaiziSTyAnavagA va jJAnaM jAyate / tadeva nirvikalpakam / taccana pratyakSam / tathAhi-vaiziSTyAnavagAhijJAnasya pratyakSaMna bhavati, ghaTamahaMjAnAmIti pratyayAt, tatrAtmani jJAnaM prakArIbhUya bhAsate, jJAne ghaTaH, tatra ghaTatvaM, yaH prakAraH sa eva vizeSaNamityucyate, vizeSaNe yadvizeSaNaM tadvizeSaNatAvacchedakamityucyate, vizeSaNatAvacchedakaprakArakaM jJAnaM viziSTavaiziSTayAne kAraNaM, nirvikalpake ca ghaTatvAdikaM na prakAraH, tena ghaTatvAdiviziSTaghaTAdivaiziSTyabhAnaM jJAne na sambhavati, ghaTatyAprakArakaca ghaTAdiviziSTajJAnaM na sambhavati, jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthajJAnasya kizciddharmaprakArakatvaniyamAt / (nirvikalpaka pratyakSa) para (kA) je nirvikalpaka nAmanuM sthAna che te atIndriya manAyuM che.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI (mu.) cakSuH saMyogAdi thayA pachI tarata 'ghaTaH' evuM ghaTatvAdiviziSTa viSayaka jJAna saMbhavatuM nathI, kAraNa ke enI pUrvakSaNe vizeSaNabhUta ghaTatvAdinuM jJAna hotuM nathI. viziSTa buddhimAM vizeSaNajJAna kAraNa che. eTale pahelAM ghaTa-ghaTatvanA vaiziSTayanuM (=saMbaMdhanuM) anavagAhI (=aviSayaka) ja jJAna utpanna thAya che. e ja nirvikalpaka che. e pratyakSa hotuM nathI. te A rIte - vaiziSTaya anavagAhI jJAnanuM pratyakSa saMbhavatuM nathI, kAraNa ke 'ghaTama jJAnAmi' evI pratIti thAya che. temAM AtmAmAM jJAna prakAra banIne bhAse che. jJAnamAM ghaTa ane ghaTamAM ghaTatva (prakAra tarIke bhAse che). je prakAra hoya che te ja vizeSaNa kahevAya che. vizeSaNamAM je vizeSaNa hoya che te vizeSaNatAvacchedaka kahevAya che. vizeSaNatAvacchedaka prakAraka jJAna viziSTavaiziSTayajJAnamAM kAraNa che. ane nirvikalpakamAM ghaTatvAdi prakAra hotA nathI. tethI ghaTatvAdiviziSTa ghaTAdivaiziSTyabhAna jJAnamAM saMbhavatuM nathI. ghaTatvAdi jemAM prakArarUpe na hoya evuM ghaTAdinuM viziSTa jJAna saMbhavatuM nathI, kAraNa ke jAti ane akhaMDopAdhithI bhinna padArthanuM jJAna kiMciddharma-prakAraka ja hoya evo niyama che. 214 (vi.) pratyakSanA be prakAra che. nirvikalpaka ane savikalpaka... jemAM koI viSaya vizeSaNa, vizeSya ke saMsargarUpe viSaya na banato hoya te nirvikalpaka jJAna kahevAya che. AvuM jJAna atIndriya hovAthI anumAna dvArA enI siddhi karAya che. nyAyabhUmikA rR. (42) parathI e joI levI. nirvikalpakajJAna atIndriya che enI siddhi - jJAnanuM je kAMI jJAna thAya che te savikalpakanuM ja thAya che ema siddha karavAmAM Ave to nirvikalpakajJAna atIndriya hovuM siddha thaI jAya. eTale e rIte e siddhi karAya che. ghaDAnuM jJAna judI judI rIte thaI zake che - jema ke (6) ayaM paTaH (2) yaM pRthivI (2) tuM dravyam.... (1) AmAM ghaTatva prakAra che, (2) AmAM pRthvItva ne (3) AmAM dravyatva... A ja rIte ghaDAnuM nirvikalpaka pratyakSa thAya che jemAM koI prakAra hoto nathI. ane tethI ghaDAno koI rIte ullekha paNa hoto nathI. A jJAnonuM je jJAna thAya te anuvyavasAya kahevAya che. e aMge ApaNo evo anubhava che ke (1) jJAna mATe, ghaTajJAnavAnaham, jJAto mayA paTaH mayi ghaTajJAnam vagere rIte ja anuvyavasAya thAya che. e ja rIte (2) ane (3) mATe pRthivIjJAnavAnam vagere ne dravyajJAnavAnam vagere jJAna thAya che. paNa ghaDAno koI ja dharmane AgaLa karIne ullekha thayo na hoya ne chatAM ghaDAnA ja jJAnane (=nirvikalpakajJAnane) jaNAve e rIte khAlI 'jJAnavAnam'" Avo anuvyavasAya ApaNane kyAreya thato nathI. eTale nizcita thAya che ke je jJAnamAM ghaDo ghaTatva vagere koI ja dharmane prakAra banAvyA vinA bhAsyo che e nirvikalpaka jJAnano anuvyavasAya (=jJAnanuM jJAna) thato nathI. tethI siddha thAya che ke nirvikalpakajJAna atIndriya hoya che. have ghaTajJAnavAnam evA anuvyavasAyano vicAra karIe. AmAM huM(=AtmA) vizeSya che. emAM jJAna e vizeSaNa che. jJAnamAM ghaDo vizeSaNa che. ne ghaDAmAM ghaTatva vizeSa che. je vizeSaNa hoya che e ja prakAra kahevAya che. AmAM je jJAna bhAsI rahyuM che te 'ayaM ghaTaH' evA AkAravALuM che je ghaTatvaviziSTaghaTane jaNAvatuM hovAthI viziSTajJAna kahevAya che. enuM vaiziSTya AtmAmAM rahyuM che. eTale ghaTajJAnavAnaham evA anuvyavasAyane viziSTavaiziSTyAvagAhI jJAna kahe che. emAM anya ghaTaH vagere rUpa vizeSaNatAvacchedaka prakAraka (=vizeSaNatAvacchedaka che prakAra jemAM evuM) jJAna kAraNarUpa che. je vizeSaNanuM vizeSaNa hoya te vizeSaNatAvacchedaka bane. ayaM ghaTaH evA jJAnanuM ghaTa e vizeSaNa che ne ghaTatva enuM (ghaTanuM) vizeSaNa che. tethI ghaTatva e vizeSaNatAvacchedaka che. ne e ja artha ghaTaH jJAnamAM prakAra che. mATe ayaM ghaTaH evuM jJAna vizeSaNatAvacchedaka prakAraka hovAthI ghaTajJAnavAnaham evA anuvyavasAyanuM kAraNa hovAthI ene utpanna karI zake che. paNa nirvikalpakajJAnamAM ghaTatvAdi koI dharma prakAra rUpe bhAsato hoto nathI. (tethI e jJAna vizeSaNatAvacchedakaprakAraka na hovAthI anuvyavasAyane pedA karI zakatuM nathI.) tethI nirvikalpakamAM ghaTatvaviziSTa tarIke ghaTa ja bhAsato
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyanuM lakSaNa 215 na hovAthI jJAnamAM ghaTatvaviziSTaghaTanA vaiziSTayanuM bhAna paNa saMbhavatuM nathI. ane jemAM ghaTatyAdi koI prakAra na hoya evuM to ghaTAdiviziSTajJAna saMbhavatuM nathI, kAraNa ke jAti ane akhaMDopAdhithI bhinna padArthanuM jJAna koka ne koka dharmane prakAra karIne ja thatuM hoya che. Ama TUMkamAM, anuvyavasAya thavA mATe ghaTAdinuM viziSTajJAna ja joIe. e viziSTajJAna mATe ko'ka dharma to prakAra banavo ja joIe. nirvikalpakamAM koI dharma prakAra banato na hovAthI viziSTajJAna na hovAnA kAraNe anuvyavasAya thato nathI. mATe nirvikalpaka jJAna atIndriya hoya che. * (va.) mahattva vize detuH ziM rakhAM mata{ 18 che. (mu.) mahattvamiti / dravyapratyakSe mahattvaM samavAyasambandhena kAraNam / dravyasamavetAnAM guNakarmasAmAnyAnAM pratyakSe svAzrayasamavAyasambandhena, dravyasamavetasamavetAnAM guNatva-karmatvAdInAM pratyakSe svAzrayasamavetasamavAyasambandhena kaarnnmiti| (ka.) pavidha pratyakSamAM mahattva kAraNa che ane indriya karaNa manAyelI che. (mu.) dravyanA pratyakSamAM mahattva samavAya saMbaMdhathI kAraNa che. dravyasamaveta evA guNa-karma-sAmAnyanA pratyakSamAM svAzrayasamavAyasaMbaMdhathI ane dravyasamavetasamaveta evA guNatva-karmatva vagerenA pratyakSamAM svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdhathI e kAraNa che. (vi.) paramANunuM pratyakSa thatuM nathI. mATe dravyagata mahattva (=mahatparimANa)ne pratyakSanuM kAraNa manAyuM che. sarvatra viSayaniSThapratyAsattithI kAraNatAno vicAra che. eTale dravyapratyakSamAM dravya e viSaya che jemAM samavAya saMbaMdhathI mahatparimANa rahyuM che. zeSa be mATe AlokasaMyoganI jema svAzrayasamavAya ane svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdha vicArI levA. (mu.) indriyamiti / atrApi SaDvidhe ityanuSajyate / indriyatvaM na jAtiH, 'pRthivItvAdinA sAGkaryAt, kintu zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatvesati jnyaankaarnnmnHsNyogaashrytvmindriytvm| AtmAdivAraNAya styntm| 'udbhUtavizeSaguNasya zabdasya zrotre sttvaacchbdetreti| "vizeSaguNasya rUpAdezcakSurAdAvapi sttvaadudbhuuteti|| (indriyanuM lakSaNa) | (mu.) ahIM paNa 'Sadvidha' zabdano saMbaMdha jANavo. (arthAt indriya pavigha pratyakSamAM karaNa che.) chae indriyomAM rahela indiyatva e jAti nathI, kAraNa ke pRthvItyAdi sAthe sAMkya thAya che. kintu zabdabhinna je udbhatavizeSaguNa teno anAzraya hovA sAthe je jJAnakAraNabhUta manaH saMyogano Azraya hoya te indriya AvuM indriyanuM lakSaNa jANavuM. 'AtmA vageremAM lakSaNa cAlyuM na jAya e mATe satyanta dala che. udbhatavizeSaguNa zrotramAM hovAthI zabdatara kahyuM che. vizeSaguNa evA rUpa vagere cakSuvageremAM paNa hovAthI 'udbhUta" kahyuM che. (vi.) (1) rasanAmAM indriyatna che, pRthvItva nathI; ghaDAmAM pRthvItva che, indriyatva nathI; ne dhrANendriyamAM indriyatna-pRthvItva banne che. mATe, pRthvItva sAthe sAMkyuM hovAthI indriyatva e jAti nathI. A zabdabhinna je udbhUtavizeSaguNo (rUpa-rasa-jJAnAdi) teno je anAzraya hoya ane jJAnakAraNabhUta manaHsaMyogano je Azraya hoya te indriya kahevAya. (indriyomAM rUpa vagere vizeSaguNo che paNa te anuddhata che.) padakRtya (2) zabdatarohUtavizeSaguNAnAzrayatna' ATaluM vizeSaNanamUke to jJAnakAraNabhUtamanaH saMyogano
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 nyAyasiddhAntamuktAvalI Azraya to AtmA paNa hovAthI emAM ati paNa AtmA zabdatarodbhUtavizeSaguNa evA jJAnAdino Azraya che, anAzraya nahIM. Atmamitratve sati... ATaluM ja vizeSaNa lakhe to jeo carmamanaH saMyogane kAraNa mAne che, enA mate carmamAM ati (3) vizeSaNamAM 'zabvetara' na kahe to udbhUta vizeSaguNAnAzrayatva zrotramAM na hovAthI avyApti thAya. kAraNa ke zrotramAM uddhRtavizeSaguNa 'zabda' rahelo che. (4) 'udbhUta' na lakhe to zabdetaravizeSaguNa evA rUpAdi cakSu vageremAM hovAthI emAM avyApti. cakSu vageremAM udbhUta rUpa vagere hotA nathI. (mu.) 'udbhUtatvaM na jAtiH, zuklatvAdinA saGkarAt / na ca zuklatvAdivyApyaM nAnaivodbhUtatvamiti vAcyam, udbhUtarUpatvAdinA cAkSuSAdau janakatvAnupapatteH, kintu zuklatvAdivyApyaM nAnaivAnudbhUtatvaM, tadabhAvakUTazcodbhUtatvam / tacca saMyogAdAvapyasti, tathA ca zabdetarodbhUtaguNaH saMyogAdizcakSurAdAvapyastyato vizeSeti / 'kAlAdivAraNAya vizeSyadalam / 'indriyAvayavaviSayasaMyogasyApi prAcAM mate pratyakSajanakatvAdindriyAvayavavAraNAya, "navInamate kAlAdau rUpAbhAvapratyakSe sannikarSaghaTakatayA kAraNIbhUtacakSuH saMyogAzrayasya kAlAdervAraNAya manaH padam / 'jJAnakAraNamityapi tadvAraNAyaiva / karaNamiti / asAdhAraNaM kAraNaM karaNam / asAdhAraNatvaM vyApAravattvam // 58 // (mu.) 'uddhRtatva e jAti nathI. kAraNa ke zuklatvAdi sAthe sAMkarya che. zuklatvAdine vyApya aneka utkRtatva jAtio che. AvuM paNa kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke to pachI uddhRtarUpatvena cAkSuSapratyakSa pratyenI kAraNatA asaMgata banI jAya. (to pachI udbhUtatva zuM che ?) *kintu zuklatvAdivyApya aneka anubhUtatva che. ane tenA abhAvono samUha e uddhRtatva che. ane te = AvuM uddhRtatva to saMyogAdimAM paNa che. tethI zabdatarodbhUtaguNa tarIke saMyogAdi paNa maLe je cakSuvageremAM hovAthI tenuM Azrayatva ja Ave, anAzrayatva nahIM, tethI vizeSa zabda dvArA vizeSaguNa levAnuM kahyuM. "kAlAdimAM lakSaNa cAlyuM na jAya e mATe jJAnavAmanaHsaMyogAzrayatna evuM vizeSyadala che. indriyAvayava ane viSayano saMyoga paNa prAcInamate pratyakSajanaka hovAthI enA vAraNa mATe (manaH pada che. ane) navInamate kAlAdimAM rUpAbhAvanA thatA pratyakSamAM saMnikarSa ghaTakatayA kAraNIbhUta je cakSuHsaMyoga tenA AzrayabhUta kAlAdimAM lakSaNa na cAlyuM jAya e mATe manaHpada che. jJAnavALuM A paNa enA ja vAraNa mATe che. asAdhAraNakAraNane karaNa kahevAya che. asAdhAraNatva eTale vyApAravattva. (vi.) ('vizeSa' padanuM pakRtya darzAvavA udbhUtatva zuM che ? enI carcA upADI che. jo 'vizeSa' pada na mUke to zabdatarodbhUtaguNAnAzrayatva ATaluM vizeSaNa thAya. zabdatarodbhUtaguNa tarIke jo 'saMyoga' pakaDI zakAya to enuM anAzrayatva cakSu vageremAM na hovAthI doSa Ubho thAya. have vicAravAnuM rahyuM ke saMyoga udbhUta hoya ke nahIM ? arthAt saMyogamAM uddhRtatva che ke nahIM ? tethI vicAravuM paDe ke udbhUtatva zuM che ? jo e jAti hoya to to saMyogamAM e rahI che evuM mAnavAmAM koI pramANa na hovAthI udbhUtaguNa tarIke 'saMyoga' pakaDI ja zakAto na hovAthI 'vizeSa' pada Avazyaka na rahe. paNa uddhRtatva e jAti nathI, kintu upAdhi che.... ne tethI 'vizeSa' pada Avazyaka che.... e vAta A adhikAramAM siddha kare che. - (1) udbhUtazyAmarUpamAM uddhRtatva che - zuklatva nathI, anubUta zuklarUpamAM zuklatva che, udbhUtatva nathI. ne udbhUta zukla rUpamAM banne che. mATe zuklatva sAthe sAMkaryu hovAthI udbhUtatva e jAti nathI. (2) zaMkA : je uddhRtatva zuklamAM che e ja zyAmamAM che evuM mAnavAthI sAMkarya Ave che. paNa vastutaH evuM nathI, zuklanuM uddhRtatva juduM che ne zyAmanuM juduM che. Ama zuklAdi te te rUpamAM rahela uddhRtatva judA judA hoI sAMrya Avaze nahIM, ne e badhA uddhRtatva judI judI jAtio che. arthAt zulamAM rahela udbhUtatva e zuklatvavyApya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ udbhUtatva kin? 217 eka jAti che. ema zyAmamAM rahela udbhatatva e zyAmatvavyApya eka alaga jAti che. ema aneka jAti che. (3) samAdhAnaH AvuM mAnI zakAtuM nathI, kAraNa ke koI paNa cAkSuSa pratyakSa pratye udbharUpatra nAmanA eka dharmathI udbharUpane je kAraNa mAnyuM che te asaMgata TharI jAya che (kAraNa ke have koI eka udbharUpatya dharma ja na rahyo.) (zaMkAH to pachI have udbhatazuklatvene rUpeNa kAraNatA mAnIzuM. samAghAnaH nA, e paNa nahIM manAya, kAraNa ke eno artha e thAya ke udbhatazukla ja cAkSuSa pratyakSanuM kAraNa che. eTale e jyAM nathI evA paNa zyAmaghaTAdinuM cAkSuSa thatuM hovAthI vyatireka vyabhicAra Ave. zaMkA chatAM tyAM udbhUtazyAmatva to che ja eTale ema mAnIzuM ke AvA zuklIyaudbhatatva, zyAmIyaudbhatatva vagereno kUTa jyAM rahyo hoya te kAraNa bane.... samAdhAna: Avo kUTa to kyAMya rahevo saMbhavita nathI. mATe koI eka uddhatatva jAti ke zuklatvAdivyApya nAnA udbhatatva jAtio mAnI zakAtI nathI. prazna: to pachI udbhatatva zuM che ?) (4) uttara : anukrUtazuklAdimAM rahelI zuklatvAdivyApya nAnA adbhatatva jAtio che. A jAtionA abhAvono kUTa hovo e ja udbhatatva che. tethI, saMyogAdimAM paNa koI ja prakAranuM anukUtatva na hovAthI tadabhAvakUTa rUpa udbhatatva rahI jaze. tethI zabdatarodgataguNa tarIke saMyogAdi pakaDI zakAvAthI ne enuM anAzrayatva cakSu vageremAM na hovAthI emAM lakSaNa na jAya. A ApattinA vAraNa mATe vizeSaguNa levAnuM kahyuM che. saMyoga e vizeSaguNa nathI. (5) kAlAdimAM koI ja vizeSaguNa na hovAthI tAdazavizeSaguNAnAzrayatna che ja. tethI emAM atinA vAraNa mATe AkhuM vizeSyadaLa che. (6) have manaH padanuM padatya - prAcInono mata - indriya jema viSayasaMyoga dvArA jJAnajanana kare che ema indriyanA avayavo paNa e kare che. tethI jJAnakAraNabhUtasaMyogano Azraya e avayavo paNa banI gayA. paNa avayavo e indriya nathI. tethI emAM atinA vAraNa mATe manaH pada mUkayuM che. manano saMyoga indriya sAthe ja che, avayavo sAthe nahIM, tethI atinuM vAraNa thaze. (7) navyamataH kAlamAM rUpa nathI, tethI to rUpamAvavAn AvuM je pratyakSa thAya che, emAM cakSuHsaMyuktakALa che. ne kALamAM rUpAbhAva e vizeSaNa che. eTale svasaMyukta vizeSaNatA saMnikarSathI rUpAbhAvanuM cAkSuSa pratyakSa thAya che. A saMnikarSamAM ghaTaka sva (=cakSu) saMyoga paNa A pratyakSamAM bhAga bhajavato hovAthI jJAnakAraNabhUta che ne eno bIjo Azraya che kALa. mATe emAM ati.. manaH pada mUkavAthI enuM vAraNa thAya che. kAraNa ke AmAM kALa jJAnakAraNabhUta cakSu saMyogano Azraya banyo che paNa jJAnakAraNabhUta manaHsaMyogano nahIM. (8) jJAnakAraNa pada na mUke to paNa kALamAM ja ati, kAraNa ke manaHsaMyogAzrayatna ATaluM ja vizeSyadala raheze je kALamAM to che ja. te paNa eTalA mATe ke kALa vibhadravya che. jJAnakAraNabhUta manaHsaMyoga tarIke to indriyane manano saMyoga, tathA mana ne AtmAno saMyoga ja Ave che jenA Azraya mAtra indriya ne AtmA ja che, kALa nathI. vyApAravAnuM kAraNa asAdhAraNa kAraNa kahevAya che ne e ja karaNa bane che. te 58. (va.) viSatriyaqje vyApAra: toDI pavithaDA dravyagrahastu saMyogAt sNyuktsmvaaytH|| 59 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 nyAyasiddhAntamuktAvalI dravyeSu samavetAnAM tathA ttsmvaaytH| tatrApi samavetAnAM zabdasya smvaaytH|| 60 // tavRttInAM samavetasamavAyena tu grahaH / * L. ,gavAna svAtiyA mavet | dazA vizeSaNatayA tadvadIvAnAM graho bhavet / (mu.) viSayendriyasaMbaMdha iti| vyApAraH sNnikrssH| SaDvidhaM sannikarSamudAharaNadvArA pradarzayati-dravyagraha iti| drvyprtykssmindriysNyogjnym| drvysmvetprtykssmindriysNyuktsmvaayjnym| evmgre'pi| vastutastu dravyacAkSuSaM prati cakSuHsaMyogaH kAraNaM, dravyasamavetacAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktasamavAyaH kAraNaM, dravyasamavetasamavetacAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktasamavetasamavAyaH, evamanyatrApi viziSyaiva kaarykaarnnbhaavH| (saMnikarSa nirUpaNa) (ka.) viSaya ane indriyano saMbaMdha evyApAra che. e paNaSavidyA che. dravyanuM grahaNa saMyogathI, dravyamAM samAveta (rUpAdinuM) saMyukta samavAyathI, tathAtenA= dravyamAM samavetanA samavAyasaMbaMdhathItemAM= dravyasamavetamAM paNa samAveta (rUpasvAdi) padArthonuM ema zabdanuM samavAyathI, tadgati = zabdavRtti zabdavAdinuM samavetasamavAyathI pratyakSa thAya che. samavAyanuM pratyakSa vizeSaNatAthI thAya che. tenI jema abhAvonuM pratyakSa paNa vizeSaNatA saMnikarSathI thAya che. (mu) vyApAra=saMnikarSa. cha prakAranA saMnikarSane udAharaNa dvArA dekhADe che. dravyanuM pratyakSa indriyasaMyogajanya hoya che. ema dravyasamavetanuM pratyakSa indriya saMyukta samavAyajanya hoya che. ema AgaLa paNa jANavuM. vastutaH dravyacAkSuSa pratye cakSusaMyoga e kAraNa che. dravyasamavetanA cAkSuSa pratye cakSusaMyuktasamavAya e kAraNa che. dravyasamatamAM samaveta padArthanA cAkSuSa pratye cakSusaMyuktasamavetasamavAya e kAraNa che. ema anya pratyakSomAM paNa vizeSa kA.kA. bhAva jANavo. (vi.) ghaTAdi dravya sAthe cakSu vagere indriyano saMyoga saMbaMdha thAya che... tethIdravyapratyakSa mATe saMyoga-saMnikarSa hoya che. ghaTAdi dravyamAM samaveta rUpAdi guNa vagerenI sAthe indriyano svasaMyuktasamavAya sva = indriya, ene saMyukta ghaTAdidravya, emAM samaveta rUpAdi guNa vagere...) saMnikarSa hoya che. ema e rUpAdimAM paNa samaveta je rUpatyAdi... enI sAthe indriyano svasaMyuktasamatasamavAya saMnikarSa hoya che. zrotrendriya AkAzamaya che, emAM zabda samavAyasaMbaMdhathI rahe che. tethI zabda pratyakSamAM samavAya saMnikarSa hoya che. zabdamAM samaveta zabdavAdi mATe samavetasamavAya (kAnamAM samaveta zabda, emAM samaveta zabdavAdi) sonakarSa hoya che. samavAya ane abhAvanA pratyakSa mATe vizeSaNatA saMnikarSa hoya che. (e anekavidha che e vAta AgaLa Avaze.) dravyapratyakSamAM indriyasaMyoga e kAraNa che. A kAkA bhAva A rIte lakhI zakAya. - viSayatAnvijone yatra dravyapratyakSaM tatra samavAyasambandhena indriyasaMyogaH kAraNam (zaMkAH jyAre suktimAM taMtam jJAna thAya che tyAre tyAM rajata to hotuM nathI. tethI rajata sAthe indriyasaMyoga paNa hoto nathI, ne chatAM viSayatA saMbaMdhathI emAM pratyakSa kArya to rahyuM che. tethI vyatireka vyabhicAra Avaze. samAdhAnaH tauphiviSayatAnughena yatra dravyapratyakSa. A pramANe kAryatAvacchedaka saMbaMdhamAM laukika evuM vizeSaNa joDI devAthI A ApattinuM vAraNa thaI jaze. bhramAtmaka jJAna rajatAdi aMzamAM alaukika hoya che e vAta AgaLa Avaze.)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sannikarSanirUpaNa [zaMkA H chatAM anvayavyabhicAra Ubho che. savAre jAgyA tyAre prabhA thaI gaI che, AMkha nathI kholI. e vakhate prabhA sAthe (sparzana) indriyano saMyoga che ne chatAM enuM pratyakSa nathI thatuM.] samAdhAna : vastutastu.... te te indriyathI janya pratyakSa pratye te te indriyanA saMnikarSane kAraNa mAnavA rUpe vizeSa kAkA bhAva mAnavAthI A ApattinuM vAraNa thaI jaze. arthAt dravyanA cAkSuSapratyakSa pratye cakSusaMyoga ane spArzanapratyakSa pratye tvaksaMyoga kAraNa che. ema dravyasamavetanA cAkSuSa pratye cakSusaMyuktasamavAya, rAsanapratyakSa pratye rasanAsaMyukta samavAya... ema saMnikarSa mAnavA. 219 (mu.) 'parantu pRthivIparamANunIle nIlatkaM pRthivIparamANau pRthivItvaM ca cakSuSA kathaM na gRhyate ? tatra paramparayodbhUtarUpasambandhasya mahattvasambandhasya ca sattvAt / tathAhi -nIlatvajAtirekaiva ghaTanIle paramANunIle ca vartate, tathA ca mahattvasambandho ghaTanIlamAdAya vartate, udbhUtarUpasambandhastUbhayamAdAyaiva vartate / `evaM pRthivItve'pi ghaTAdikamAdAya mahattvasambandho bodhyaH / evaM 'vAyau tadIyasparzAdau ca sattAyAzcAkSuSapratyakSaM syAt / 'tasmAdudbhUtarUpAvacchinnamahattvAvacchinnacakSuHsaMyuktasamavAyasya dravyasamavetacAkSuSe, 'tAdRzacakSuH saMyuktasamavetasamavAyasya dravyasamavetasamavetacAkSuSe kAraNatvaM vAcyam / itthaM ca paramANunIlAdau na nIlatvAdigrahaH, paramANau cakSuH saMyogasya mahattvAvacchinnatvAbhAvAt / 'evaM vAyvAdau na sattAdicAkSuSaM, tatra cakSuHsaMyogasya ruupaavcchinntvaabhaavaat| evaM yatra ghaTasya pRSThAvacchedenAlokasaMyogazcakSuH saMyogastvagrAvacchedena tatra ghaTapratyakSAbhAvAdAlokasaMyogAvacchinnatvaM cakSuH saMyoge vizeSaNaM deyam / (mu.) paraMtu pRthvIparamANunA nIlavarNamAM rahela nIlatvanuM ane pRthvI paramANumAM rahela pRthvItvanuM cakSuthI pratyakSa kema nathI thatuM ? kAraNa ke e baMnemAM paraMparAe uddhRtarUpano ane mahattvano paNa saMbaMdha rahelo ja che. te A rIte-nIlatvajAti ghaTanIla ane paramANunIla e baMnemAM eka ja che. eTale mahattvano saMbaMdha ghaTanIlane laIne ane uddhRtarUpano saMbaMdha baMnene laIne nIlatvamAM AvI gayo. ema pRthvItvamAM paNa ghaTAdine laIne mahattvano saMbaMdha jANavo. ema vAyumAM ane enA kaeNsparzAdimAM rahelI sattAnuM cAkSuSa pratyakSa thaze. (A badhI ApattionA vAraNa mATe) pauddhRtarUpAvacchinnamahattvAvacchinna cakSusaMyuktasamavAya dravyasamavetanA cAkSuSapratyakSamAM ane tAdaza (=uddhRtarUpAvacchinna-mahattvAvacchinna) cakSusaMyuktasamavetasamavAya dravyasamavetasamavetanA cAkSuSa pratyakSamAM kAraNa che ema mAnavuM joIe. Ama karavAthI paramANunIlAdimAM nIlatvanuM pratyakSa thavAnI Apatti Avaze nahIM, kAraNa ke paramANumAM rahela cakSusaMyoga mahattvAvacchinna che nahIM. ema vAyu vageremAM sattAdinuM cAkSuSa nahIM thAya, kAraNa ke emAM cakSusaMyoga rUpAvacchinna nathI. "ema jyAM ghaDAne pAchalA bhAgamAM AlokasaMyoga che ne AgalA bhAgamAM cakSusaMyoga che, tyAM ghaDAnuM pratyakSa thatuM na hovAthI 'AlokasaMyogAvacchinnatva' evuM vizeSaNa 'cakSusaMyoga'mAM lagAvavuM. (vi.) (1) nIlatva e dravyasamavetasamaveta padArtha che. enA pratyakSa mATe uddhRtarUpa ane mahattva svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdhathI kAraNa che. ghaDAmAM je mahattva che e A saMbaMdhathI, ghaTanIlagata nIlatvamAM che ja. have A nIlatva ne paramANunIlagatanIlatva kAMI judA nathI... eka ja che. eTale (ghaTanuM) mahattva svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdhathI paramANunIlagata nIlatvamAM paNa che ja. ema ghaTamAM raheluM ke paramANumAM raheluM uddhRtarUpa paNa, svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdhathI nIlatvamAM che ja. tethI paramANunIlagata nIlatvamAM paNa A baMne kAraNa hAjara thavAthI cAkSuSapratyakSa thavAnI Apatti Ave che. (2) pRthvItva e dravyasamaveta padArtha che. enA pratyakSa mATe uddhRtarUpa ane mahattva svAzrayasamavAya saMbaMdhathI kAraNa che. ghaDAmAM rahela utkRta35 ane mahattva svAzrayasamavAya saMbaMdhathI ghaDAmAM rahela pRthvItvamAM che ja. A ja pRthvItva pArthivaparamANumAM che. mATe paramANugatapRthvItvamAM paNa A baMneno saMbaMdha hovAthI enA pratyakSanI Apatti Ave e spaSTa che.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 nyAyasiddhAntamuktAvalI (3) vAyumAM rahelI sattA edravyasamaveta padArtha che. enA pratyakSa mATe uddhatarUpa ane mahattva svAzrayasamavAyasaMbaMdhathI kAraNa che. alabat vAyumAM rUpa nathI. chatAM ghaTamAM raheluM rUpa ghaTIyasattAmAM svAzrayasamavAyasaMbaMdhathI raheluM ja che. ne e ja sattA vAyumAM hovAthI emAM paNa e saMbaMdhathI rUpa AvI javAnA kAraNe pratyakSatvApatti che. (4) vAyunA sparza vagere guNamAM rahelI sattA dravyasamavetasamaveta padArtha che. enA pratyakSa mATe udbharUpa svAzrayasamavetasamavAya saMbaMdhathI kAraNa che. A saMbaMdhathI ghaTIyarUpa ghaTarUpagata sattAmAM che. ne e ja sattA vAyugatasparzamAM che. mATe vAyusparzagatasattAmAM paNa rUpa AvI javAthI pratyakSatvApatti spaSTa che. (5) A cAramAMthI bIjI ane trIjI Apatti dravyasamavetapadArtha aMge che. enA vAraNa mATe graMthakAra kahe che ke udvarUpa ane mahattvane svataMtra kAraNa na mAnatA eno je cakSu saMyuktasamavAya saMnikarSa che enA vizeSaNa tarIke praveza karAvIkAraNa mAnavA joIe. arthAt udbharUpAvacchinna-mahattvAvacchinnacakSu saMyukta samavAyaesaMnikarSa che. eTale ke jyAM udbharUpa hoya ane mahattva hoya evA padArthamAM cakSusaMyoga hovo joIe. AvA cakSusaMyogathI ghaTita cakSusaMyukta samavAya saMnikarSa bane. (6) ema pahelI ane cothI Apatti dravyasamavetasamaveta padArtha aMge che. enA vAraNa mATe paNa, eno cakSusaMyuktasamavetasamavAyaevo je saMnikarSache enA ghaTaka cakSusaMyogane udbharUpAvacchinnane mahattvAvacchinna levo. (7) paramANumAM mahattva na hovAthI, emAM thato cakSusaMyogamahattvAvacchinna na banavAnA kAraNe paramANunIlagata nIlatva mATeno ke paramANugata pRthvItva mATeno saMnikarSa saMpanna thato nathI. tethI e benuM pratyakSa thavAnI Apatti rahetI nathI. (8) vAyumAM rUpa na hovAthI, emAM thato cakSusaMyoga udbharUpAvacchinna na banavAnA kAraNe vAyugatasattA ke vAyusparzagatasattA mATeno saMnikarSa saMpanna na thavAnA kAraNe pratyakSatvApatti rahetI nathI. (9) Aja rIte AlokasaMyogane paNa saMnikarSaghaTakacakSusaMyoganA vizeSaNa tarIke praviSTa karI devAthI... (arthAt jyAM prakAza paDato hoya tyAM ja cakSusaMyoga hovo joIe... eTale ke AlokasaMyogAvacchinna cakSusaMyoga joIe ema vizeSaNa joDavAthI) aMdhakAravALA bhAgamAM cakSusaMyoga hovA chatAM bIjI bAju prakAzita ghaDo pratyakSa thavAnI Apatti AvatI nathI. (mu.) evaM dravyaspArzanapratyakSe tvaksaMyogaH kAraNam, dravyasamavetaspArzanapratyakSe tvaksaMyuktasamavAyaH, dravyasamavetasamavetaspArzanapratyakSe tvksNyuktsmvetsmvaayH| atrApi mahattvAvacchinnatvamudbhUtasparzAvacchinnatvaMca pUrvavadeva bodhym| (mu.) (jema cakSujanya pratyakSa aMge vividha saMnikarSakahyA ema tvagindriyajanya pratyakSa aMge paNa A rIte jANavA) dravyaspArzanapratyakSamAMtvaksaMyogakAraNa (=saMnikarSa) che. dravyasamaveta (spardhAdi)nAspArzanapratyakSamAMtvaksaMyukta samavAya anedravyasamavetasamaveta (sparzavAdi)nA smArzanapratyakSamAMtvaksayuktasamavetasamavAyae kAraNa che. ahIMpaNa (paramANumAM rahela pRthvItva vagerenuM spArzanapratyakSa vAravA mATe) mahattvAvacchinnatva ane udbhatasparzAvacchinnatva evA be vizeSaNo saMnikarSaghaTakatvaksaMyoganA pUrvavat jANavA. (spAnapratyakSamAM AlokasaMyoga e kAraNa na hovAthI AlokasaMyogAvacchinnatva vizeSaNanI jarUra nathI.) (mu.) evaM gandhapratyakSeghrANasaMyuktasamavAyaH, gandhasamavetasya ghraannjprtyksseghraannsNyuktsmvetsmvaayH| rAsanapratyakSe rasanAsaMyuktasamavAyaH, rasasamavetarAsanapratyakSerasanAsaMyuktasamavetasamavAyaH kaarnnm|shbdprtyksse zrotrAvacchinnasamavAyaH, zabdasamavetazrAvaNapratyakSe zrotrAvacchinnasamavetasamavAyaH kaarnnm| atra sarvaM pratyakSaM laukikaM bodhyam / vakSyamANama
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSaNatA saMnikarSa laukikapratyakSamindriyasaMyogAdikaM vinApi sambhavati / evamAtmapratyakSe manaH saMyogaH, AtmasamavetamAnasapratyakSe manaHsaMyuktasamavAyaH, AtmasamavetasamavetamAnasapratyakSe manaH saMyuktasamavetasamavAyaH kAraNam / 221 (mu.) ema gaMdhapratyakSamAM prANasaMyuktasamavAya ane gaMdhasamaveta (gaMdhatvAdinA) pratyakSamAM ghANasaMyuktasamavetasamavAya e saMnikarSa che. rAsanapratyakSamAM rasanAsaMyuktasamavAya ane rasasamaveta (rasatvAdinA) pratyakSamAM rasanAsaMyuktasamavetasamavAya e kAraNa che. (A baMnethI dravyapratyakSa thatuM nathI. mATe mAtra ghrANasaMyoga ke rasanAsaMyoga evo saMnikarSa nathI.) zabdapratyakSamAM zrotrAvacchinnasamavAya ane zabdasamaveta (zabdatvAdi)nA pratyakSamAM zrotrAvacchinnasamavetasamavAya e kAraNa che. [AkAzAtmaka zrotrendriyamAM zabda (guNa hovAthI) samavAyasaMbaMdhathI utpanna thAya che. saMpUrNa AkAzamAM utpanna thatA badhA ja zabdonuM pratyakSa na thaI jAya e mATe zrotrAvacchinnasamavAya ema hyuM che.] indriyasaMyoga vagere je saMnikarSa kahyA taddanya badhuM pratyakSa laukika jANavuM. AgaLa kahevAnArA alaukikapratyakSa to indriyasaMyogAdi vinA paNa thAya che. ema AtmAnA mAnasapratyakSamAM manaHsaMyoga, Atmasamaveta(jJAnAdi)nA pratyakSamAM manaHsaMyuktasamavAya ane Atmasamavetasamaveta (jJAnatvAdi)nA pratyakSamAM manaHsaMyuktasamavetasamavAya e kAraNa che. (mu.) abhAvapratyakSe samavAyapratyakSe cendriyasambaddhavizeSaNatA hetuH / 'vaizeSikamate tu samavAyo na pratyakSaH / yadyapi vizeSaNatA nAnAvidhA, tathAhi - 'bhUtalAdau ghaTAdyabhAvaH saMyuktavizeSaNatayA gRhyate / saGkhyAdau rUpAdyabhAvaH saMyuktasamavetavizeSaNatayA, saGkhyAtvAdau rUpAdyabhAvaH saMyuktasamavetasamavetavizeSaNatayA, zabdAbhAvaH kevalazrotrAvacchinnavizeSaNatayA, kAdau khatvAdyabhAvaH zrotrAvacchinnasamavetavizeSaNatayA, evaM katvAdyavacchinnAbhAve gatvAbhAvAdikaM zrotrAvacchinnavizeSaNavizeSaNatayA, ghaTAbhAvAdau paTAbhAvazcakSuHsaMyuktavizeSaNavizeSaNatayA evamanyatrApyUhyaM, tathApi vizeSaNatAtvena ekaiva sA gaNyate, anyathA SoDhA sannikarSa iti prAcAM pravAdo vyAhanyeteti / * +V (mu.) abhAvapratyakSamAM ane samavAyapratyakSamAM indriyasaMbaddhavizeSaNatA hetu che. 'vaizeSikamate samavAya pratyakSa nathI. ahIM jo ke vizeSaNatA (saMnikarSa) anekavidha che. te A rIte - bhUtalAdi para ghaTAdiabhAva saMyuktavizeSaNatA (saMnikarSa)thI pratyakSa thAya che. saMkhyAdimAM rUpAdino abhAva saMyuktasamavetavizeSaNatAthI, saMkhyAtvAdimAM rUpAdino abhAva saMyuktasamavetasamavetavizeSaNatAthI, zabdAbhAva kevalazrotrAvacchinnavizeSaNatAthI, kAdimAM khatvAbhAvAdi zrotrAvacchinnasamavetavizeSaNatAthI, ema katvAdiavacchinna abhAvamAM gatvAbhAvAdi zrotrAvacchinnavizeSaNavizeSaNatAthI, ghaTAbhAvAdimAM paTAbhAva cakSusaMyuktavizeSaNavizeSaNatAthI pratyakSa thAya che. to paNa vizeSaNatAtvena (A badhI vizeSaNatAo) eka ja gaNAya che. anyathA (jo ene judI judI gaNavAmAM Ave to) 'SoDhA saMnikarSa' evo prAcInono pravAda haNAI jAya. (vi.) (1) vaizeSiko evuM mAne che ke saMbaMdhanA jeTalA Azraya hoya e badhAnuM pratyakSa hoya to ja saMbaMdhanuM pratyakSa thAya. samavAya to eka-nitya saMbaMdha hovAthI enA badhA AzrayamAM bhUta-bhAvI padArtho tema ja paramANu vagere paNa Ave jenuM pratyakSa asaMbhavita hovAthI samavAyanuM paNa pratyakSa thaI zakatuM nathI. naiyAyiko evuM mAne che ke saMyoganA pratyakSa mATe yAvadAzrayanuM pratyakSa e kAraNa che, paNa samavAyanA pratyakSa mATe e kAraNa nathI. tethI yAvadAzrayanuM pratyakSa na hovA chatAM samavAyanuM pratyakSa thaI zake che. (2) atra yadyapi... vagereno anvaya tathApi vizeSaLatAtvena ityAdi sAthe jANavo. tethI artha Avo thAya che - ahIM jo ke vizeSaNatA anekavidha che to paNa vizeSaNatAtvana te badhI eka ja gaNAya che... (3) (1) TAmAvavavuM mUrtattvam AmAM abhAvanuM adhikaraNa bhUtala cakSusaMyukta che, ne ghaTAbhAva enuM vizeSaNa che. mATe (cakSu) saMyuktavizeSaNatA e saMnikarSa banaze.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyasiddhAntamuktAvalI (2) rUpAmAvavatI samrucA..... AmAM abhAvanuM adhikaraNa saMkhyA che je indriyasaMyuktaghaTAdimAM samaveta che ne enuM vizeSaNa che rUpAbhAva. tethI saMyuktasamavetavizeSaNatA e saMnikarSa banaze. (saMkhyAmAM rahela rUpAbhAvanuM pratyakSa karavA mATe cakSune rUpAbhAvamAM laI javI paDe. tethI cakSu mATe rUpAbhAva zuM che ? e prazna pUchatAM, sva(=cakSu) saMyukta(ghaTAdi)samaveta(saMkhyA)nuM vizeSaNa che. tethI svasaMyuktasamavetavizeSaNatA saMbaMdhathI cakSu viSayabhUta rUpAbhAvamAM rahevAthI svasaMyuktasamavetavizeSaNatA e saMnikarSa bane che. vaLI ghaTAMmAvavat bhUtalam ane rUpAmAvavatI sauMcA... A baMnemAM je adhikaraNa che bhUtala ane saMkhyA, tenuM jo pratyakSa karavuM hoya to kramazaH saMyoga ane saMyuktasamavAya e saMnikarSa che. temAM rahelA ghaTAbhAva ane rUpAbhAvanuM pratyakSa karavA mATe saMyuktavizeSaNatA ane saMyuktasamavetavizeSaNatA e saMnikarSa che. eTale spaSTa che ke je abhAvano saMnikarSa zodhavo hoya tenA adhikaraNano saMnikarSa zodhI ene 'vizeSaNatA' joDI devuM.... A ja vAta AgaLa paNa sarvatra jovA maLaze. (3) rUpAmAvavat sardhacAtvam.... ahIM saMkhyAtva e adhikaraNa che je cakSu mATe svasaMyuktasamavaitasamaveta che. tethI enuM vizeSaNa evA rUpAbhAva mATe svasaMyuktasamavetasamavetavizeSaNatA e saMnikarSa banaze. (4) zrotrAvacchinna AkAzamAM zabda na hoya tyAre zAmAvavAnuM AAzaH evuM pratyakSa thAya che. eTale zabdAbhAva, zrotrAvacchinna AkAzanuM vizeSaNa hovAthI zrotrAvacchinnavizeSaNatA e saMnikarSa banaze. 222 (5) hatvAmAvavAn H AmAM adhikaraNabhUta zabda zrotrAvacchinna (AkAza)mAM samaveta che ne khatvAbhAva enuM vizeSaNa che. tethI zrotrAvacchinnasamavetavizeSaNatA e saMnikarSa.... (6) gatvAmAvavAnuM ''amAva... AmAM adhikaraNa '' abhAva e zrotrAvacchinna (AkAza)nuM vizeSaNa che ne gatvAbhAva enuM vizeSaNa che. tethI zrotrAvacchinnavizeSaNavizeSaNatA e saMnikarSa. (7) paTAmAvavAnuM dhaTAbhAva... . cakSusaMyuktabhUtalanuM ghaTAbhAva e vizeSaNa che ne enuM paTAbhAva e vizeSaNa che. tethI cakSusaMyuktavizeSaNavizeSaNatA e saMnikarSa... bhUtane chaTAmAvaH ema thAya tyAre svasaMyuktavizeSyatA evo saMnikarSa samajavo, chaThThA saMnikarSane 'vizeSaNa vizeSyabhAva' saMnikarSa tarIke kahevAthI emAM ja eno samAveza karI zakAya. (jA.) yati svAdupatammetetyevaM yaMtra prasate| ddarA (mu.) atrAbhAvapratyakSe yogyAnupalabdhiH kAraNam, tathAhi - 'bhUtalAdau ghaTAdijJAne jAte ghaTAbhAvAdikaM na jJAyate, tenAbhAvopalambhe pratiyogyupalambhAbhAvaH kAraNam / `tatra yogyatA'pyapekSitA, sA ca pratiyogisattvaprasaJjanaprasaJjitapratiyogikatvarUpA, `tadarthazca pratiyogino ghaTAdeH sattvaprasaktyA prasaJjita upalambharUpaH pratiyogI yasya so'bhAvapratyakSe hetuH, tathAhi - 'yatrAlokasaMyogAdikaM vartate tatra 'yadyatra ghaTaH syAttarhi upalabhyeta' ityApAdayituM zakyate, tatra ghaTAbhAvAdeH pratyakSaM bhavati, andhakAre tu nApAdayituM zakyate, tena ghaTAbhAvAderandhakAre na cAkSuSapratyakSaM, spArzanapratyakSantu bhavatyeva, AlokasaMyogAdikaM vinApi spArzanapratyakSasyApAdayituM zakyatvAt / 'gurutvAdikaM yadayogyaM tadabhAvastu na yogyaH, tatra gurutvaadiprtyksssyaapaadyitumshkytvaat| 'vAyAvudbhUtarUpAbhAvaH, Atmani sukhAdyabhAvaH, pASANe saurabhAbhAvaH, guDe tiktAbhAvaH, vahnAvanuSNatvAbhAvaH, , zrotre zabdAbhAvaH, evamAdayastattadindriyairgRhyante, tattatpratyakSasyApAdayituM zakyatvAt / "saMsargAbhAvapratyakSe pratiyogino yogyatA, anyonyAbhAvapratyakSe'dhikaraNayogyatA'pekSitA, ataH stambhAdau pizAcAdibhedo'pi cakSuSA gRhyate // 62 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ cogAnupalabdhi 223 (yogyA anupalabdhi). (kA.) jo (pratiyogI) hota to jaNAta AvuM kyAM kahI zakAtuM hoya (te abhAvanuM pratyakSa thAya che.) pratyakSamAM yogyaanapalakhyi kAraNa che. te A rIte - bhUtalAdi para ghaTAdi jaNAya to ghaTAbhAvAdi jaNAtA nathI. tethI abhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI upalabdhino abhAva e kAraNa che. temAM = upalabdhinA abhAvamAM yogyatA paNa apekSita che. te (=yogyatA) pratiyogisantaprasaMjanaprasaMjitapratiyogikatvarUpa che. teno artha A pramANe che - (je abhAvanuM pratyakSa vivakSita che tenA) pratiyogI ghaTAdinA sattvanI (=vidyamAnatAnI) prasaktithI (=AropathI = saMbhAvanAthI "jo ahIM ghaTAdi hota to....' Ane pratiyogInA sattvanI prasakti hevAya) prasaMjita (=Aropita=saMbhAvita) che upalaMbharUpa pratiyogI jeno (=je anupalaMbhano) te (anupalaMbha) abhAvanA pratyakSamAM hetu che. te A rIte - jyAM AlokasaMyogAdi che tyAM, "jo ahIM ghaDo hota to eno upalaMbha thAta" AvuM kahI zakAya che, AvA sthaLe ghaTAbhAvAdinuM pratyakSa thAya che. aMdhakAramAM "jo ahIM ghaDo hota to dekhAta" ema kahI zakAtuM nathI. tethI ghaTAbhAvAdinuM aMdhakAramAM cAkSuSa pratyakSa thaI zakatuM nathI. spArzanapratyakSa to thAya ja che, kAraNa ke AlokasaMyogAdi vinA paNa spArzanapratyakSanuM ApAdana (jo ahIM ghaDo hota to sparza thAta" evI saMbhAvanA) zakya che. "gurutva vagere je pratyakSane ayogya che teno abhAva paNa yogya hoto nathI, kAraNa ke gurutva vagerenA pratyakSanuM ApAdana zakya nathI. paNa vAyumAM udbharUpAbhAva, pASANamAM saurabhabhAva, goLamAM tiktAbhAva, agnimAM anuSNatvAbhAva, zrotramAM zabdAbhAva, AtmAmAM sukhAbhAvAdi.... AvA badhA abhAvonuM te te indriya vaDe pratyakSa thAya che, kemake te te uddhatarUpa vagerenA pratyakSanuM ApAdana thaI zake che. saMsaLaMbhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI yogyatA ane anyonyAbhAvanA pratyakSamAM adhikaraNanI yogyatA apekSita che. tethI khaMbhAdimAM pizAcAdino bheda paNa cakSuthI jANI zakAya che. (vi.) (1) ghaTanI upalabdhi (pratyakSa) hoya to ghaTAbhAvanuM pratyakSa thatuM nathI. A anubhavasiddha hakIkta jaNAve che ke ghaTanI upalabdhi ghaTAbhAvanA pratyakSamAM pratibaMdhaka che. vaLI koIpaNa kArya pratye pratibaMdhakAbhAvane kAraNa manAyo che. tethI ghaTanA pratyakSano abhAva = pratiyogIno upalaMbhAbhAva = pratiyogInI anupalabdhi e abhAvapratyakSamAM kAraNa che. (2) thAMbhalAmAM pizAcake cakSuthI zarIramAM AtmA kyAreya dekhAto nathI. eTale ke enI haMmezAanupalabdhi hoya che. chatAM thAMbhalAmAM pizAcAbhAva ke zarIramAM AtmAno abhAva che ema kahI zakAtuM nathI. AnAthI jaNAya che ke je abhAvanA pratiyogI te te indriyathI pratyakSa thavAne ayogya hoya evA abhAvanuM te te indriyathI pratyakSa thaI zakatuM nathI. arthAt yogya pratiyogInI anupalabdhi ja abhAvapratyakSanuM kAraNa bane che. Ama yogya pratiyogInI anupalabdhi ema kahevuM joIe... chatAM yogya anupalabdhi. arthAt yogya evI anupalabdhi evuM ahIMabhipreta che. kAraNa ke ghaDo to yogya pratiyogI ja che. chatAM aMdhakAramAM tenI je anupalabdhi hoya che e ghaTAbhAvanuM pratyakSa karAvatI nathI. mATe yogyanI anupalabdhine kAraNa na kahI zakAya. aMdhakAramAM ghaTanI anupalabdhi e yogya anupalabdhi nathI. mATe e abhAva pratyakSanuM kAraNa banatI nathI. (3) pratiyogisarvaprajhanamannitapratiyogitva rUpa je yogyatA kahI emAM prathama pratiyogI zabdathI je abhAvanA pratyakSanI vivakSA che te abhAvano pratiyogI levAno che ane pratiyogikatva padamAM je pratiyogI che te upalabdhinA abhAvarUpa je anupalabdhi teno pratiyogI (eTale ke upalabdhi pote) che. eTale artha Avo thaze je abhAvanA pratiyogInI vidyamAnatAnI saMbhAvanAthI saMbhAvita bane che pratiyogI (upalaMbha) jeno (je anupalaMbhano) te anupalaMbha yogya kahevAya ne e abhAvapratyakSanuM kAraNa bane. TUMkamAM, "jo ghaDo hota to dekhAta...' A rIte jyAM kahI zakAtuM hoya tyAM e ghaDo vagere rUpa pratiyogI na jaNAvA rUpa anupalabdhi yogya kahevAya ne
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 nyAyasiddhAntamuktAvalI tyAM abhAvanuM pratyakSa thAya. (4) jyAM Aloka saMyoga vagere che tyAM ghaDo na dekhAvA rUpa anupalabdhi yogya che, kAraNa ke "jo ahIM ghaDo hota to dekhAta' evuM kahI zakAya che. tethI ahIM ghaTAbhAvanuM pratyakSa thAya che. aMdhakAramAM AvuM kahI zakAtuM na hovAthI anupalabdhi yogya nathI, ne tethI abhAvanuM cAkSuSapratyakSa thatuM nathI. chatAM tyAM paNa jo ahIM ghaDo hota to sparza thAta" AvuM kahI zakAtuM hovAthI ghaTAbhAvanuM spArzanapratyakSa thaI zake che. (5) "AmAM gurutva hota to dekhAta"zarIramAM AtmA hota to dekhAta' AvuM badhuM kahI zakAtuM na hovAthI gurutvAbhAvanuM pratyakSa ke AtmAnA abhAvanuM cAkSuSa pratyakSa saMbhavatuM nathI. (6) ghaDAmAM udbharUpa dekhAya che. eTale jo vAyumAM udbharUpa hota to dekhAta" ema kahI zakAya che. tethI vAyumAM udbharUpAbhAva pratyakSa che. ema pASANamAM gaMdhAbhAva vagere aMge jANavuM. (7) mUtatve paTamAvaH vagere saMsargAbhAvanuM pratyakSa thAya che, kAraNa ke enA pratiyogI ghaTAdi pratyakSayogya che. tame pizAvAmAvaH vagere saMsaLaMbhAvanuM pratyakSa thatuM nathI, kAraNa ke enA pratiyogI pizAcAdi pratyakSayogya nathI. tethI jaNAya che ke saMsargAbhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI yogyatA apekSita che. paNa, anyonyAbhAvanA pratyakSamAM e apekSita nathI, kAraNa ke stabbAdimAM A pizAca nathI' evo pizAcabheda to pratyakSa thAya che ja. chatAM, pizAcAdimAM stabhaMbhedanuM A staMbha nathI' evuM pratyakSa thatuM nathI. tethI jaNAya che ke anyonyAbhAvanA pratyakSamAM pratiyogI nahIM, paNa adhikaraNa yogya joIe. (va.) vivastu vyApAnnivigha parivartitaH | sAmAnyanakSano jJAnAnnakSano yoga tathA ke (mu.) evaM pratyakSaMlaukikAlaukikabhedena dvividham, tatra laukikapratyakSeSoDhA snnikrssaavrnnitaaH| alaukikasannikarSastvidAnImucyate - alaukikastviti / vyApAraH snnikrssH| sAmAnyalakSaNa iti / sAmAnya lakSaNaM ysyetyrthH| tatra lakSaNapadena yadi svarUpamucyate tadA sAmAnyasvarUpA pratyAsattirityartho labhyate, taccendriyasambaddhavizeSyakajJAnaprakArIbhUtaM bodhyaM, 'tathAhi - yatrendriyasaMyukto dhUmAdiH, tadvizeSyakaM dhUma iti jJAnaM yatra jAtaM, tatra jJAne dhUmatvaM prakAraH, tatra dhUmatvena sannikarSeNa dhUmA ityevaM rUpaM sakaladhUmaviSayakaM jJAnaM jaayte| atra yadIndriyasambaddhaprakArIbhUtamityevocyate, tadA dhUlIpaTale dhUmatvabhramAnantaraM sakaladhUmaviSayakaM jJAnaM na syAt, tatra dhUmatvena saha indriysmbndhaabhaavaat| manmate tvindriyasambaddhaM dhUlIpaTalaM, tadvizeSyakaM dhUma iti jJAnaM tatra prakArIbhUtaM dhUmatvaM prtyaasttiH| indriyasambandhazca laukiko grAhyaH / idaM ca bahirindriyasthale, mAnasasthale tu jJAnaprakArIbhUtaM sAmAnyaM prtyaasttiH||63|| (sAmAnyalakSaNA pratyAsatti). (ka.) alaukika vyApAra traNa prakAre kahevAyo che - sAmAnya lakSaNA, jJAnalakSaNA ane yogaja. (mu.) Ama pratyakSalaukika ane alaukika bhede dvivigha che. temAM laukika pratyakSamAM pavidhasaMnikarSanuM varNana karyuM. alaukikasaMnikarSa have kahevAya che. vyApAra eTale saMnikarSa (alaukikasaMnikarSa traNa prakAre che - sAmAnyalakSaNA, jJAnalakSaNA ane yogaja.) sAmAnya che lakSaNa jenuM te sAmAnyalakSaNa. temAM 'lakSaNa' zabdathI jo "svarUpa' evo artha abhipreta hoya to (sAmAnya che svarUpa jenuM te) sAmAnya svarUpa prayAsatti evo artha thAya. (eTale sAmAnya pote ja prayAsattibane.) e (sAmAnya) indriyasambaddha (padArtha che) vizeSya jeno (tevA) jJAnanA prakArabhUta jANavuM. te A rIte - jyAM indriyasaMyukta che dhUmAdi. tavizeSyaka "dhUmaH' evuM jJAna jyAM thayuM tyAM jJAnamAM ghUmatva prakAra che. tyAM, A ghUmatvarUpa saMnikarSathI dhUmAH' evuM sakalaghumaviSayaka jJAna thAya che.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyalakSaNa pratyAsatti 225 AmAM jo indriyasaMbaddhaprakArIbhUta (sAmAnya e saMnikarSa) eTaluM ja jo kahevAmAM Ave to dhUlIpaTalamAM dhUmatvano bhrama thayA bAda salaghumaviSayaka jJAna nahIM thAya, kAraNa ke tyAM dhUmatvanI sAthe indriyano saMbaMdha nathI. mArA mate to indriyasaMbaddhadhUlIpaTala, tavizeSyakadhamaH evuM jJAna, temAM prakArIbhUta ghumatva eprayAsatti. AmAM indriyasaMbaMdhalaukika levo. A badhI vAtabapirindriya sthaLe jANavI. mAnasasthaLe to jJAnaprakArIbhUta sAmAnya e pratyAsatti...... ATaluM ja jANavuM. (vi.) sAmAnyalakSaNApratyAttimAMlakSaNa zabdanA arthabecheH svarUpa ane viSaya. prAcIna mate sAmAnyasvarUpa prayAsatti. arthAt dhUmatvAdi sAmAnya pote ja prayAsatti che. navya mate sAmAnya che viSaya jeno evuM jJAna.. arthAt sAmAnyaviSayaka jJAna prayAsatti che. pahelAM prAcInono mata jaNAve che. emAM sAmAnya e ja prayAsatti. eTale indriyasaMbaddha je padArtha, te padArthane vizeSya tarIke laIne pra 9, je jJAna, te jJAnamAM prakAra tarIke bhAsatuM sAmAnya eprayAsattinuM kArya karIte sAmAnyanA (dhUmavAdinA) AzrayAbhUta je koI hoya te badhAnuM (sakala dhUma vagerenuM) pratyakSa karAve che. (praznaH AvuM mAnavAnI zI jarUra che?). (uttaraH mahAnasa vageremAM dhUma ane vahine joIne vyAptino je nirNaya thAya che ke jyAM jyAM dhUma, tyAM tyAM vahni... A nirNaya, jo sakala dhUma ane sakala vahni upasthita na thayA hoya to zI rIte thAya? eTale sakalavUmanuM pratyakSa to mAnavuM paDe che. paNa e badhA sAthe cakSusaMyoga-saMnikarSa to che nahIM. eTale dhUmamAM rahela ghUmatva, ke je badhA dhUmamAM saMbaddha che, te saMnikarSanuM kAma kare che evI kalpanA karAya che. (1) ahIM cakSusaMbaddha che (mAnasIya) dhUma.... tene vizeSya tarIke rAkhIne thayeluM pratyakSa te mayaM dhUma evuM jJAna. emAM dhUmatva prakAra tarIke bhAse che. mATe e pratyAsatti banI badhA dhUmanI dhUmaH ema upasthiti karI Apaze. (A ja rIte vahnitva, sakala vahninI upasthiti karI Apaze) tethI pachI yatra yatra dhUmataMtra tatra vahiM evI vyAptino nirNaya thaI zakaze. (2) praznaH ahIM mahAnasIya dhUma indriyasaMbaddha che, ne ghUmatva emAM prakAra che. eTale indriyasaMbaddhaprakArIbhUta sAmAnya e pratyAtti... ATaluM ja kahevAthI artha sarI jAya che. to indriyasaMbaddha vizeSyaka jJAna.... ema vacce jJAnane lAvavAnuM gaurava zA mATe ? uttaraH jyAM dhUlIpaTalane joine ayaM dhUmaH evo bhrama thayo, tyAM paNa ghUmaH evuM sakaladhUmaviSayaka jJAna thAya to che. paNa tame kahyuM e pramANe jJAnano apraveza karIne lAghava karavAmAM Ave to e thaI nahIM zake. kAraNa ke.. AvA sthaLe paNa indriyasaMbaddha to ghULa che, dhUma nahIM. tethI emAM dhUmatva prakAra na hovAthI prayAsatti rUpa na banavAnA kAraNe ghUmaH evuM jJAna nahIM karAvI zake. paNa jJAnano samAveza karavAnA mArA mate to, indriya saMbaddha bhale ghULa che, paNa ene vizeSya tarIke rAkhIne to mayaM dhUma: evuM (bhramAtmaka) jJAna paNa thaI zake che jemAM prakAra tarIke ghUmatva bhAse che. tethI e dhUma-prayAsatti banI sakala ghUmanI upasthiti karAvI zakaze. (3) indriyasaMbaddha AvuM kahyuM che temAM indriyasaMbaMdhalaukika jANavo. anyathA jJAnalakSaNAsaMnikarSarUpasaMbaMdhathI dhUma cakSusaMbaddha hoya to paNa, cakSujanya je dhUma evuM jJAna thayuM hoya ne pachI tarata ghUmadhvaMsa thayo hoya - tethI have sIdho cakSusaMbaMdha na hovA chatAM, tenA prakAra tarIke bhAsatuM ghUmatva pratyAtti banI badhA dhUmanI upasthiti karAvI de evI Apatti Ave.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 nyAyasiddhAntamuktAvalI . (4) mAnasa sthaLe to jJAnamAM prakAra tarIke bhAsatuM sAmAnya e prayAsatti ATaluM ja Avazyaka che. kemake tyAM mana indriya sAthe viSayanA saMbaMdhanI AvazyakatA nathI. jema ke aNutvena koIka aNunI upasthiti thaI jatAM 'ag:' evA jJAnamAM prakArIbhUta aNuva prayAsatti banIne sakala aNunI upasthiti karAvI Ape che. e ja rIte zabdAdi dvArA pizAcavizeSanuM jJAna thaI jatAM pizAcana sakala pizAca upasthita thaI zake che. (mu.) parantu samAnAnAM bhAvaH sAmAnyaM, tacca kvacinnityaM dhUmatvAdi, kvaciccA'nityaM ghaTAdi / yatraiko ghaTaH saMyogena bhUtale samavAyena kapAle vA jJAtaH, tadanantaraM sarveSAmeva tadghaTavatAM bhUtalAdInAM kapAlAdInAM vA jJAnaM bhavati, tatredaM bodhym| parantu sAmAnyaM yena sambandhena jJAyate, tena sambandhenAdhikaraNAnAM prtyaasttiH| (mu.) paraMtu samAna (padArtho)no bhAva te sAmAnya. e kyAMka nitya hoya che (jema ke) dhUmatvAdi. kyAMka anitya hoya che (jema ke) ghaTAdi. jyAM eka ghaDo saMyogathI bhUtala para athavA samavAyathI kapAlamAM jaNAyo, te pachI te ghaTavALA badhA bhUtalAdi ke kapAlAdi (adhikaraNo)nuM jJAna thAya che tyAM A (anitya sAmAnya) jANavuM. paNa sAmAnya je saMbaMdhathI jaNAya te saMbaMdhathI ja adhikaraNanI prayAsatti bane che. (vi) jema maya dhUma: (maye ghUmavaivAna) evA jJAnanA prakArUpa dhUmatvathI tenA (dhUmatvanA) AzrayabhUta sakaladhUmanuM alaukika pratyakSa thAya che tema vaTaveduM mUtatram evuM cAkSuSapratyakSa karyA bAda e jJAnanA prakArabhUta ghaTathI tadghaTanA AzrayabhUta bhUtalAdi sakala adhikaraNonuM paNa alaukikapratyakSa thAya che. eTale ke have "ghaDo' paNa sAmAnyalakSaNA prayAsattinuM kAma kare che. tethI ahIM "sAmAnya' eTale jAti evo artha laI zakAto nathI. mATe muktAvalIkAra kahe che - samAnono bhAva te sAmAnya. ghUmatvavAnuM je koI che e badhA samAna che. e badhAnuM samAnapaNuM dhUmata ja che. tethI ghUmatva e sAmAnya. vaLI e jAti hovAthI A sAmAnya nitya che. ema tadghaTavAnuM je koI che e, e aMze samAna che, ne tethI tadghaTa e ja teonuM samAnapaNuM-sAmAnya che. e anitya hoya che e spaSTa che. vaLI ghaTavar mUtatanuM AvuM jo cAkSuSa thayuM hoya to tadghaTAtmaka sAmAnyathI, tadghaTanA te ja AzrayonuM jJAna thAya che je saMyoga saMbaMdhathI tadghaTavAn hoya... kAraNa ke ghaTaveduM mUtam AvA cAkSuSamAM ghaDo saMyogasaMbaMdhathI prakAra che. ema ghaTavat pAm AvuM jo cAkSuSa thayuM hoya to tadghaTanA samavAya saMbaMdhathI je Azraya hoya enuM ja jJAna thAya che. eTale ke prakAratAvacchedaka saMbaMdhathI je koI Azraya hoya enuM alaukikapratyakSa thAya e jANavuM... (mu.) 'kintu yatra tadghaTanAzAnantaraM tadghaTavataH smaraNaM jAtaM, tatra sAmAnyalakSaNayA sarveSAM tadghaTavatAM bhAnaM na syAt, sAmAnyasya tdaaniimbhaavaat| 'kizcendriyasambaddhavizeSyakaM ghaTa iti jJAnaM yatra jAtaM, tatra paradine indriyasambandhaM vinA'pi tAdRzajJAnaprakArIbhUtasAmAnyasya sattvAt tAdRzajJAnaM kuto na janyate ? tasmAtsAmAnyaviSayakaM jJAnaM pratyAsattiH, na tu sAmAnyamityAha - Asattiriti / (mu) paNa jyAM tadghaTanonAzathayA pachI taghaTavAnuM smaraNa thayuM tyAM sAmAnyalakSaNAthI tadghaTavA badhA adhikaraNonuM jJAna nahIM thAya, kAraNa ke sAmAnyano (tadghaTano) tyAre abhAva che. vaLI, indriyasaMbaddhavizeSyaka ghaTaH evuM jJAna jyAM thayuM tyAM bIjA divase indriyasaMbaMdha vinA paNa tAdazajJAnanA prakArabhUta sAmAnya vidyamAna hovAthI tAdazajJAna (=alaukika pratyakSa) kema nathI thatuM? tethI sAmAnyaviSayaka jJAna e prayAsatti che, nahIM ke sAmAnya... A vAta natti... ityAdi 64mI kArikAmAM kare che. (vi.) sAmAnyane pratyAsatti tarIke levAmAM vyatireka ane anvaye baMne vyabhicAra Ave che. te A rIte - (1) paTavar mUtram evuM cAkSuSa thayuM. pachI tadghaTano dhvaMsa thaI gayo. ne pachI dhaTavar mUtam evuM smaraNa thayuM.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyanuM jJAna e pratyAtti 227 ahIM cAkSuSapratyakSamAM prakArIbhUta tadghaTa rUpa je sAmAnya, e naSTa thaI gayo hovAnA kAraNe have pratyAttirUpa banI zakato nathI.... ne chatAM, tadghaTavAnnA smaraNa dvArA sAmAnyalakSaNAthI saghaLA tadghaTavAnuM alaukika pratyakSa thAya to che ja. mATe vyatireka vyabhicAra... (2) cakSano ghaDA sAthe saMnikarSa thayo ne indriyasaMbaddha (je ghaDo ta) vizeSyaka ghaTaH evuM jJAna thayuM. AmAM prakArIbhUta sAmAnya ghaTatva bIje divase paNa vidyamAna che. to bIje divase indriyasaMbaMdha vinA (ane tethI ghaTaH evA jJAna vinA) ja e, indriyasaMbaddhavizeSyaka jJAnaprakArIbhUta banI cUkelA ghaTatvathI sakalaghaTanuM alaukika pratyakSa thavuM joIe, paNa e thatuM to nathI. mATe anvayavyabhicAra. tethI sAmAnya e prayAsatti nathI, paNa sAmAnyanuM jJAna e prayAsatti che ema navyo kahe che. (1) mAM tadghaTa nAza pAmyo hovA chatAM enuM (smaraNAtmaka) jJAna (rUpa pratyAsatti) hAjara hovAthI tadghaTavAnuM alaukika pratyakSa thavAmAM vyatireka vyabhicAra nathI. (2) mAM ghaTatvAtmaka sAmAnya vidyamAna hovA chatAM enA jJAnasvarUpa pratyAtti na hovAthI alaukika pratyakSa thatuM nathI. mATe anvayavyabhicAra paNa raheto nathI. (va.) gArirazrayALAM tu sAmAnyajJAnamatte ! tadindriyajataddharmabodhasAmagrayapekSyate // 64 // (pu.) Atti pratyAttirityarthA tathA 4 sAmacihnakSa:' rUtyatra "nakSata" viSayoDartha, tasmasaamaanyvissykN jJAnaM pratyAsattirityartho labhyate / nanu cakSuHsaMyogAdikaM vinApi sAmAnyajJAnaM yatra vartate, tatra sakalaghaTAdInAM cAkSuSapratyakSaM syAdata Aha - taditi / asyArthaH - yadA bahirindriyeNa sAmAnyalakSaNayA jJAnaM jananIyaM, tadA yatkiJciddharmiNi tatsAmAnyasya tadindriyajanyajJAnasya sAmagyapekSitA, sAcasAmagrI cakSuHsaMyogAlokasaMyogAdikaM, tenAndhakArAdau cakSurAdinA tAdRzaM jJAnaM na jnyte|| 64 // (ka.) AzrayonI Asakti ( pratyAtti tarIke) sAmAnyajJAna manAyuM che. e te indriyathI ja te dharmanA boghanI sAmagrInI apekSA rAkhe che. (mu.) Asakti eTale pratyAsatti. (ahIMsAmAnyanA jJAnane pratyAtti kahI che) eTale "sAmAnyalakSaNa' AzabdamAM 'lakSaNa" zabdano artha "viSaya' jANavo. tethI sAmAnyaviSayakajJAna e prayAsatti che evo artha thaze.-cakSusaMyogAdi vinA paNa jyAM sAmAnyajJAna thaze, tyAM sakalaghaTAdinuM cAkSuSapratyakSa (cakSujanya alaukika pratyakSa) thavAnI Apatti Avaze... -AvI zaMkA vAravA mATe tiindraya... ityAdi uttarArdha kahyo che. eno artha jyAre bahirindriyathI sAmAnyalakSaNAthI jJAna karavAnuM hoya tyAre koI eka dharmI (=Azraya)mAM te sAmAnyanuM te indriyajanyajJAna mATe je sAmagrI joIe, te sAmagrI apekSita hoya che. ane te sAmagrI cakSusaMyoga-Aloka saMyoga vagere che. tethI aMdhakArAdimAM cakSu vagere dvArA tevuM jJAna utpanna thaI zakatuM nathI. (vi.) navyo sAmAnyanA jJAnane pratyAsatti mAne che. tethI lakSaNa' zabdano artha viSaya karyo. sAmAnya che lakSaNa (=viSaya) jenuM evuM (jJAna) e sAmAnyalakSaNA pratyAtti. zaMkA sAmAnyanuM jJAna ja jo prayAsatti che to eto, e sAmAnyanuM bhUtalAdi adhikaraNamAM indriyasaMnikarSajanya jJAna na hoya to paNa smRti-anumiti vagere rUpa jJAna thaI zake che, ne e jJAna saMnikarSanuM kAma karIne enA sakala AzrayanuM cakSujanya alaukika pratyakSa karAvI deze. paNa e yogya to nathI.... kAraNa ke cakSujanya alaukika pratyakSa pratye sAmAnyanuM cakSujanya laukika pratyakSa ja alaukikasaMnikarSadvArAkAraNa che. eTale indriyasaMyoga vinA ja sAmAnyanA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 nyAyasiddhAntamuktAvalI jJAna dvArA alaukika pratyakSa thavAnI je Apatti darzAvI enuM zuM karazo? samAdhAnaH jyAre cakSu vagere bahirijiyathI alaukika saMnikarSa dvArA ghaTava yAvahUtalanuM alaukika cAkSuSa pratyakSa karavuM hoya tyAre koI eka bhUtalAdi AzrayamAM rahelA te ghaTAtmaka sAmAnyanA cAkSuSa pratyakSanI je sAmagrI hoya te sAmagrI apekSita rahe che. arthAt mahattvobUtarUpAno saMyovacchinnavakSa:saMyoga vagere rUpa sAmagrI hoya to ja cakSujanya alaukika pratyakSa thAya. tethI aMdhakArAdimAM cakSu vagerethI tevuM jJAna-alaukika pratyakSa thatuM nathI. (a.) viSathI yatha tathaiva vyApArane jJAnanakSa: I (mu.) 'nanu jJAnalakSaNA pratyAsattiryadi jJAnarUpA, sAmAnyalakSaNA'pi jJAnarUpA, tadA tayorbhedo na syAdata Aha ve piiti| sAmAnyalakSaNA pratyAsattirhi tadAzrayasya jJAnaM janayati / jJAnalakSaNA pratyAsattistu yadviSayakaM jJAnaM tasyaiva prtyaasttiH| atrA'yamarthaH - pratyakSesannikarSa vinA bhAnaM na sambhavati. tathA ca sAmAnyalakSaNAM vinA dhamatvena sakaladhUmAnAM, vahnitvena sakalavahnInAMca bhAnaM kathaM bhavet ? tadarthaM sAmAnyalakSaNA sviikriyte| na ca sakalavahnidhUmabhAnAbhAve kA kSatiriti vAcyam, pratyakSadhUme vahnisambandhasya gRhItatvAt, anyadhUmasya cA'nupasthitatvAt 'dhUmo vahnivyApyo na vA' iti saMzayAnupapatteH / manmate tu sAmAnyalakSaNayA sakaladhUmopasthitau kAlAntarIyadezAntarIyadhUme vahnivyApyatvasandehaH smbhvti| na ca sAmAnyalakSaNAsvIkAre prameyatvena sakalaprameyajJAne jAte sArvajJayApattiriti vaacym| prameyatvena sakalaprameyajJAne jAte'pi viziSya sakalapadArthAnAmajJAtatvena saarvjnyyaabhaavaat| (ka.) (jJAna) jeno viSaya hoya tenA ja (alaukika pratyakSa mATeno) vyApAra jJAnalakSaNAsaMnikarSa che. (mu.) zaMkA jo jJAnalakSaNA pratyAtti jJAnarUpa che ne sAmAnyalakSaNA prayAsatti paNa jJAnarUpa che to e beno bheda nahIM rahe.. AvI zaMkAnA samAdhAna mATe 65mI kArikAnA pUrvArdhamAM vijayI.... ityAdi kahyuM che. sAmAnyalakSaNA pratyAsatti tenA (=jJAnaviSayabhUta sAmAnyanA) AzrayanuM jJAna karAve che. (jyAre) jJAnalakSaNA pratyAsatti to tenI (=jJAnanA viSayanI ja) pratyAsatti bane che. (arthAta te viSayanuM ja jJAna karAve che.) ahIM A artha jANavo - pratyakSamAM saMnikarSa vinA jJAna thaI zakatuM nathI. eTale sAmAnyalakSaNA vinA ghUmatvena sakala dhUmanuM ne vadvivena sakala vahninuM jJAna zI rIte thAya? tethI e mATe sAmAnyalakSaNA pratyAsatti svIkArAya che. "sakala vahni-dhUmanuM jJAna na hoya to zuM vAMdho che?" evI zaMkA na karavI, kAraNa ke pratyakSadhUmamAM vahninA saMbaMdhano to nirNaya thaI gayo che ane anya ghUma to anupasthita hovAthI dhUma vadvivyApya che ke nahIM? evo saMzaya asaMgata banI rahe che. mArA mate to sAmAnya lakSaNAthI sakalavUmanI upasthiti thavA para kAlAjArIya-dezAntarIya dhUmamAM vadvivyApyatvano saMdeha saMbhavI zake che. sAmAnya lakSaNAne mAnavAmAM to prameyatvena sala prameyonuM jJAna thaye sarvajJatAnI Apatti Avaze" evI zaMkAnakaravI, kAraNa ke prameyatvena badhA prameyanuM jJAna thaI javA chatAM vizeSarUpe sakala padArtho ajJAta rahevAthI sarvajJatAno abhAva che ja. (vi.)(1) zaMkA prAcInoe sAmAnyalakSaNAne sAmAnya svarUpa mAnelI...paNa navyoeto ene (sAmAnyanA) jJAnasvarUpa mAnI.... vaLI jJAnalakSaNA paNa jJAnasvarUpa che. to e bemAM bheda zuM raheze? (2) samAdhAnaH sAmAnyalakSaNA prayAsatti potAnA viSayanA (viSayabhUta sAmAnyanA) AzrayanuM (arthAt tadvAnuM) jJAna karAve che jyAre jJAnalakSaNA prayAsatti potAnA viSayanuM ja (arthAt tatuM ja) jJAna karAve che. Azaya e che ke ghaTavar mUtatram AvuM cAkSuSa laukika pratyakSa je thAya che tenA viSayabhUta taTa svarUpa je sAmAnya, te sAmAnyanuM jJAna pratyAsattinuM kAma karI tadghaTanA je koI Azraya hoya enuM jJAna karAve che. paNa jJAnalakSaNAsaMnikarSamAM AvuM nathI. gaIkAle caMdananI saurabhanuM jJAna thayeluM. ne Aje dUrathI ja caMdanane jotAM saurabhanuM smaraNa thaI gayuM
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnalakSaNAtyAtti 229 ne tethI guma vandanam ema pratyakSa thayuM. AmAM surabhi aMzanuM jJAna cakSusaMnikarSathI thavuM saMbhavita na hovAthI alaukikasaMnikarSa janya manAyuM che. ne e alaukika saMnikarSa tarIke saurabhanuM thayeluM smaraNAtmaka jJAna ja kAma kare che. A ja jJAnalakSaNAsaMnikarSa che. paNa AjJAnanA viSayabhUta saurabhano Azraya je caMdana, te to hAla paNa cakSusaMyukta ' hovAthI enA pratyakSamAM A alaukikasaMnikarSa Avazyaka nathI. mATe jJAnalakSaNA saMnikarSa svaviSayanuM ja alaukika pratyakSa karAve che, svaviSayanA AzrayanuM nahIM. A be prayAsattiono pratyakSAtmaka kArya sAthe kAkIbhAva Avo che (1) svaprakArIbhUtasAmAnyavattvasambandhena pratyakSaM prati svaviSayasAmAnyavattvasambandhena sAmAnyalakSaNApratyAsatterhetutvam dhUma AvuM je sAmAnya lakSaNAja sakalaghumaviSayaka alaukika pratyakSa che, temAM prakArIbhUtasAmAnya che dhUma7. eTale dhUma: evuM alaukika pratyakSa (=kAya), svaviSayabhUta sakalavUmamAM prArabhUta sAmAnyavatta saMbaMdhathI rahyuM che. tyAM ja ghUmatva evuM je sAmAnyanuM jJAna (ke je sAmAnyalakSaNA pratyAtti = kAraNa che, te) svaviSayasAmAnyavattva saMbaMdhathI rahyuM che. kAraNa ke sva=pUnatvam evuM jJAna, enA viSayabhUta sAmAnya dhUmatva... taattva sakala ghUmamAM che.) eTale svapravAhImUtasamAvitta e kAryatAvacchedaka saMbaMdha che, ne viSayasAmAnyavatta e kAraNatA-vacchedaka saMbaMdha che. (2) jJAnalakSaNAsaMnikarSa mATe sumi vandanam evuM pratyakSa saurabhAzamAM alaukika che. eTale ke alaukikaviSayatA saMbaMdhathI pratyakSa saurabhamAM rahyuM chenetyAM ja viSayatA saMbaMdhathI saurabhanuM smaraNAtmakajJAna (ke je jJAnalakSaNAsaMnikarSa che te) rahyuM che. tethI kAkA bhAva Avo thaze- atIviviSayAsakvankena pratyakSa prativiSayAsakvanthanAnattakSaNaprtyaastterhetutvm| praznaH sAmAnyalakSaNA saMnikarSa mAnavAnI jarUra zI che? (3) uttaraH pratyakSanirUpitaviSayatA vagara saMnikarSe saMbhavatI nathI. eTale jenuM jenuM pratyakSa thAya e badhA sAthe koI ne koI saMnikarSa avazya mAnavo ja paDe che. have dhUmo vadvivyApyo na vA Avo je saMzaya paDe che te jo sAmAnyalakSaNA saMnikarSa na mAnIe to asaMgata Thare che. te A rIte - mAnasamAM eka dhUma-eka vahninuM cAkSuSa pratyakSa thayuM. eTale A pratyakSa dhUmamAM (mahAnasIya ghUmamAM) to vahninA saMbaMdhanuM pratyakSa ja thaI gayuM che mATe e aMge saMzayane avakAza nathI.) A sivAyanA dhUma to jo upasthita ja na hoya to emAM saMzaya paDI zI rIte zake? (Azaya e che ke saMzaya mATe dharmAnuM jJAna Avazyaka che. eTale gharmI tarIke itara sakala dhUmanI upasthiti ja na hoya to emAM vahivyApyatva nAmano dharma che ke nahIM evo saMdeDa zI rIte paDe?) paNa e paDe to che ja. tethI anya dhUma aMge ja e saMzaya paDe che ema mAnavuM paDe che, ne e mATe anya dhUmonI upasthiti paNa mAnavI paDe che. paNa e badhA anya dhUmamAM cakSusaMnikarSa to che nahIM, tethI sAmAnyalakSaNAsaMnikarSa mAnavo paDe che. eTale sAmAnyalakSaNA saMnikarSathI kAlAntarIya - dezAntarIya dhUmamAM vahninI vyApyatAno saMdeha paDavo saMbhavita bane che jenA dvArA vyAsino nirNayane pariNAme anumiti paNa saMbhavita bane che. (4) praznaH paNa jo A rIte ghUmavena sakala dhUmanuM jJAna thaI zakatuM hoya to to prameyatvena sakala prameyanuM jJAna paNa thaI jaze. ane to pachI badhA sarvajJa banI jaze....
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 nyAyasiddhAntamuktAvalI uttaraH prameyatvena (=prameyatva nAmanA sAmAnyadharmadhI) saghaLA padArthonuM jJAna hovA chatAM vizeSa dharmothI jJAna na hovAthI sarvajJatA AvatI nathI. (mu.) evaM jJAnalakSaNAyA asvIkAre surabhi candanamiti jJAne saurabhasya bhAnaM kathaM syAt ? yadyapi sAmAnyalakSaNayA'pi saurabhasya bhAnaM sambhavati, tathA'pi saurabhatvasya bhAnaM jnyaanlkssnnyaa| evaM yatra dhUmatvena dhUlIpaTalaM jJAtaM, tatra dhUlIpaTalasyAnuvyavasAye bhAnaM jJAnalakSaNayA / / (jJAnalakSaNA saMnikarSa) (ma.) ema jJAnalakSaNA saMnikarSa mAnavAmAM na Ave to kurama vandana' evA jJAnamAM saurabhanuM bhAna zI rIte thAya? jo ke sAmAnyalakSaNAthI paNa saurabhanuM bhAna saMbhavI zake che, to paNa saurabhatvanuM bhAna jJAnalakSaNAthI mAnavuM paDe. ema jyAM dhUmatvena dhUlIpaTalanuM jJAna thayuM tyAM dhUlIpaTalanuM anuvyavasAyamAM jJAna jJAnalakSaNAthI thAya che. (vi.) (praznaH jJAnalakSaNA saMnikarSa mAnavAnI zI jarUra che ?) uttaraH surama vandanam AvuM je cakSujanya pratyakSa thAya che emAM candana ane candanatva sAthe to cakSunA kramazaH saMyoga ane svasaMyuktasamavAya saMnikarSa hovAthI ne e cakSunA viSaya hovAthI enuM cAkSuSa pratyakSa thaI jAya. paNa saurabha to dhrANendriyano viSaya che, ne eno saMnikarSa to che nahIM. tethI e aMzamAM alaukika saMnikarSa mAnavo paDe che. gaIkAle surabhinuM ghANajapratyakSa thayeluM ne enA saMskAra paDelA. e saMskAra Aje ubuddha thayA. ne tethI saurabhanuM smaraNAtmaka jJAna thayuM. A smaraNAtmaka jJAna e ja jJAnalakSaNA saMnikarSa. arthAt (vadhu)saMyumana - saMyukretmasamavetajJAna rUpa saMnikarSathI saurabhAzanuM bhAna thAya che. Ama, dUra rahelA caMdananA TukaDAne joIne surami vandanam evuM je jJAna thAya che te caMdanAMzamAM laukikasaMnikarSajanya che ne saurabhAzamAM alaukika saMnikarSajanya che. praznaH saurabha sAthe dhrANendriyasaMnikarSa na hovAthI alaukikasaMnikarSa mAnavo paDe che e to barAbara..... paNa e sAmAnyalakSaNA saMnikarSa ja mAnI lyo ne.... navo jJAnalakSaNAsaMnikarSa mAnavAnuM gaurava zA mATe? uttaraH saurabhanuM jJAna sAmAnyalakSaNAthI thaI zake che. paNa e mATe saurabhatvanuM (sAmAnyanuM) jJAna to joIze ne (je prayAsattinuM kAma karaze.) A jJAna kevI rIte karavuM? kAraNa ke e paNa dhrANendriyano ja viSaya che jeno saMnikarSa che nahIM. eTale e saurabhatvanA jJAna mATe to enA smaraNAtmaka jJAnarUpa jJAnalakSaNA saMnikarSa mAnavo ja paDe che. ema jyAM, dhUlIpaTalanuM dhUmatvena jJAna thayuM, arthAt "mAM dhUma evuM bhramAtmaka pratyakSa thayuM ne pachI khyAla AvavA para (dhUtIvaTataM dhUmanvena jJAnAmika) ghUmatvArvacchinnaputISadapramavAnaranuM Avo anuvyavasAya thAya che emAM ghUmatva, dhUlIpaTala ne bhrama A traNe bhAse che. bhrama sAthe to manano saMnikarSa che. paNa dhUmatva ane dhUlIpaTala sAthe manano laukikasaMnikarSato che nahIM. vaLI dhUlIpaTalamAM ghUmatvana hovAthI sAmAnyalakSaNA saMnikarSa paNa saMbhavato nathI. tethI jJAnalakSaNAsaMnikarSa mAnavo paDe che. (1.) yoga divigha promo yuyukzAnakhelatA hatA yuktasya sarvadA bhAnaM cintaashkRto'prH| (mu.) yogaja iti / yogAbhyAsajanito dharmavizeSaH zrutipurANAdipratipAdya ityarthaH / yuktayuJjAnarUpayogi
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ covAja saMnikarSa 231 dvaividhyAddharmasyApi dvaividhyamiti bhAvaH ||65||yuktsyeti| yuktasya tAvadyogajadharmasahAyena manasA''kAzaparamANvAdinikhilapadArthagocaraM jJAnaM sarvadaiva bhavitumarhati, dvitIyasya cintAvizeSo'pi shkaariiti|| iti zrI vizvanAthapazcAnanabhaTTAcAryaviracitAyAM siddhAntamuktAvalyAM pratyakSaparicchedaH smaaptH|| (yogaja saMnikarSa) (ka.) yogaja saMnikarSa yukta ane muMjAnabhede be prakAre kahevAyo che. yuktayogIne sarvadA jJAna hoya che, apara= bIjo muMjAnasaMnikarSa cittAsahakata hoya che. ) kRti-purANAdimAM pratipAdita, yogAbhyAsajanita dharmavizeSa e yogaja saMnikarSa che. yogIonA yuktayogI ane muMjAnayogI ema be bheda hovAthI e dharmavizeSanA paNa be bheda che. yukta yogIne yogajadharmanI sahAyathI manathI AkAza-paramANu vagere saMpUrNapadArthaviSayaka jJAna haMmezA hoya che. bIjAne cintAvizeSa paNa sahakArI che. (vi.) yogAbhyAsathI utpanna thanAra dharmavizeSa be prakAre hoya che. IzAnugrahayukta svacchajJAna ane utkRSTa puNya. AmAMnuM prathama - IzAnugrahayukta svacchajJAnarUpa dharmavizeSa jene utpanna thayo hoya te yuktayogI kahevAya chene utkRSTapuNyavALA yogIne muMjAnayogI kahevAya che. yuktayogIne AIzAnugrahayukta svacchajJAnarUpa dharmavizeSathI sahakRta mana dvArA AkAzathI mAMDI paramANu sudhInA saghaLA padArthonuM jJAna haMmezA thayA kare che. muMjAnayogIne ema haMmezA jJAna pharatuM nathI. paNa ciMtAvizeSa (upayoga) paNa sahakArI che. jenA aMge ciMtA pravarte te jaNAya. Ama yuktayogajasaMnikarSa ane muMjAnayogajasaMnikarSa ema be prakAranA yogaja saMnikarSa jANavA. Ama zrI vizvanAthapaMcAnana bhaTTAcAryaviracita nyAyasiddhAntamuktAvalImAM pratyakSa pariccheda pUrNa thayo. tathA tapAgacchIya jainAcArya brahmacaryamUrti siddhAMtamahodadhi sva. zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma.sA. nA paTTAlaMkAra vardhamAnataponidhinyAyavizAradasva. AcAryavaryazrImavijayabhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. nA parama anugrahabaLe, teo zrImadbhA paTTAlaMkAra sahajAnaMdI sva. AcAryadeva zrImad vijaya gharmajitasUrIzvarajI ma.sA. nA ziSyaratna zrI sUrimatra paMcaprasthAnArAdhaka AcAryadeva zrImad vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA. nA ziSyANa muni abhayazekharavijayagaNIe bhavyajIvonA AtmahitArthe kareluM enuM vivecana sAnaMda saMpUrNa thayuM. rAma bhavatu zrI zramasiMca.... pU. paMnyAsazrI abhayazekhara vijayajI gaNivara likhita upadezAtmaka sAhitya (1) haMsA ! tuM jhIla maitrI sarovaramAM.. (2) avikhkhA aNANade... (3) huM chuM sevaka tAro re.. (4) haiyuM mAruM nRtya kare..... - (5) hA pastAvo vipula jharaNuM... (6) huM karuM huM karuM e ja ajJAnatA.. 3. (7) kara paDikkamaNuM bhAvazuM." ma
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUri prema dIkSA zatAbdI varSa vi.saM. 1957 ka. va. 6 thI vi.saM. 2057 ka.va.6 hari sakalAmarahasyavedI sva. pU. A zrI dAnasUrIzvarajI ma.sA. nA paTTadhara ki naiSThika brahmacarya, nirmaLa saMyama, satata svAdhyAyazIlatA baMdhavidhAna mahAgranthanA preraka-mArgadarzaka-saMzodhaka.. ki potAnA nirmaLa brahmacarya-saMyamanA prabhAve suviDita-suvizALa gacchanirmAtA rIka viziSTa tyAga pUrvakanA nitya ekAsaNanA tapasvI Ika vAtsalyano dhodha vahAvIne bhogaparasta-vilAsamaya yugamAM paNa yuvAmunio mATe paNa saMyamapAlanane sukara banAvanArA vari sakaLa saMghanI ekatAnI adamya jhaMkhanA ne sakriya prayAsa karanArA.. siddhAntamahodadhi sva. pU. A. - zrI premasUrIzvarajI ma.sA. nA caraNomAM koTiza vandanA.... Ti Ti zaru zaru karI nyAyavizArada sva. pU. A. zrI bhuvanabhAnu sUrIzvarajI ma.sA. nA paTTAlaMkAra.. sva. pU. A. zrI dharmajita sUrIzvarajI ma.sA. ApazrI... ki karmasAhityanA, jinAgamonA ne chedasUtronA marmajJa hatA. ki baMdhavidhAna mahAgranthanA eka mukhya AdhArastaMbha hatA. di adhyAtmarasika ane prabhubhakta hatA..... ki sadA prasanna ne sahajAnaMdI hatA.... ki vizALa samudAyanI bhakti-vyavasthAmAM kuzaLa ane tatpara hatA.. 7. ApazrInA caraNomAM koTiza vandanA......
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ HRIMKAR 0866-567927