Book Title: Bhagavana Kundakundacharya
Author(s): Bholanath Jain
Publisher: Mulchand Kisandas Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010161/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundakundAcI lekhaka: zrI0 bAbU bholAnAtha jaina 'darakhazAM' 'vidyAbhUSaNa mukhtyAra va revenyU ejaMTa - bulaMdazahara ( paMjAba ) [ urdU - rAmacaritra, jalavaye kAmila, sahara kAz2iba, tamahIda jaina matika, isarAra haqIkata, vIra nAmA, hayAta vIra, hayAta RSabha, silka sada javAhara, sara gujizte kauma, dAstAna kauma, gulajAra takhaIla, ArjUya khairabAda, khayAlAta latIfa, hakIkate duniyA, pharyAde vevagAna, nAlA hAya yatImAna, AdAba riyAz2ata, hakIkate mAbUda / hindI - jainadharma aura jAti vidhAna, paMca vrata, jaina kalpa, bArA mAsA manoramA Adike racayitA ] prakAzaka: mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, mAlika, digambara jainapustakAlaya, kApar3iyAbhavana - sUrata / " prathamAvRtti ] xxxd sUrata ni0 sva0 seTha kisanadAsa pUnamacandajI kApaDiyA smaraNArtha 'digambara jaina' ke 35 ve varSa ke grAhakoMko bheTa | vIra saM0 2468 mUlya-ATha AnA / [ prati 1000 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya seTha kisanadAsa pUnamacanda kApaDiyA (sUrata) smAraka graMthamAlA naM0 4 / hamane apane pUjya pitAjIke aMtasamaya vIra saM0 2460 vikrama saM0 1990 meM 2000) isaliye nikAle the ki isa rakamako sthAyI rakhakara usakI AyameMse pUjya pitAjIke smaraNArtha eka sthAyI granthamAlA nikAlakara usakA sulabha pracAra kiyA jAve / isaprakAra isa granthamAlAkA prAraMbha vIra saM0 2462 meM kiyA gayA aura isakI orase abataka tIna nimna grantha pragaTa hokara 'digambara jaina ' ke grAhakoMko bheTa diye jA cuke haiM Sigaw 1 - patitoddhAraka jaina dharma 2 - saMkSipta : jaina itihAsa tR0 bhAga, dvitIya khaMDa 3 - paMcastotra saMgraha saTIka 11) 1) 11=) aura aba yaha cauthA grantha - bhagavAna kundakundAcArya caritra pragaTa kiyA jAtA hai aura yaha bhI 'digambara jaina ' mAsika patrake 35 veM varSake grAhakoMko bheMTa diyA jAtA hai / aisI hI aneka granthamAlAaiM di0 jaina samAjameM sthApita hoM to luptaprAyaH tathA navIna di0 jaina sAhityakA bahuta kucha uddhAra ca vinAmUlya yA alpa mUlyameM pracAra ho sakegA / mUlacandra kisanadAsa kApar3iyA, prakAzaka - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM do shbd| ke ullekhAnusAra masikalAkA AviSkAra Adi tIrthakara zrI RpabhadevajI dvArA karmabhUmikI AdimeM hI ho cukA thA, jisakA thor3A bahuta vyavahRta honA bhI svAbhAvika hai, parantu prAcIna AkhyAyikAoMko vicAranese jAna par3atA hai ki mahAbhAratase pUrva jise lagabhaga 5 hajAra varSa huye, caturthakAlameM satsaMyamI, vya tapasvI, aura tatvajJAniyoMkA bAhulya honese janatAko dharmopadeza sunane aura tadanukUla cAritra pAlana karanekI prati samaya yathacchita suvidhA prApta thii| isaliye tAtvika siddhAnta aura cAritrAtmaka Agamako pustakArUr3ha karanekI usa samaya koI AvazyaktA pratIta nahIM huii| ata: samasta saiddhAntika jJAna vidvAnoM evaM dharmarasikoMke kaMThAgra hI rahA / ___ jaba isa mahA samarameM bhAratake balazAlI subhaToM aura zastra-vijJAniyoMkA prAyaH anta ho gayA to dezakI jagadvikhyAta saMskRti, sabhyatA, udAratA, vIratA tathA dhArmikatAkI bhI kSati hogii| ina mAnavIya sadguNoM ke abhAvameM dezavAsiyoMkI jo sthiti honA cAhiye thI vahI huii| vidvAnoMmeM svArthaparatA, tapasviyoMmeM zithilatA aura sAdhAraNa janatAmeM vilAsatAkA saMskAra utpanna hokara pratidina bar3hane lagA, vAmamArgakI sthApanA ho gaI, ahiMsApremI aura sadAcArI dezavAsI AmiSabhojI, surApAnI tathA vyabhicArI hogaye, aura kulaguruoMne bhI ina pApAtmaka kriyAoM para dharmakI chApa lagA dii| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] mahAbhAratake lagabhaga 2 hajAra varSa bAda 23 ve tIrthaMkara zrI "pArzvanAtha avatarita huye| unake sadupadezase saiddhAntika vismRtiyoM tathA AcArAtmaka zithilatAoMkA bahuta kucha saMzodhana huA, parantu unase pUrva caidika AcArAMgameM itanI pApAtmaka viSamatA aura mithyAtvAtmaka ucchRkhaMlatA A gaI thI ki vaha bhagavAnake AdarzIya tapa tyAga tathA sarva hitakArI dharmopadezase bhI tatkAlIna sAmpradAyika bhedake kAraNa pUrNataH nirmUla na ho sakI, balki bhagavAnake nirvANalAbhake bAda upasthita vAma mArgakA aura bhI adhika vegase utkarSaNa huaa| ___bhagavAna pArzvanAthake muktilAbhase 250 varSa pIche zrI mahAvIrasvAmI 24 veM tathA antima tIrthakarakA janma huA, jinhoMne yuvAvasthAko prApta hokara jaba dezavAsiyoMkI hiMsAmaya kukRtiyoM, vyabhicArAtmaka lIlAoM aura durvyasanapUrNa pravRttiyoMko dekhA to ve sahasA sihara uThe aura unhoMne apane rAjasI sukhasampanna jIvanako parityAga kara sanyAsayoga dhAraNa kara liyA / 12 varSa kaThina tapasyA karake jatra pUrNa Atmavala aura kevalajJAna prApta kara liyA to unhoMne ahiMsA dharmakA sarvatra siMhanAda kiyA aura svayaM Adarza rUpa upasthita hokara vAstavika mokSamArgakA pratipAdana kiyaa| unake apUrva Atmabala, nisvArtha jIvana, aura kalyANakArI upadezase bhAratIya janatA atyaMta prabhAvita huI. dezavAsiyoMko apane bhAvI jIvanake sudhArakA mArga mila gayA, prabhune prANI mAtrake liye. dharma dvAra khola diyA, sabhI bhavya AtmAoMko samatA rasakA.pAnna karA kara svataMtratAkA bIja maMtra.sikhA diyaa| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] bhagavAna mahAvIrakI nirvANaprAptike bAda unake aneka anuyAyiyoMna bhI nija para viveka tathA bheda-vijJAna prApta kara svasaMvedana evaM AtmaciMtanameM jIvana yApana kiyA, parantu vIrAt saM0 583 (vikramasaM0 213) taka sAkSAt jJAniyoMkA sadbhAva rahaneke kAraNa sAhityika, saiddhAntika, vaijJAnika Adi viSayoMko lekhabaddha karanekI viddhAnoMko AvazyaktA pratIta nahIM huii| isake pazcAt tAtvika aura cAritrAtmaka siddhAnta, jisakI guru paramparAse maukhika zikSaNakI paddhati usa samaya taka calI A rahI thI bhAvI saMtatike hitArtha pustakArUr3ha kiyA gyaa| una mUla zAstrakAra pratyakSa jJAniyoMkI dUsarI tIsarI santatimeM bhagavAna kundakundAcArya huye jinhoMne tAtvika siddhAntako guru paripATIse adhyayana karake gUr3ha viSayoMkA tatkAlIna pracalita bhASAmeM sarala aura sugama rUpase aneka prAbhRtoMmeM nirUpaNa kiyA, ataH jinendra praNIta Agamako lokapriya, sarala aura sugama rUpase aneka prAbhRtoMmeM nirUpaNa kiyA, ataH jinendra praNIta Agamako lokapriya, sugama aura vyApaka rUpa denakA zreya AcAryavarako hI prApta hai| inakI racanAoMke atirikta jo lekhabaddha saiddhAntika sAhitya upalabdha hai vaha prAyaH inake unhIM anugata AcAryoM dvArA nirmita huA hai jo pratyakSa yA parokSa rUpase inakI hI zipyaparamparAmeM huye haiN| zrI kundakundAcArya jaise. siddhAnta zAstrake prathama praNetA aura jaina Agamake apUrva vyAkhyAtAke jIvanacaritrakA abhAva jaina janatAkI kRtaghnatAkA pratyakSa pramANa hai| isa mahAna aparAdhase svayaM mukta hone aura apane samAjako Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 8] nirdoSa karaneke bhAvase inakA jIvanacaritra sampAdana karanekA kaI varSoMse merA vicAra horahA thA parantu maiM yathecchita sAmagrI aura yogya sAdhana na milaneke kAraNa isa mahat kAryameM saphala-manoratha na hosakA / aba prophesara e0 ena , upAdhyAyane ukta AcArya rata pravacanasArakA AMgla bhASAmeM anuvAda kiyA aura upakrama rUpase unake jIvanapara bhI eka vRhada lekha likhA jisameM unhoMne AcAryavarake jIvanacaritra sambaMdhI pratyeka viSayakA niSpakSa aura nirbhIka bhAvase anusaMdhAna kiyA, use par3hakara merI suzupta icchA puna: jAgRta hogaI / taba maiMne apanI dIrghakAlIna hRdayastha bhAvanAko apane mitra seTha mUlacaMda kiMsandAsa kAmaDiyA sUrata para prakaTa kiyA, jinhoMne merI sadicchAko anumodanA karate huye merI prArthanApara mujhe yathArtha sahayoga diyaa| jisake phala. svarUpa meM AcAryavarakA eka saMkSipta jIvanacaritra upasthita kara rahA huuN| mujhe atyanta harSa hai ki Aja maiM apanI cirasthita icchAkI pUrti karake AcAryavarakI gurudakSiNAse uRNa horahA huuN| AzA hai ki samAja mI isakA yathocita Adara karake kRtaghnatAke dopase mukta ho skegaa| aMtameM maiM seTa mUlacanda kisanadAsajI kApaDiyA saMpAdaka digambara jaina va jainamitra sUratakA jinhoMne mujhe sAhasa aura sahayoga diyA, prophesara upAdhyAya, paM0 jugalakizorajI mukhtAra sarasAvA aura anya sajjanoMkA jinake lekhoMse (pratyakSa yA parokSa rUpase ) isa kAryameM mujhe sahAyatA milI hai kRtajJa hUM, ve sabhI mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiN| bulandazahara yU0 pI0 vidyAbhUSaNa 'darakhazAM' 25-12-41 / " -lekhk| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedn| *sama digambara jaina samAjameM zrI kundakundAcAryajIkA prabhAva itanA hai ki Apako bhagavAna kundakundAcAryake nAmase saMbodhita kiyA jAtA hai| zrI0 kundakundAcAryajI samayamAra, pravacanasAra, niyamasAra, rayaNasArAdi jaise mahAna AdhyAtma granthoMkI racanA kara gaye haiM ki jinake samAna dUsare AdhyAtmika grantha nahIM haiN| AdhyAtmika carcA meM pramANoMkI AvazyakatA par3atI hai to yaha kundakundAcAryake grantha dekhe 'jAte haiN| zrI kundakundAcAryakA mahatva isaliye bhI bahuta hai ki Apako vidaha-gamanakA tathA vahAM zrI sImaMdharasvAmIke darzana va upadezakA lAbha milA thaa| aise bha0 kundakundAcAryakA svatantra jIvana-vRttAnta abhItaka prakaTa nahIM huA thA, jisake liye zrImAn bAbU bholAnAthajI jaina *mukhatyAra bulandazahara ( jo sAhityake mahAna vidvAna va lekhaka haiM, va jinhoMna hindI-urdUkI 25-30 pustakeM likhI haiM ) prayatnazIla 'the, bahuta harSa hai ki Apane yaha kArya pUrNa kara diyA hai| ataH yaha grantha prakAzameM A rahA hai / AzA hai vidvadgaNa isakA yatheccha lAbha uThAveMge / tathA isa jIvanacaritrameM yadi kucha kamI raha gaI ho to usako pUrI karanekI kaSTa uThAvaMge / yadi adhika khoja kI jAve to bha0 kundakundAcAryake viSayameM vizeSa prakAza.par3a sakatA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] yaha pustaka 'digambara jaina ' ke 35 veM varSake grAhakoMko hamAre pitAjIke smaraNArtha nikAlI huI granthamAlAse bheMTa dI jA rahI hai, lekina jo digambara jaina ' ke grAhaka nahIM haiM unake liye isakI kucha pratiyAM vikrayArtha bhI nikAlI gaI haiN| AzA hai isakA bhI zIghra. . pracAra ho jaaygaa| suurt| vIra saM0 2468, / caitra sudI 13. ( tA. 30-3-42) nivedakamUlacanda kisanadAsa kApaDiyA / -prkaashk| BREMOVEMEE Poli Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa Avvvvvvvvvvvvvvvvv zrI kunkundAcArya mA IHIN yaha pavitra jIvanacaritra niHsvArthasaMyamI tyAgamUrti jainadharmadivAkara svanAmadhanya - sva. bra. zItalaprasAdajI / kI smRtimeM zraddhA evaM bhaktipUrvaka samarpita hai| LEER TIMI E / 'darakhazA~ Con Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 or v vissy-suucii| naM0 viSaya . pRSTa / naM0 viSaya pRSTha 1-sarvamAnya mahasva 118-bArasa aNuvekkhAkA bhA.41 2-nAmollekha 319-dazabhakti saMgrahakA bhA0 44 3-kundakunda 4/20-mUlAcArakA bhAvAzaya 46 4-padmanandI | 21-samayasArakA bhAvAzaya 51 *5-elAcArya 6/22-paMcAstikAyakA bhA0 56 6-vakragrIva 23-pravacanasArakA bhA0 54 7-gRddhapiccha |24-darzanaprAbhRtakA bhA0 63 8-pitR kulAdi 25-cAritraprAbhRtakA bhA0 63 . 9-guru sambaMdha 26-sUtraprAbhRtakA bhAvAzaya 65 10-samaya 11-videha-gamana 27-bodhAbhRtakAbhAvAzaya 66 12-grantha nirmANa 28-bhAvaprAbhRtakA bhA0 69 13-kurala kAvya 29 mokSaprAbhRtakA bhA0 70 14-parikarma | 30-liMgaprAbhRtakA bhA0 71 15-daza bhakti saMgraha 35/31-zIlaprAbhRtakA bhA0 73 "16-mUlAcAra 3732-rayaNasArakA bhAvAzaya 74 "17-racanAoMkA bhAvAzaya 41 / 33-niyamasArakA bhAvAzaya 77 4 80mm Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suddha [13] shuddhiptr| pRSTha pani azuddha 45 miSTara mi0pUra 8 2 tatra taMtra 10 9 navI nIM 12 3 gamavA mAlavA 139 bharakara marakara yodhapATha yodhapAhuda 14 prathita graMthita 19 13 sase rUpase prathita graMthita nAgaimti Aryamanu nAgahasti aura AryamaMkSu. 26 19 siddhAta siddhAnta RSi .... cAraNa dhArI cAraNaRddhidhArI. 30 20 Adhyatmika AdhyAtmika 68 12 parIpahokI parIpahoMko AtmadhyAya AtmadhyAna 18 bIca Rddhi bIja kara 74 3 haTa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] 'pRSTha , azuddha . paulika 17 ayukta vyAna nizAlya zuddha paunalika yukta dhyAna niHzalya pravRtti -80 7 pravRta saphala sakala Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa / Adi sumaMgala ucita hai, anta nirApada hetu / so bandUM Arambha meM, AdinAtha guNa ketu // 1 // praNam gautama gaNapatI, jJAna geha guNarAza / jinha bhApI jina divyadhvani, kIno dharmaprakAza // 2 // sarvAkSepa nivAriNI, zrI jina dharmastUpa | syAdvAda vANI namU, sapta bhaMga naya rUpa // 3 // kundakunda AcAryako, namoM triyoga samAra / jinako zubha cAritra hai, nAtha lekha AdhAra // 4 // maMgalIka maMgala karaNa, maMgala rUpa vicAra | nAtha kathaM munivara kathA, maMgala pada dAtAra || 5 // ACA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| maMgalaM bhagavAn vIro, maMgalaM gautamo gnnii|| maMgalaM kundakundAdyAH, jainadharmostu maMgalaM / / sarvamAnya mhtv| isa nityasmaraNIya prasiddha zloka dvArA aMtima tIrthaMkara zrI bhagavAna mahAvIra aura unake mukhya gaNadhara zrI indrabhUti gautamasvAmIke sAtha2 hI ina AcAryaziromaNikA maMgalagAna inakI sarvamAnya mahattA aura pUjyatAkA spaSTa pramANa hai| karNATaka bhASAkI eka hastalikhita "gaNabheda" sambandhI pustakase jAna par3atA hai ki dharma pracArArtha dakSiNa bhAratameM digambara jaina muniyoMke cAra saMgha sthApita huye the, unameM eka sena saMghake atirikta, jo zrI vRSabhasenakA anvayI thA zeSa tIna nandi, siMha aura devasaMjJaka saMghoMkA muni sampradAya apaneko ina AcAryavarakA anvayI prasiddha honameM apanA gaurava samajhatA thA kyoMki usa samaya ina AcAryavarakI 'tAtvika marmajatA, saiddhAntika vidvattA, aura saMyamaparAyaNatA jagatvikhyAta hocukI thI, aura lokadRSTimeM uccatama Adara prApta kara cukI thii| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] m- - ng- - --, / --- - ng------d- -- - ITE WE inake anugata zAstrakAra inakI maulika racanAoMse adhyAtmajJAnakI zikSA pAkara inakA sadaiva AbhAra mAnate rahe haiM aura inake siddhAnta sambaMdhI vAkyoMko pramANarUpase apanI mahimAprada kRtiyoM meM niHsaMkoca uddhRta karate rahe haiM / bhagavAn kundakundAcArya | 1 jisaprakAra vedAntika sAhityameM upaniSid, brahmasUtra aura bhagavadgItA tInoM prasthAnatrayake nAmase prasiddha haiM vaise hI ina AcArya - carakI tIna adbhuta racanAyeM samayasAra, paMcAstikAya aura pravacanasAra prAbhRtatraya yA nATakatraya kahalAtI haiM, aura inheM sAmAnyataH samasta jaina saMsAra meM aura vizeSataH digambara jaina samAjameM vahI sammAna prApta hai jo vaidika jagat meM prasthAnatrayako hai / isa prAbhRtakA praNayana ina AcAryavarane aisI yogyatA se sarala bhASA meM kiyA hai ki unake kisI vAkyase to kyA zabda mAtra se bhI siddhAnta vivecanAmeM sAmpradAyikatAkA lezamAtra bhI bhAna nahIM hotA, yahI kAraNa hai ki kevala digambara tAraNapaMthI zvetAmbara aura sthAnaka - cAsI jaina hI adhyAtmajJAnakI prAptikI icchA se zraddhApUrvaka ina pavitra racanAoM kA adhyayana nahIM karate balki adhyAtma svAda ke rasika hajAroM jainetara tyAgI tathA gRhastha vidvAna bhI ina punIta kRtiyoMkA premapUrvaka anuzIlana kara AMtarika lAbha lete, Aja bhI svadeza tathA paradezameM dekhe jAte haiM / } bhagavAna mahAvIrake nirvANake bAda karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta nAmaka jina mahAzAstroMkI racanA huI vaha vidvatsamAja ke liye, hI vizeSataH paThanIya aura mananIya the, sarvasAdhAraNa unase yathocita lAbha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | 1.800 * nahIM uThA sakate the, ataH unhIM siddhAntazAstroM ke mUlAdhAra para ina munivarane sArvajanika hitake artha tatkAlIna pracalita bhASAmeM atyaMta sarala aura sugama rUpase pratyeka saiddhAntika viSaya para choTI 2 pustakoMkI racanA kI aura siddhAnta sambaMdhI sAhityakA sarvatra pracAra kiyA jisase usa samayakA bhArata to upakRta huA ho, bAdameM bhI vidvAna AcAryoMne inakI kSIrodadhi sadRzya gUDha viSayaka racanAoMse dugdhadhArAyeM lelekara jaina dharmarUpI kalpadrumakA siMcana kiyA | [ 3 ina saba vAstavika ghaTanAoMkA vicAra karake sahaja hI anumAna kiyA jAsakatA hai ki ina AcAryavarakA jainAcAryoMmeM, vizeSataH digambara zAstrakAroM meM kitanA UMcA Asana rahA hai jo Ajataka unakI smRti kRtajJa hRdayoM ko prakAzamAna kara rahI hai / vastutaH jayaMtaka pRthvItalapara jaina siddhAntakA astitva hai ina AcAryavarakA nAma bhI amara rahegA / nAmollekha | prAcIna AkhyAyikAoMke AdhArapara jaina saMsArameM inake chaH nAma arthAt - (1) kundakunda, (2) padmanaMdi, (3) vakragrIva, (4) elAcArya; (5) gRddhapiccha, aura ( 6 ) mahAmaMtI prasiddha haiM / naMdisaMgha sambandhI vijayanagarake zilAlekha meM jo lagabhaga saMvat 1383 I0 arthAt vikramakI 15 vIM zatAvdimeM likhA gayA, mahAmatIke atirikta inake uparyukta" zeSa pAMca nAma diye haiM / aura naM disaMghakI paTTAvalimeM bhI jisakA samaya nizcita nahIM hai, inhIM pAMca nAmoM kA ullekha hai / * Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] bhagavAn kundakundAcArya | digambara AcAryoMkI paTTAvaliyoMke tulanAtmaka nibaMdhameM DAkTara harnala (Hornele) sAhabane bhI yahI pAMca nAma vyakta kiye haiM / zrutasAgarasUrine jinakA samaya IsAkI 15 vIM zatAbdi hai, kuMdakuMdAcArya kRta paTapAhur3akI TIkAmeM yahI pAMca nAma diye haiM parantu miSTara gvarinATa sAhavane jaina zilAlekhoM ke vivaraNa meM naM0 256 para ina pAMca nAmoMke uparAMta inakA chaThA nAma mahAmatI bhI likhA hai, jisakA anya kisI vizvasta sUtrase samarthana nahIM hotA / saMbhava hai kisI zilAlekha ke nirmAtA kavine kahIM ina AcAryavarako parama siddhAMta vettA aura prakANDa vaktA honeke kAraNa inakA stuti gAna karate hue mahAmatI kahakara bhI sambodhana kiyA ho / parantu mAtra isa hetuse yaha siddha nahIM hotA hai ki ina AcAryavarakA mahAmatI bhI koI upanAma " thA, na yaha AcArya isa nAma se prasiddha hI haiM / ataH mahAmatI ke atirikta inake anya prasiddha pAMca nAmoMke viSaya meM hI vizeSa anusaMdhAna karanA Avazyaka hai / d t 1 -- kundakunda / hamAre pUjya caritranAyakakA yaha nAma itanA lokaprasiddha aura anyAnya zAstra varNita hai ki ise svayaM siddha hI mAna lenA cAhiye / isake atirikta svayaM AcAryavarane apanI eka pAvana kRti - ." vArasa aNuverakhkhA " ( dvAdaza anuprekSA) meM apanA yaha nAma vyakta . kiyA hai | ataH isa nAmakA ullekha sAdhya koTimeM hI nahIM rahatA / yadyapi isa pustakakI kisI 2 hastalikhita pratimeM saMbhavataH pratilipi kartAkI kisI bhUlake kAraNa yaha nAma nirdeSaka antima Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / [5 gAthA nahIM milatI tathApi isase AcAryavarakA yaha upanAma honekA svayaMsiddha viSaya saMdigdha nahIM ho jaataa| inake prAbhRtatrayakI sarva prathama " tatva pradIpikA vRtti" zrI amRtacaMdrasUrine likhI jo bhaTTAkalaMkadevase pUrva vikramakI chaThI zatAbdimeM huye haiM, kyoMki unakA ullekha bhaTTa mahodayane kiyA hai jo vikramakI sAtavIM AThavIM zatAbdike vidvAna haiM, parantu sUrijIne mUla kartA AcAryake nAmAdike viSayameM kucha nahIM likhA / / ___ hAM, prAcIna zilAlekhoMmeM inakA nAma drAviDa bhASA bhASiyoMke uccAraNAnusAra prAyaH koNDakunda pAyA jAtA hai| saMskRta bhASAmeM "kundakunda" isIkA sarala aura zrutimadhura rUpa hai| . .2-padmanandi / zrI indranandi AcAryane jo vikramakI 11 vIM zatAbdimeM huye haiM svaracita " zrutAvatAra' kI gAthA 160-161 meM likhA hai ki padmanandi AcArya kauNDakundapura nivAsI the evaM dvividho dravyabhAva, pustakagataH samAgacchan / guruparipATyA jJAtaH, siddhAntaH kuNDakundapure // 16 // zrIpadmanandimuninA so'pi, dvAdazasahasraparimANaH / graMthaparikarmakartA paTakhaMDAyatrikhaMDasya // 161 // svAmI indranandine to isa nAmake atirikta ina AcAryavarakA aura koI vAstavika yA guNapratyaya 'nAma vyakta hI nahIM kiyaa| bhAbhRtatrayakI "tAtparyavRtti" nAmaka bRhad TIkAke kartA zrI jayasenA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundkundaacaary| cAryane, jinhoMne pravacanasArakI TIkAkI samAptikA samaya svayaM vikrama saMvat 1339 diyA hai, paMcAstikAyakI TIkAke ArambhameM mUla kartA zrI kundakundAcAryakA dUsarA nAma padmanandi bhI likhA hai| IsAkI bArahavIM tathA vikramakI terahavIM zatAbdike zilAlekhoMmeM inakA nAma spaSTata: padmanandi diyA hai, jisase vidita hotA hai ki drAvir3a dezIya kauNDakundapura inakA nivAsasthAna honekI apekSAse yaha kundakundAcArya prasiddha, huye| udAharaNarUpa dekhiye zilAlekha naM0 40 tathA 42, jo Age " videhagamana " zIrSakameM uddhRta haiN| yadyapi ina zilAlikhita paTTAvaliyoMkA racanA kAla IsAkI 15 vIM zatAbdise pUrvakA nizcita nahIM hai to bhI unakA bahutasA bhAga prAcIna mAnA jAsakatA hai| aura jabataka koI virodhI samartha pramANa bAdhaka na ho, tadvarNita koI viSaya sahasA avizvasanIya kahA denA nyAyasaMgata nhiiN| ataH yaha mAna lenemeM koI Apatti nahIM ki. ina AcAryavarakA janma nAma yA dIkSA samayakA gurupradatta nAma padmanaMdi hai / nandyAnta honeke kAraNa janmanAmakI apekSA, nandisaMghake guru dvArA diyA huA yaha inakA dIkSita nAma adhika saMbhAvita hai| 3-elAcArya / chicakAhana soDoke zilAlekhameM eka elAcAryakA varNana hai jo dezIyagaNa aura pustakagacchase sambaddha the| parantu ina AcAryavarase inakA koI samparka nahIM pAyA jaataa| , 'dhavalA TIkAmeM jo usake praNetA vIrasenAcAryane prazasti dI hai, usase jJAta hotA hai ki graMthakAra mahodayane elAcAryase siddhAnta sambaMdhI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| . [7. zikSA prApta kI thI, usa siddhAntakA vizeSa prakaraNa jayadhabala granthameM diyA hai aura usameM bhI granthakArane aisA hI vyakta kiyA hai| jassa sesANNa maye, siddhatamidihi ahilaM hudii| mahuso elA irio, pasiyau vara vIraseNasma / / __ vIrasena AcAryakI yaha mahatvapUrNa racanAyeM kundakundake bahuta bAda IsAkI AThavIM zatAbdikI haiN| indranandi kRta zrutAvatArameM elAcAryakai viSayameM likhA hai ki ve citrakUTake vAsI the, aura siddhAntake pAraMgata vidvAna the, tathA vIrasenane inase siddhAntakI zikSA prApta kI thii| citrakUTase lauTakara vATagrAmameM vIrasenane ghavalagraMthakI racanA kI thii| kAle gate kiyatyapi tataH punshcitrkuuttpurvaasii| . zrImAnelAcAryoM babhUva siddhAntatatvajJaH // 176 // tasya samIpe sakalaM siddhAntamadhItya vIrasenaguruH / uparitamanibaMdhanAyadhikArA naSTa lilekha / / 177 / / (zrutAvatAra) inhIM indranandine zrutAvatArakI gAthA 160, 161 meM jo pahile uddhRta kI jAcukI haiM padmanandiko kauNDakundapura nivAsI likhA hai, jinhoMne paTakhaNDAgama mahAzAstrake prathama tIna khaMDoMkI parikarma nAmaka vistRta TIkA rcii| isase siddha hotA hai ki elAcArya aura kundakundAcArya do bhinna vyakti the jinake zAsanakAlameM kaI zatAbdiyoMkA antara hai| hemagrAma nivAsI eka elAcAryakA bhI ullekha milatA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 8] bhagavAn kundakundAcArya / sambhava hai prAntIya uccAraNa bhedake kAraNa inhIMko elAcArya mAna liyA jAya / parantu yaha mahAmanA palAcArya drAviDasaMghake maMtrapAThI aura tatra racayitA AcAya the, jo vIrasenAcAryake zikSAguru elAcAryase bhI pIche huye haiM, jinhoMne IsavI san 939 meM jvAlinImatakI sthApanA kI / ataH hamAre caritranAyakakA yaha nAma nahIM hosakatA / 4-vakragrIva / sarva prathama isa nAmake eka AcAryakA ullekha saM0 1125 ke zilAlekhameM drAviDa saMva asaMgalAnvayakI gurvAvalimeM milatA hai| isake bAda sa0. 1129 ke zravaNavelagolake zilAlekhameM yaha nAma AyA hai / isakI pAMcavI gAthAmeM likhA hai ki koNDakunda sabhIke sanmAna karane yogya haiN| kyoMki inake jJAna-kamalakI sugaMdhi cAroM ora phaila rahI hai, Adi / gAthA 6 se 1 taka zrI samaMtabhadra aura siMhanandi AcAryoM kA guNagAna kiyA hai, 10 vIM gAthAmeM vakragrIvakI prazaMsA kI gaI hai ki vaha eka mahatvazAlI vaktA aura sabhAjIta vidvAna the| isa zilAlekhakI kramavaddha varNanazailIse spaSTa vidita hotA hai ki vakragrIva nAmake AcArya hamAre caritranAyaka AcAryase bhinna vidvAna vyakti the jo unase bahuta pIche huye haiN| isake atirikta saM0 1137-1158-1168 ke zilAlekhoMmeM vakragrIvake sambandhameM kathana hai parantu yaha kahIM nahIM likhA hai ki kundakunda aura cakragrIva eka hI vyaktike nAma haiN| . nissaMdeha kundakundasvAmI nandisaMghake mAnya AcArya the aura Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 9 vakragrIva drAviDa saMghake guru the / ataH donoM bhinna 2 vyakti the / nandisaMghakI paTTAvali meM kundakundAcArya ke uttarAdhikArI rUpase tadanvayI tatvArthasUtra ke kartA umAsvAmIkA AcArya padapara pratiSThita honA pratipAdita kiyA hai / tatvArthAdhigama sUtrakI vRhad TIkA ' sarvArthasiddhi " ke praNetA zrI devanandi pUjyapAda huye haiM, unake ziSya vajranandine drAvir3a saMghakI vi0 saM0 526 meM sthApanA kI jaisA ki zrI devasenasUrIne svaracita " darzanasAra " meM pratipAdana kiyA hai: 8 11118 siripujjapAdasIso, dAviDasaMghassa kAraNo duTThe / NAmeNa cajjaNaMdI, pAhuDavedI mahAsatto || paMcasaye chavIso, vikamarAyassa maraNapattarasa | dakkhinamahArAjAdo, dAviDavo mahAmoho || isase spaSTa siddha hotA hai ki jisa drAviDa saMghakI utpatti 'pUjyapAdake ziSya dvArA huI usa saMghake guru vakragrIva avazya pUjyapAda ke pUrvaja AcArya kundakundasvAmI se bhinna vyakti the / ataH hamAre caritranAyakakA apara nAma vakragrIva bhI kadApi nahIM mAnA jA sakatA / 5-gRddhapiccha / ina AcAryavarakI videha kSetra yAtrAke vRttAntameM jJAnaprabodhameM - likhA hai ki mArga meM jaba inakI picchikA gira gaI to inheM mAna* sarovara ke taTapara gRddha pakSiyoMke gire huye paMkhoMkI picchikA banAkara * dI gaI isase inakA nAma gRddhapiccha prasiddha huA / darzanasAra meM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] bhagavAn kundakundAcArya / videha yAtrAkA samarthana to hai parantu gRddhapiccha grahaNa karanakA koI ullekha nahIM hai| inake anvayI umAsvAmI bhI gRddhapiccha nAmase prakhyAta the / IsAkI AThavIM zatAbdikaM vidvAna vidyAnandina jo inhIM AcAryaka anvaya aura zipya paramparAmeM huye haiM, tatvArthasUtrakI TIkA " rAjavArtika '' meM zrI umAsvAmIko gRddhapiccha likhA hai / yathAetena gRddhapicchAcArya dhuryataM, munimUtraNa vyabhicAritA nirastA prakRtasUtre / IsAkI navI zatAbdimeM race huye dhavala granthamaM bhI tatvArthasUtrake kartAko gRddhapiccha nAmase ullikhita kiyA hai| zravaNavegolake zilAlekhameM jo 1115 se 1398 I0 taka sampAdita huA thA. kundakundasvAmIke bAda umAsvAti (svAmI). kA unake guNa pratyaya gRddhapiccha nAmase varNana kiyA hai yathA tatvArthasUtrakartAraM gRddhapicchopalakSitam / vande gaNIMdrasaMjAtamumAsvAmimunizvaraM // parantu isa zilAlekhameM kundakundasvAmIke sAtha gRddhapiccha vizepaNa nahIM diyA hai| yadi vaha bhI isa nAmase prasiddha hote to zilAlekhameM jahAM unakA varNana kiyA gayA hai unako bhI gRddhapiccha nAmase avazya varNana kiyA jaataa| isake atirikta aura bhI zAstrakAroMne tatvArthasUtrake kartA umAsvAmIko gRddhapiccha ghoSita kiyA hai parantu hamAre caritranAyakako 14 vIM zatAbdise pUrvake kisI zAstra yA zilAlekhameM gRddhapiccha. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [11 nAmase vyakta nahIM kiyA gyaa| bAdameM inako isa nAmase kahIM nirdiSTa karanA nitAMta nirAdhAra hai| tAtparya, uparoddhRta pramANoM aura hetuoMse siddha hotA hai ki. hamAre caritranAyakakA padmanandi aura kundakundAcAryake atirikta aura koI nAma nahIM thaa| - pitRkulaadi| puNyAzrava kathA-kozameM ina AcAryavarakA gArhasthika jIvana isa prakAra diyA hai ki bharatakhaNDake dakSiNa prAntIya pidAthanADU jileke antargata kurumAraI nagarameM karmuDa seTha apanI dharmapatnI zrImatI sahita rahatA thA, usake bAlavayaska vAlA mathivaranane udyAnameM kucha, vRkSa patajhar3akI RtumeM phalephUle dekhe| vahAM jAkara usane vahAM eka munisthAna dekhA jahAM zAstroMkI eka peTI rakkhI huI thii| usane yaha bhI dekhA ki samagra udyAna dAvAnalase bhasma hocukA hai parantu vaha sthAna bilkula surakSita hai| gvAlA una zAstroMko apane ghara leAyA aura unheM eka pavitra ucca sthAnapara virAjamAna karake zraddhApUrvaka unakI pUjA karane lgaa| eka dina usake svAmI seThane eka muniko AhAradAna kiyA usI samaya usa bAlAne unheM vaha zAstra bheTakara diye| muni mahArAjane sevaka aura svAmI donoMko AzIrvAda diyA, jisake phalasvarUpa usa bAlabAlane marakara usI nissaMtAna seThake ghara janma liyA aura zAstradAnake prabhAvase samasta siddhAntakA pAragAmI hogyaa| antameM usane rogya bhAvoMse prerita hokara digambarI dIkSA dhAraNakara lI, aura durddhara Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 12] bhagavAn kundkundaacaary|| tapazcaraNa karake AcAryapada prApta kiyA, yaha AcArya hamAre caritra nAyaka zrI kundakundasvAmI hI the| jJAna prabodha vaha kathA isa bhAMti likhI hai ki manavA prAMtastha cArAMpura nagarameM jahAM rAjA kumudacaMda apanI rAnI kumudacaMdrikA sahita zAsana karatA thaa| kuMdanaSThikI dharmapatnI kundalatAkI kokhase eka putraratnakA janma huA, jisakA nAma unhoMne kuMdakuMda rakkhA / vaha seThaputra jaba bAlyAvasthAmeM apane bAla-sakhAoMke sAtha khela rahA thA, taba use eka munirAjake dharmopadeza sunanekA saubhAgya prApta hogayA, jisake liye janatA ekatra thii| munizrIke pravacanase prabhAvita hokara vaha zreSThiputra unhIM muni. mahArAjake sAtha rahane aura unase zikSA pAne lagA / antataH jinezvarI dIkSA lekara tapa kiyA aura AcAryapada prApta kara liyaa| indranandikRta zrutAvattArameM ina AcAryavarako koNDa kundapura nagarakA nivAsI likhA hai| isase vidita hai ki donoM AkhyAyi. kAoMmeM inakA janmasthAna yathArtha diyA hai| isake atirikta ina kathAoMkI pramANikatA kisI prAcIna ArSagranthase siddha nahIM hotii| svayaM AcAryavarane apanI kisI racanAmeM apanI paricayAtmaka prazasti nahIM dI, na kisI aura zAstrakArane inake mAtA pitA, janmasthAna Adike sambandhameM kucha nirdeza. kiyaa| saMskRta bhASAMke - puNyAzravaM kathA-kozakA jo hindI anuvAda huA hai usameM yaha kathA nahIM hai parantu nAgarAjane jo karNATaka bhASAmeM san 1331 I0 meM usakA ulyo kiyA hai, aura usakA anuvAda Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 13 rAmacanda mumukSune zAkA samvat 1731 meM marahaThI bhASAmeM kiyA hai, usameM yaha kathA dI gaI hai jisakI yathArthatA sahasA vizvasanIya nahIM hai| ArAdhanA kathAkoSa meM bhI jo san 1907 I0 meM saMpAdita huA hai, yaha kathA likhI hai jisameM gvAlAkA nAma goviMda batAyA hai aura kahA hai ki usane eka guphA meM koI zAstra pAyA jise lAkara usane padmanaMdi muniko bheTa kiyA / yaha vahI zAstra thA jisakA adhyayana karake bahuta se munijana siddhAMtake pAragAmI ho cuke the / ataH vaha gvAlA bharakara agale bhavameM zAstradAnake prabhAvase kauMDakunda nagarakA adhipati huA / aura parama puNyake pUrva saMskAroMse usako vairAgyabhAva utpanna hogaye jinase prerita hokara kauNDa narezane jina - dIkSA dhAraNa kara lI, aura thor3e dina tapasyA karake vaha zrutakevalI hogaye / 1 isa kathA kundakundAcAryakA kucha sambandha nahIM jAna par3atA, na unakA kauTumbika paricaya milatA hai / jisa padmanaMdi munikA isa. kathAmeM nAma AyA hai vaha zrutakevaliyoMke prAdurbhAva se bhI pUrva kisI samayameM huye hoMge / ThIka isI prakArakI puNyAzrava varNita kathA hai / ina kathAoMkI varNanazailIpara vicAra karanepara yahI bhAna hotA hai ki yaha kathAyeM : kevala zAstradAnakA mahAtmya dikhAneke bhAvase dRSTAntarUpa gar3ha lI gaI haiN| jJAnaprabodha varNita kathA bhI bahuta hI Adhunika racanA pratIta hotI hai jisakA mUlAdhAra ArSagrantha yA zilAlekha nahIM hai| isameM rAjA rAnI aura seTha seThAnIke nAma spaSTataH kalpita jAna par3ate haiM / * Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] ..... bhagA ta hAsika bhagavAn kundkundaacaary| -rn * Irrrrrrr . . .. ... ... ... ...rnam isaprakArakI virodhAtmaka aura kalpita kathAyeM aitihAsika sAmagrIke rUpameM grahaNa nahIM kI jA sktiiN| hAM! zrutAvatArake AdhArapara adhikAdhika itanA kahA jA sakatA hai ki hamAre caritranAyaka AcArya dakSiNa bhAratake kauNDakundapura nagarake vAsI usa samaya the jaba unhoMne guruse jJAna prApta kiyA thA parantu nizcayarUpase yaha nahIM kaha sakate ki yaha nagara inakA janmasthAna athavA bAlakrIr3AgRha bhI thA, saMbhava hai ki isa nagarameM bhI dharmapracArArtha koI muni saMgha sthApita ho jisakA anuzAsana karaneke liye hamAre caritranAyaka AcAryarUpase vahAM nivAsa karate rahe hoM, tabhI to yaha isa sthAnake sambaMdhase vahAMke AcArya arthat kauNDakunda yA kundakunda AcArya prasiddha huye| zravaNabelgulake 10 veM zilAlekhameM inako caMdragupta ( maurya - samrATa) kA vaMzaja vyakta kiyA hai| yathA zrI bhadrassarvato yo hi, bhdrbaahuritishrutH| , zrutakevalinArthaSu, caramaH paramo muniH|| candraprakAzojjvalasAMdrakIrtiH, zrIcandragupto'janitasya shissyH| yasya prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo munInAM // tasyAnvaye bhUvidite vabhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdimunIzvarAkhyassatsaMyamAdudgatacAraNArddhiH / / * , isI prakAra zilAlekha naM0 108 meM bhI varNana kiyA hai| tadIyaziSyojani candraguptaH, samagrazIlA natadevavRddhaH / 'vizeSaya tIvratapaHprabhApravabhUtakIrtirbhuvanAMtarANi // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *ommenna....... ... ....... ..www.ranews . bhagavAn kundakundAcArya / [15 tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUtadopAyati ratnamAlA / vabhau yadanta bhaNivAnsunIMdrassa kundakundodita caNDadaNDaH // ___ ina zilAlekhoMke AdhArapara ina AcAryavarako mahArAjA caMdragupta maurya samrATakA vaMzaja mAna lenepara bhI yahI dhAraNA ThIka hogI ki ina AcAryavarake janmasthAna, kula, jAti, mAtApitAke nAma tathA gAhasthika jIvanakA nizcayAtmaka paricaya deneke liye koI pramANika aura vizvasta sAmagrI upalabdha hI nahIM hai / pAntu aise mahattvazAlI lokaprasiddha AcAryake jIvana caritrameM inakA gRha-jIvana yA pArivArika paricaya denA vizeSarUpase kucha Avazyaka bhI nahIM hai| tasyAtmajastasya piteti deva tvAM, ye'vagAyanti kulaM prkaashy| te'dyApi navAzmanamityavazaM, pANokRtaM hemapunastyajanti / / arthat-he deva ! jo loga ApakA kula prakaTa karake ApakI prazaMsA karate haiM ki Apa amukake putra aura amukake pitA haiM ve mAno hAthameM Aye huye svarNako patthara samAna pheMkate haiM / tAtparya yaha hai ki pUjya aura stutya vyaktiyoMkI prazaMsA to kevala unake nija guNoMkI apekSAse hI kI jAtI hai aura kI jAnI cAhiye / kula, jAti, putra, pitA AdikA paricaya unake guNAnuvAdake liye bilkula nirarthaka hai| __.. gurusmbndh| . . . . ina AcAryavarane svayaM apane gurukulakI : bhI.. prazasti apanI kisI racanAmeM nahIM dii| kucha vidvAnoMkA vicAra hai ki svayaM AcArya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / / varane svakRta bodhapAThakI gAthA 61 meM apaneko zrI bhadrabAhukA ziSya pratipAdita kiyA hai: sahaviyAro huo. bhAsA suttasujaM jiNaM khiyN| mo taha kahiyaM NAyaM, sIseNa bhaddabAhussa / / 61 // artha-jaisA jinendra bhagavAnane upadeza diyA hai vaisA hI bhASAsUtroMmeM zabda vikArako prApta huA. aura vaisA hI bhavAhaka ziSya (prAbhUnakartA ) ne jAnA aura varNana kiyA / __aba dekhanA yaha hai ki ukta gAthA varNita bhadravAhusvAmI prathama bhadrabAhu zrutakevalI haiM yA dvitIya bhadrabAhu haiM jo ekAMga jJAnI the,. aura yaha bhI dekhanA hai ki vAstavameM yaha AcAryavara ina donoMmeMse kisI bhadrabAhuke ziSya the yA kisI anya bhAvase unhoMne aisA likhA hai| isI bodhapAhuDakI gAthA 62 svayaM isa samasyAko adhikAMzameM spaSTa kara detI hai: vArasa aMga viyANaM, caudasa pUvvaM viphala viccharaNaM / suya NANa bhavAhu, gamayaguru bhayavau jayau // 62 // artha-bAraha aMga aura adhika vistAravAle caudaha pUrvaka vizeSa jJAtA zrutajJAnI, gamakaguru bhadrabAhu bhagavAna jayavaMta hoN| ina donoM paraspara sambaddha gAthAoMpara sAtha 2 vicAra karanese spaSTataH jAnA jAsakatA hai ki bhagavAna bhadrabAhu zrutakevalIko hI AcAryavarane apanA jJAnaguru mAnakara unakA jayaghoSa kiyA hai-na ki ekAMga jJAnI bhadrabAhu dvitIyako, ataH yaha AcArya bhadrabAhu dvitIyake Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / [ 17 ziSya the yA nahIM, isapara ina gAthAoMke AdhArapara vicAra karane kA bilkula sthAna nahIM hai / yaha viSaya sunizcita hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa lAbhase 162 varSa vAdataka arthAt vikrama sambatse 308 varSa pUrvataka zrI bhadrabAhu zrutakevalI kA samaya rahA / zrI AdipurANa, harivaMzapurANa, trilokaprajJapti aura zrutAvatAra Adi prAmANika granthoM se yaha bhI siddha hai ki vIrAt 683 yA vi0 saM0 213 ke lagabhaga hI zrIdharasena aura guNadhara aMgapUrvAza vedI AcAryoMne apanI zeSa Ayu alpa jAnakara isa bhayase ki kahIM dharmasiddhAntakA bhaviSya meM nyuccheda na hojAya, apane nijajJAna tathA zrutavijJAna ke balapara kramaza. karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRtako sUtroM meM lekhabaddha karAyA / isase dhvanita hotA hai ki isase pUrva jinendra bhagavAnakA tatvopadeza bhASAsUtroM meM grathita hokara zabda - vikArako prApta nahIM huA thA balki zrutajJAnI tathA aMga aura pUrvake jJAtA maukhika upadezoM dvArA hI usa samayataka dharmamArgakA pratipAdana karate rahe the, aura bhavyAtmA zrotAjana tatvacarcAko vaise hI ghaTastha kara lete the / gAthA 61 meM AcAryavarane spaSTa kahA hai ki bhagavAnakA upadeza jaba sUtrabaddha hogayA to use adhyayana karake inhoMne usakA jJAna prApta kiyA, aura usIke anusAra isa prAbhRtameM kathana kiyA / isase vidita hai ki ina AcAryavarake astitvakA samaya Adya zAstroMke racanA kAlake " bAda hI thA, jisakA svAbhAvika niSkarSa yaha nikalatA hai ki bhadrabAhu 2 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / 1.21 11-19 zrutakevalI jo usa samaya se kaI zatAbdi pUrva vidyamAna the, inake zikSA yA dIkSAguru nahIM hosakate / 18] " 1 zrI devasenasUrine darzanasAra meM zvetAmbara saMghakI utpattikA samaya vi0 saM0 136 diyA hai, yathA: - ekasaye chattIse, vikkamarAyassa maraNapattassa | soraTThe balahIye, uppaNNo sevaDo saMgho || hamAre caritranAyaka AcAryavarane apane sUtra pAhuDameM vastradhArI muniyoM aura striyoMke muktividhAnAdi zvetAmbarIya mukhya siddhAntoMkA ghora virodha kiyA hai / isase bhI svataH siddha hotA hai ki ina AcArya carakA samaya vi0 saM0 136 ke bAda pravartA / ataH yaha zrI bhadrabAhu zrutakevalI ke ziSya nahIM mAne jAsakate / zravaNavelgulake zilAlekha naM - 40 aura 108 se, jinakA Avazyaka bhAga ' pitRkulAdi " meM uddhRta kiyA hai, yaha vidita hai ki yadi yaha AcArya caMdragupta mauryake vaMzaja the arthAt unakI vaMzaparamparAmeM huye to bhI unhoMne unase kucha pIr3hiyoM bAda janma dhAraNa kiyA / ataH candragupta samrATse pIr3hiyoM bAda honevAle unake vaMzaja kundakundAcArya, usa rAjarSi (caMdragupta) se dIrghakAla pUrva svargastha hojAnevAle bhadrabAhu zrutakebalIke ziSya kadApi nahIM hosakate / . zrutAvatArakI gAthA naM0 161 meM, jo "nAmollekha" meM uddhRta hai spaSTa likhA hai ki padmanaMdi ( kundakunda ) AcArya ne SaTkhaNDAgama mahAzAstrako jisakA sampAdana vi0 saM0 213 ke bAda arthAt " zrutakevaliyoMkI samaya samAptise 521 varSa bAda Arambha huA; Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [19 .. * adhyayana karake 12 hajAra zloka pramANa isake tIna khaNDoM kI 'parikarma' nAmaka bRhad TIkA nirmANa kI / ina saba sAkSiyoMkI upasthitimeM caritranAyaka AcArya zrI gadrabAhu zrutakevalIke zipya siddha nahIM hote / phira inhoMne bodhapAhu meM jo kucha unako apanA guru mAnaneke viSayameM likhA hai vaha kevala paramparA guru mAnakara hI bhaktibhAvase kahA hai / aba saMdeha nivAraNArtha yaha dekhanA bhI ucita jAna par3atA hai ki AcAryavara bhadravAha dvitIyake bhI ziSya siddha hote haiM yA nahIM / isa viSaya meM na to svayaM AcAryavarane hI inheM apanA guru mAnA hai aura na kisI zilAlekha yA zAstra athavA anya prakArase isakA koI pramANa milatA hai / bhadrabAhu dvitIyakA samaya vi0 saM0 110 taka rahA hai, jisakA gaNitAtmaka vivaraNa "samaya" prakaraNa meM spaSTa rU se diyA hai / phira vi0 saM0 213 ke bAda nirmita huye SaTkhaMDAgama mahAzAstra ke TIkAkAra AcArya zrI kuMdakuMda svAmI eka zatAbdi pUrva honevAle AcArya bhadrabAhu dvitIyake ziSya kaise mAne jAsakate haiM ? parantu kundakunda jaise prajJApradhAna siddhAMtavettAko niguru mAna lenA bhI yuktiyukta nahIM jAna par3atA / ataH ve kisa guruke ziSya the isakA vizeSa anveSaNa karanA Avazyaka hai / ina AcAryavarakI racanA prAbhRtatrayake vRttikAra zrI jayasenAcAryane vi0 [saM0 kI 14 vIM zatAvdimeM paMcAstikAyakI TIkAke prAk kathanameM inheM siddhAntadeva kumAranandikA ziSya likhA hai, aura nandisaMghakI nguravAcalimeM prathama AcArya mAghanandi, unake bAda jinacandra aura tatpa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] bhagavAn kundakundAcArya / zcAt kundakundaAcAryako uttarAdhikArI padAdhIza nirdiSTa kiyA gayA hai| siddhAntadeva kumAranaMdi (jinacandrAcArya ) ne kisI graMthakA nirmANa nahIM kiyA jo Aja hameM upalabdha hotA, yA kisI anugata AcAryane apane kisI zAstrameM unakA nAmollekha nahIM kiyA, yaha koI samartha yukti jayasenAcAryakI uparyukta mAnyatA aura guravAvalike kathanakI sArthakatAko ayathArtha mAna lenekI nahIM hai / aura jabataka koI prabala pramANa bAdhaka na ho sAdhAraNataH pratyeka AcAryake kathana tathA paTTAvali Adike lekhoMko pramANita hI mAnanA caahiye| isa siddhAntake AdhIna yaha mAnanA par3egA ki jinacandrAcArya zrI mAghanaMdi padAMzavedIke samasAmayika AcArya avazya the| tabhI to unake uttarAdhikArI huye| nAmazailI, prasiddha AkhyAyikA, zrI jayasenAcAryake uparyukta kathana aura zrutAvatArake isa varNana para ki kundakundasvAmIna guru paripATIse Adya siddhAnta zAstroMkA jJAna prApta karake parikarma nAmaka bRhada TIkA-likhI, ekatra vicAra karanese nissaMdeha yahI dhAraNA hotI hai ki kumAranaMdi AcArya jo siddhAntazAstrake vizeSajJa honeke kAraNa siddhAntadevakI ucca upAdhise prasiddha the, jaise siddhAnta-pravINa aura prAMjala vidvAna AcArya hamAre caritranAyakake zikSAguru hosakate haiN| . isa mAnyatAkA bhI koI yuktiyukta virodha nahIM jAna par3atA . ki saMbhavataH zrI jinacandrAcAryakA hI nandisaMghAcArya dvArA dIkSita hone para nandyAnta nAma kumAranandi thA aura yaha donoM nAma jisa eka hI AcAryake the vahIM hamAre caritranAyaka zrI kundakundasvAmIke guru the| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundakundAcArya / ... [21 smy| . indranaMdi rAta thunAvatArake anusAra bhAvAn mahAvIrake muktilAbhake pazcAt kramazaH gautamasvAmI 12 varSa, sudharmasvAmI 12 varSa aura jaMbumbAmI 38 varSa taka arthAt tInoM kevalajJAnI 62 varSa paryanta dharmatattrakA sAkSAtkAra karate rahe / tadanaMtara viSNukumAra, naMdimitra, aparAjita, govardhana aura madravAhu (prathama) nAmake pAMca zrutakecaliyoMkA dharmazAsana 100 varSa taka rahA, punaH vizAkhAcArya, proSThilAcArya, bhatriyAcArya, jinasenAcArya aura nAgasenAcArya nAmake pAMca munirAja 11 aMga aura 10 pUrvake jJAtA 183 varSa paryaMta vidyamAna rahe / tatpazcAt siddhArtha, dhRtisena, vijayadeva, buddhivali, gaGgadeva, dharmasana, nakSatrAcArya, jayapAla, pAMDava, dhruvasena aura kaMsAcArya; yaha 11 aMgake dhArI 220 varSeka bhItara huye| inake bAda sudharma 6 carya, yazobhadra (jayabhadra) 18 varSa, yazobAhu ( bhadrabAhu dvitIya) 23 varSa aura lAhAcArya 71 varSa taka kevala eka aMga (AcArAMga) ke jJAtA 118 varSa paryaMta dharmamArgakA prakAza karate rhe| isa prakAra 62+100+1835220+118683 varSa vIra nivANake bAda athavA 683-470213 vikrama saMvat taka pratyakSa jJAniyoMkA zAsana vartamAna rhaa|| trilokapraz2apti, AdipurANa, harivaMzapurANa jaise prAmANika graMthoM aura naMdisaMghakI paTTAvaliyoMse isakA pUrNa samarthana hotA hai ki vIra bhagavAnake 683 varSa bAda taka svayaM jJAniyoMkA astitva rhaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | vigatameM thor3A bahuta antara avazya hai / parantu ina AcAryavarakA samaya nizcaya karaneke liye vigatameM jAnekI AvazyakatA nahIM hai / 22 ] 04111 vIrAt 683 athavA vikrama saM0 213 ke bAda aMga pUrvake. kucha aMzoMke jJAtA vinayadhara, zrIdatta. zivadatta aura arhadatta yaha cAra ArAtIya muni huye aura inake bAda svAmI arhadvali aura mAghanaMdine dhAMmRtakI vRSTise bhAratabhUmikA siMcana kiyA / svAmI arhadbaline kAla svabhAvase rAgadveSa utpanna hojAnekI AzaMkA karake upasthita munisaMghako naMdi, sena, siMha aura deva aise. cAra saMghoM meM vibhakta kara diyA / parantu ina vibhinna saMghoM ke muniyoM aura AcAryoM meM kisI dhArmika AcAra yA tAtvika siddhAMta viSayaka koI bheda nahIM thA / ataH digaMbarAmnAya pahilese jaisI zuddha thI, isa vibhakti ke bAda bhI vaisI hI zuddha aura viziSTa rahI / usI samayake lagabhaga zrIdharasena aura guNadhara AcArya bhI vidyamAna the, jinheM kramazaH AgrAyaNI pUrvontargata paMcama vastuke caturtha karma prAbhRtakA aura jJAnapravAda pUrvAntargata dazama vastuke tRtIya kaSAya prAbhRtakA pUrNa bodha thA / zrIdharasenAcAryane apanI zeSa Ayu alpa jAnakara isa dIrghadRSTi se ki unake bAda karmaprAbhRta zrutakA nyuccheda na hojAya, svAmI arhadvalike tIkSNa buddhi do vidvAna ziSyoM bhUtabali aura puSpadaMtako veNAkataTake munisaMghase bulAyA aura vyAkhyA karake karmaprAbhRtakI unheM bhale prakAra zikSA dI / jinhoMne karmaprAbhRta zrutako saMkSipta karake jIvasthAna, kSullakabaMdha, baMdhasvAmitva, bhAvavedanA, karmavargaNA aura mahAbaMdha nAmase Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya * [ 23 A. 1 chaH khaMDoMmeM lipibaddha kiyA / isI hetuse vaha bRhad siddhAnta zAstra paTkhaNDAgama nAmase prasiddha hai / guNadhara AcAryane bhI svayaM kaSAyaprAbhRtako gAthA sUtroM meM grathita karake nAgahasti AryamakSu muniyoMko adhyayana karA diyA, jinase yativRSabhane ina sUtra gAthAoM ko par3hakara una para chaH hajAra zloka parimANa cUrNi sUtra race aura uccAraNAcArya apara nAma udadharaNAcArya ne 12 hajAra zloka parimANa vRttisUtra likhe / isa prakAra svanAmadhanya guNadhara, yativRSabha, uccAraNa ina tIna AcAryoM dvArA kaSAyaprAbhRta upasaMhRta huA / yaha spaSTa ullekha nahIM milatA ki vi0 saM0 213 ke kitane samaya bAda taka AratIya muniyoMkA astitva rahA, parantu isa hetuse ki ve bhI pUrvapadAMzavedI the, unakA samaya bhI aMga jJAniyoMke samayake aMtargata hI mAna lenemeM koI atyukti nahIM hogI / ataH ArAtIya muniyoMkA astitva bhI vi0 saM0 213 taka hI rahA / isake bAda honevAle arhali aura mAghanandikA AcArya kAla bhI kahIM nahIM diyA hai| hAM, nandisaMghakI paTTAvalise mAghanandike vipayameM yaha avazya jAna par3atA hai ki ve nandisaMghake 4 varSataka prathama anuzAsaka rahe / 1 isa 4 varSakI gaNanA saMbhavataH vIrAt samvata 683 tathA vi0 saM0 213 ke bAda kIgaI hai| jisakA spaSTa artha yaha hotA hai ki mAghanandi AcArya vi0 saM0 217 meM divaMgata huye / yaha bAta bhI kahIM vyakta nahIM kIgaI hai ki mahAzAstroMkI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] bhagavAn kundkundaacaary|| racanA kabase prArambha huI aura isameM kitanA samaya lgaa| cUMki aMga jJAniyoM aura pUrva padAMza vediyoMkA samaya 213 vi0 saM0 taka thaa| ataH zrIdharasenako unakI svarga prAmika bAda hI zrutabyucchedakI AzaMkA ho sakatI thI, isa hetuse yaha mAna lenA par3atA hai ki mahAna zAstroMkI racanA zrI mAghanandisvAmIke svaga:rohaNake vAda arthAt vi0 saM0 217 ke lagabhaga prArambha huii| karmasiddhAntake adhyayana karAne, chaH khaNDoMmeM vyavasthita karane, phira lipibaddha hone Adine aura kayAyaprAbhRtako gAthAsUtroM meM graMthita karane, usapara cUrNisUtra aura vRtti Adi racanemeM kamase kama 20 varSa avazya lage hoNge| itanA samaya isa mahAna kAryake sampAdanake liye anunAna kara lenA kucha adhika nahIM hai| ataH isa mAnyatAke anusAra ina mahAn zAloMkA praNayana lagabhaga vi0 saM0 237 taka samApta huaa| zAstroM meM yaha ullekha milatA hai ki hamAre caritranAyakane ina siddhAnta-zAboMkA guru paripATIse bodha prApta kiyA thaa| guru paripATIkA artha yahI hosakatA hai ki jisa prakAra koI vidyArthI gusse zikSA prApta karatA hai usI paddhatise ina AcAryavarane bhI apane gulse ina zAstroMkA adhyayana kiyA thA, svayaM svAdhyAya dvArA nhiiN| - isakA artha yaha huA ki ina AcAryavarane jaba ina nahAna zAlomA bodha lAbha kiyA thA taba inake guru kumAranaMdi siddhAMtadeva (siddhAntazAlake marmajJa) jIvita the aura hamAre nunizrI AcArya padapara Asanna nahIM huye the| / - ina mahAna zAstroMkI hastalikhita pratilipi prApta karane aura Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ bhagavAn kundakundAcArya / [25 apane guruse adhyayana karanemeM AcAryavarako 10-11 varSa laga jAnA sAdhAraNasI bAta hai| tAtparya yaha hai ki vi0 saM0 248 taka hI hamAre caritranAyakane apane guruse zikSA prApta kI aura tabhI guruvaryakI yaha lokayAtrA samApta honepara unake rikta padakI inhoMne pUrti kii| usa samaya paTTAvalike anusAra inakI Ayu 44 varSa thii| usI paTTAvalike AdhArapara inakA AcAryakAla 52 varSa (51 varSa 10 mAsa 10 dina ) nirvivAda mAnA jAtA hai| ataH hamAre caritranAyakakA vi0 saM0 248+52-300 meM divaMgata honA nizcaya hotA hai / " vidvajjana bodhaka " meM inake uttarAdhikArI umAsvAmIke samayavarNanakA prasiddha zloka uddhRta kiyA hai---- varSe saptazate caiva, saptatyA ca vismRtau / umAsvAmimunirjAtaH, kundakundastathaiva ca // arthAt vIra svAmIke nirvANase 770 varSa pIche umAsvAmI. muni huye aura kundakunda svAmIkA bhI yahI samaya hai| yadyapi yaha nizcaya nahIM hai ki isa zlokakA kartA kauna hai aura kisa AdhArapara usane yaha kathana kiyA hai, aura na yahI ki vidvajjana codhakameM yaha zloka kahAMse uddhRta kiyA gayA hai to bhI isakA kathana nirvivAda hI jAna par3atA hai| ___ saMbhavataH prakaraNakI apekSAse " munirjAtaH " padoMkA artha umAsvAmIke AcArya pada prApta karanese hai na ki munidIkSA lenese / vi. saM. 300 hI aisA saMdhi varSa thA jaba usake ArambhameM kundakunda AcArya bhI jIvita the, aura antameM unake divaMgata hojAne para Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] bhagavAn kundkundaacaary| umAsvAmI sAdhAraNa muni avasthAse AcAryaradapara abhiSikta huye|| devasenasUrista darzanasArake anusAra zvetAmbara saMghakI utpatti vi0 saM0 136 meM huI thI aura ina AcAryavarakA janma vi. saM.. (300 svargavAsa-16 varSa Ayu,)204 meM huA, jabaki aMgajJAniyoM aura pUrva padAMza vediyokA samaya samApta horahA thaa| zvetAmbara kathAnakoMmeM digambarAnnAyakI utpatti vi0 saM0 139 meM batAI jAtI hai. jisase jAna par3atA hai ki vikrama sambata 136 yA 139 taka munisaMghameM kucha AcAra sambandhI zithilatA hI cala rahI thI jisakA Arambha bhadrabAhu zrutakevalIke samaya 12 varSIya duSkAlase hogayA thA, parantu prathaka rUpase kisI aura saMghakI sthApanA nahIM huI thii| na nigraMtha muniyoM meM siddhAnta viSayaka koI vizeSa bheda upasthita huA thaa| anumAnataH zithilAcArI muniyoMna apanI lokAvijJAko miTAneke liye apane janasamudAyako vi0 saM0 136 yA 139 meM eka pRthak saMghake rUpameM saMgaThita kiyA aura tatpazcAt unhoMne upasthita jinendra praNIta siddhAntako svAnukUla parivartita karake svataMtrarUpase zAstroMkI racanAkA prabaMdha kiyaa| zrI kundakuMdasvAmIne svaracita sUtrapAhur3ameM sagraMtha muniyoM aura striyoMke muktilAbha karaneke siddhAMtakA ghora virodha kiyA hai, jisase jAna par3atA hai ki zvetAmbarAmnAyake siddhAta zAstroMkI racanA bhI usa. samaya taka hocukI thI aura isa navajAta saMpradAyameM aise siddhAntavedI AcArya bhI utpanna hone lage the. jo kundakunda jaise prakANDa' siddhAMta jJAtA aura prakhara vidvAnAcAryase zAstrArthakI Takkara leneko Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [27 kaTivaddha rahate the| yaha dUsarI bAta hai ki ve zAstrArthameM prasiddha AkhyAyikAke anusAra AcAryavarase parAsta huye| kisI navIna sthApita saMghake itane utkarSapara pahuMcanameM 100150 varSakA samaya anumAna karanA kucha adhika nahIM hai / ataH isase bhI zrI kuMdakuMdAcAryake anumAnita samayakA samarthana hotA hai| ' markarAtAmra patra meM jo zA0 sa. 388 (vi * saM0 123 ) kA likhA huA hai, kundakundAnvayI guNacandrakI pAMca pIDhiyoMkA kramazaH ullekha hai jinakA samaya kamase kama sau savAsau varSa nissaMdeha mAnA jAsakatA hai| ___ ina saba uktiyoM. yuktiyoM aura sAkSiyoMke AdhArapara hamAre caritranAyaka svAmI kundakundAcAryakA jIvana samaya vi0 saM0 204 se 300 taka siddha hotA hai| videha gmn| jainajagatameM ina AcAryavarakI videha yAtrAkI kathA avirodha rUpase pracalita hai / kahate haiM ki inake dhyAnakI sthiratA aura manakI nizcalatA bahuta ucca koTikI thI / ekavAra jaba inheM kisI saiddhA. ntika viSaya para zaMkA utpanna huI aura bahuta vicAra karanepara bhI svayaM usakA nirasana na kara sake to unhoMne dhyAnamagna hokara tanmayatAse videha kSetrameM vidyamAna tIrthakara zrI sImaMdarasvAmIko mana, vacana, kAyakI zuddhipUrvaka namaskAra kiyaa| inake manobala aura tapastejake prabhAvase samozaraNameM virAjamAna tIrthakara bhagavAnane inake praNAmako svIkAra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 1 kRSNa 14--1 bhagavAn kundakundAcArya / ... karate huye "saddharmavRddhirastu " kahakara AzIrvAda pradAna kiyA / upasthita janatAmeM isa rahasyako koI nahIM samajha sakA ki jaba kisIne sAkSAta hokara bhagavAnako namaskAra nahIM kiyA to AzIrvAda kisako diyA gayA aura kyoM ? janasAdhAraNakI isa zaMkAke nivAraNArtha bhagavAna ne batAyA ki bharatakSetra meM rahanevAle durddhara tapasvI kundakunda nunine dhyAnastha hokara namaskAra kiyA hai unhIMko yaha AzIrvAda diyA gayA hai| isa ghaTanA se. upasthita janasAdhAraNa para AcAryavarake Adarza tapobala aura dhyAna-manatAkA AzcaryakArI prabhAva par3A / usa bRhada sabhAmeM ina AcAryavarake pUrvajanma ke do cAraNa RSighArI mitra premavaza bharata kSetra Akara inheM videhakSetra livA le gaye, aura samozaraNameM lejAkara bhagavAnake sAkSAt darzana karA diye / jaba AcAryavarakI samasta zaMkAoMkA pUrNataH samAdhAna hogayA to inakI -icchAnusAra inako unhIM donoM mitroMne bharatakSetra lAkara inake niyata -sthAna para pahuMcA diyA | anumAnataH tIrthaMkara bhagavAn ke sAkSAt darzana karane aura unakA tatvopadeza zravaNa karanese hI AcAryavarako aisI mAnasika zakti prApta hogaI thI ki isake bAda jaba giranAra parvata para zvetAmbara vidvAnAcAryoMse zAstrArtha huA to antameM sthAnIya brAhmI devIne svayaM prakaTa hokara yaha kaha diyA ki digambarI mArga hI saccA aura kalyANakArI hai / .. bharata kSetra ke kisI bhUmigocarI manuSyakI videhakSetrakI yAtrAkA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [29. varNana sahasA vizvasanIya nahIM hai| mArgavartI UMce 2 parvatoM aura gahare 2 samudroMko pAra karanA paidala to kyA vAyuyAnake dvArA bhI asaMbhava aura aprAkRtika hai, parantu AcAryavarakI videhakSetra gamanakI kathA aisI nirI kapolakalpita bhI nahIM jAna par3atI, jisapara sAdhAraNa buddhike manuSyoMne hI aMdha bhaktise yoMhI vizvAsa kara liyA ho,aura bAlaka bahalAvanI kahAniyoMkI bhAMti vaise hI raMTa kkhA ho / balki Ajase hajAra varSa pUrva aura usase pIcheke vidvAna AcAryoM aura suvijJa zAstrakAroMne bhI isakI vAstavikatAko vinA saMkoca aura Apattike svIkAra kiyA hai| zrI devasenasUri digambarAcAryane darzanasArameM, jise unhoMne vi0 saM0 990 meM racA thA. AcAryavarakI siddhAnta sambandhI apUrva marmajJatAkA yahI kAraNa varNana kiyA hai ki unhoMne videhakSetrameM vidyamAna tIrthakara zrI sImandarasvAmIke samozaraNameM jAkara unakA sAkSAt upadeza sunanekA saubhAgya prApta kiyA thaa| tatpazcAt zrI jayasenAcAryane vikramakI 14 vIM zatAbdimeM paJcAstikAyakI TIkAke ArambhameM spaSTa likhA hai ki isa prAitake 'mUla kartA ( kundakundasvAmI ) pUrva videha gaye aura vahAM zrI sImaMdara ' 'bhagavAnase tatvajJAna prApta kiyaa| una zilAlekhoMmeM, jo vikramakI 12 vIM zatAbdise- kaI sau varSa bAdataka saMhRta kiye gaye, AcAryavarake videhagamanakA ullekha to nahIM hai; parantu unameM yaha avazya varNita kiyA gayA hai ki ina ''AcAryavarako cAraNaRddhi prApta thI--- .. .. . . . Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] bhagavAn kundkundaacaary| .... . . ....... . .... ... ... . tasyanvaye bhUvidite babhUva yaH, padmanandi prathamAbhidhAnaH / zrI koNDakundAdimunIzvarAkhyaH, stsNymaadudgtcaarnnaarddhiH|| zi0 le0 nN040|| zrI padmanandIsya na vadyanAmA hyaacaaryshbdottrkonnddkundH| dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccAritrasaMjAtasucAraNArddhiH ||shi.42|| ina lekhoMse spaSTa vidita hai ki AcAryavara tAtkAlika bhASAke prAMjala vidvAna, siddhAnta zAstrake pAraMgata, samyaka zraddhAnI, pUrNa sayaMmI, durddhara tapasvI, prathamAbhidhAnI aura cAraNaRddhi (AkAzagAminI vidyA) ke dhArI the| vi0 saM0 1181 ke zravaNavelgula zilAlekhameM bhI yaha likhA hai ki zrI kundakundasvAmI cAraNAcAryoke karakamaloMkI madhumakSikA the, jisakA sarala artha yaha hai ki yaha cAraNaRddhidhAriyoMkI saMgatimeM adhika rahate the, aura yaha tabhI saMbhava hai ki jaba vaha svayaM bhI cAraNaRdhArI hoM, ataH yaha nizcita hai ki ve svayaM AkAzagAmI the| SaTkhaNDAgama evaM cUrNikA aura vRtti sahita kaSAyaprAbhRtakA adhyayana karanA aura videhakSetrameM vidyamAna tIrthakarase jJAna prApta karanA ina AcAryavarakI suvijJatA, suyogyatA aura saccAritratAke kAraNa ullikhita kiye gaye haiM, so ThIka hI hai| vartamAna paulika vijJAnake yugameM Atmabala dvArA AzcaryakArI RddhiyoMke camatkAroMko koI bhale hI asaMbhava samajhe, kintu Adhyatmika vijJAnake utkarSa samayameM aisI asAdhAraNa ghaTanAoMkI vAstavikatA tanika bhI avizvasanIya nahIM -samajhI jAtI thI / cAraNaRddhi jaisI asAdhAraNa zaktike prApta hojAne Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [31 para videhakSetrakI durgama yAtrA kara lenA eka sAdhAraNa kArya hI hai| aise RddhidhAriyoM ke liye sudUravartI kSetroM meM svayaM yA kisI AkAzagAmI vyaktike sAtha jAneke liye mArgakI viSamatA aura durgamatA tanika bhI bAdhaka nahIM hotii| grantha nirmANa / hamAre caritranAyaka AcAryane advitIya rUpase jaina dharmakA sarvatra pracAra kiyA thaa| 52 varSake dIrgha AcAryakAlameM dharmadhyAna aura saMyama pAlanake atirikta siddhAnta evaM AcAra sambandhI kitanI hI mahatvapUrNa racanAyeM kii| yadyapi kisI pratimeM usake racayitAkA nAmollekha nahIM hai, to bhI yaha prasiddha hai ki karmaprAbhRta (pakhaNDAgama ) ke prathama tIna khaNDoMkI 12 hajAra zloka parimANa " parikarma " nAmaka TIkA likhii| muniyoMke AcAra sambandhI "mUlAcAra" zAstrakA praNayana kiyA / " dazabhakti saMgraha " kI racanA kI, aura inake atirikta bArasa aNuveskhA ( dvAdaza anuprekSA ) tathA 84 prAbhRtoMkA nirmANa kiyaa| ina 84 prAbhRtoMke adhyayanakI to bAta hI kyA, hamAre durbhAgya aura pramAdase aba unameM se bahutasoMkA to astitva bhI naSTa hocukA hai| isa samaya kevala nimnollikhita prAbhUta hI prApya haiM (1) samayasAra, (2) paJcAstikAya, (3) pravacanasAra, (4) darzanaprAbhRta, (5) sUtra prAbhRta, (6) cAritra prAbhRta, (7) bodha prA ta, (8) bhAva prAbhRta, (9 mokSa prAbhRta, (1.) liMga prAbhRta, (11) zIla prAbhRta, (12) rayaNasAra, (13) niyamasAra / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] bhagavAn kundkundaacaary| inake atirikta kucha vidvAnoMkA vicAra hai ki tAmila bhASAmeM kurala nAmaka zAstrakI racanA bhI inhoMne kI, pratyuta kucha tatvAnveSI vidvAnoMko isameM saMdeha hai ki 1-kurala, 2-parikarma, 3-dazabhaktisaMgraha aura 4-mUlAcArake praNetA yaha AcAryavara the| ataH isakA anumaMdhAna karanA atyAvazyaka pratIta hotA hai| kisI pracalita AkhyAyikAke AdhArapara yatra tatra aisA likhA milatA hai ki dakSiNa malAyAke hemagrAmameM drAvir3a saMghAdhIza elAcArya eka prasiddha vidvAna jaina muni the| unhoMne tAmila bhASAmeM thiruka kurala (prasiddha kurala) nAmaka graMtha racakara apane ziSya thilbulluvarako diyA, jisane use madurA saMgha (eka vRhad kavisabhA) meM svakRtika rUpameM prastuta kiyaa| drAvir3adezIya honeke kAraNa inhIM AcAryavarako drAviDa saMghAdhyakSa mAnakara kurala kartA elAcArya prasiddha kiyA jAtA hai| isa AkhyAyikAkI yathArthatA bahuta hI avizvasanIya hai| kyoMki yadi thiru bullubara aise sAdhAraNa granthakI svayaM racanA karaneke ayogya the to unake guru kavisammelanameM prastuta karaneke liye unheM apanI racanA nahIM de sakate the aura na vaha ise vidvatsamAjake. samakSa prastuta karanekA sAhasa kara sakate the, na unheM itanA asabhya aura kRtaghna samajhA jA sakatA hai ki vaha apane gurukI kRtiko apanI racanAke rUpameM prastuta karane / yadi vaha aisA grantha svayaM nirmANa karaneke yogya the to unhoMne Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ bhagavAn kundakundAcArya / [33 hI svayaM ise racakara kavi sammelanameM prastuta kiyA hogaa| ataH isa granthako elAcArya kRta kahanA hI bhramAtmaka hai| yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki isa granthake racayitA elAcArya hI the to isa nAmake AcArya eka dUsare hI vidvAna haiM / hamAre caritranAyaka na to drAvir3a saMghake adhyakSa the aura na unakA aparanAma elAcArya thA, jaisA pahale siddha kiyA jA cukA hai| ataH kurala praNetA kundakunda AcArya nahIM the| isake atirikta dhavalATIkA jo zA0 saM0 738 (di. saM. 873) meM samApta huI, usakI prazastimeM usake racayitA zrI vIrasenAcAryane elAcAryako apanA guru nirdiSTa kiyA hai, jisase jAna par3atA hai ki elAcArya vikramakI navIM zatAbdike vidvAna the| yadi yaha elAcArya kuralake kartA the to kuralakA racanA samaya bhI vikramakI 9 vIM zatAbdi hI hosakatA hai| ataH yaha graMtha vikramakI tIsarI zatAbdimeM honevAle kundakundAcAryakI kRti nahIM hosktii| - parikarma / indranandi kRta zrutAvatArameM pakhaMDAgamAdi Adya mahAzAstroM ke praNayanakA varNana karate huye likhA hai ki jaba donoM graMtha pUrNataH saMhRta hogaye to guruparipATIse kundakundasvAmIne inakA adhyayana kiyA, aura paTakhaMDAgamake-Adi tIna khaMDoMkI 12 hajAra zloka parimANa parikarma nAmaka TIkA likhii| vibudha zrIdharane svaracita paJcAdhikAra zAke zrutAvatAra nAmaka Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | 10 : caturtha pariccheda meM yaha likhakara isa viSayako saMdigdha kara diyA hai ki kundakIrtine kundakundAcArthase dvividha zAstroM kA adhyayana karake paTUvaDhAgamake prathama tInakhaNDoM kI 12 hajAra zloka parimANa TIkA nirmANa kI / yaha ThIka hai ki dhavalAdi mahatI TIkAoMmeM parikarma nAmaka TIkAkA yA TIkAkArakA koI ullekha nahIM hai, na kisI aura zAstra thA zilAlekha meM isakA vyorA milatA hai / parantu isakA kAraNa saMbhavataH isa granthakA lupta hojAnA yA zAstrakAroM aura zilAlekhakoM kA isase aparicita honA hI hosakatA hai / jaba donoM zrutAvatAroMse isa TIkAkA saMpAdita honA siddha hotA hai aura virodhAtmaka koI pramANa hai nahIM to yaha nissaMdeha mAna lenA cAhiye ki parikarma nAmaka TIkA likhI to avazya gaI, kevala sAdhya viSaya yaha raha jAtA hai ki vaha TIkA zrI kundakuMdAcAryane likhI jaisA indranandi kahate haiM yA vivudha zrIdharake kathanAnusAra unake zipya kundakIrtine / nissaMdeha kuMdakuMdasvAmI eka praur3ha vidvAna, gambhIra vicArazIla, spaSTavaktA aura ojasvI lekhaka the / unakI upalabdha racanAoM meM usa tarkazailI aura prativAdaka AvezakA abhAva hai, jo samaMtabhadra, pUjyapAda, siddhasenAdi TIkAkAroMkI bhAvuka kRtiyoMmeM dekhane meM AtA hai / parantu yaha koI pramANa isa bAta kA nahIM ho sakatA hai ki parikarma bhASya ke kartA yaha AcAryavara nahIM the, inake ziSya kuMdakIrti hI the / pratyeka TIkAkArakI varNanazailI aura vivecana kalA samAna nahIM hotIM / amRtacaMdrasUri, jayasenAcArya jaise gambhIra vidvAna aura sarala lekhaka prasiddha TIkAkAra huye haiM aura samantabhadrAdi tArkika vidvAna * svataMtra graMthakAra bhI the| Its 34 ] ,, " Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundkundaacaary| [35 kuMdakundasvAmI jaise siddhAntake marmajJa vidvAna hI usa mahAgranthakI itanI vistRta vyAkhyA likhaneko samartha hosakate the na ki unake eka sAdhAraNa ziSya jinakA Ajataka bhI koI nAma nahIM jAnatA / yadi kuMdakIrtine vAstavameM yaha TIkA likhI hotI to vaha AcArya maNDala aura zAstrakAroMkI sUcImeM avazya koI suprasiddha aura gaNya vyakti hote / parantu hama dekhate haiM ki kisI zAstra, kisI zilAlekha yA paTTAvalimeM inakA nAmollekha taka nahIM miltaa| ataH indranaMdike kathanAnusAra yahI mAnanA adhika yuktisaMgata hai ki parikarma nAmaka vyAkhyAke racayitA hamAre caritranAyaka hI the| kheda hai ki inakI yaha sadkRti kAla doSase yA hamAre pramAdase Aja prApta nahIM hai| isaliye isa viSayameM koI tulanAtmaka, anusaMdhAna nahIM kiyA jAsakatA / dazabhakti sNgrh| isa racanAmeM titthayarabhattI, siddhabhattI, sudabhattI, cAritabhattI, aNAgArabhattI, AyaryabhattI, nivANabhattI, paJcaparameTTIbhattI, NedIsarabhattI aura zAntibhattIkA saMgraha hai| , isa bhakti saMgrahakI racanA isa prakAra upalabdha hai ki pahile prAkRta gAthAyeM haiM / phira unake anuvAdarUpa saMskRta zloka haiM, aura antameM prAsta bhASAkI gadya dI huI hai, jisameM pratikramaNa aura Alo'canAkA varNana hai| ... ... . .. . . isa samaya naMdIzvara bhakti aura zAntibhaktikI prAkRta gAthAyeM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] bhaMgavAn kundakundAcArya | AC1. 1, 1 prApta nahIM haiM jo honI avazya caahiye| kyoMki tabhI dazakI saMkhyA pUrI ho sakatI hai / prAkRta gadya aura padyakI vicArapUrvaka tulanA karanese yaha spaSTa jAna par3atA hai ki ina donoM kA kartA koI eka vidvAna nahIM hai / inameM se siddhabhaktikI kriyA-kalApa nAmaka TIkAke nirmAtA zrI prabhAcandrAcAryane likhA hai ki ina bhaktiyoMko prAkRta bhASAmeM zrI kundakundAcAryana aura saMskRta bhASAmeM zrI pUjyapAdasvAmIne nirmANa kiyA / isa dhAraNA yA nizcayakA koI sapramANa virodha nahIM hai / ina bhaktiyoMkI aMtima gadya zvetAmvarIya pratikramaNa aura Avazyaka sUtroMse bahuta kucha milatI julatI hai, aura tIrthaMkarabhakti digambarI tathA zvetAmbarI donoM sampradAyoMmeM samAnarUpase mAnya hai | anAgAra bhaktimeM sAdhuke guNoMkI gaNanA usI prakAra dI hai jaisI zvetAmbarI siddhAntake thAnAMga aura samvAyAMga zAstrameM de rakkhI hai| * nirvANa bhaktike antameM kArtika kRSNA caturdazIkI rAtrike antameM sUryodaya se kucha pUrva svAMti nakSatra ke samaya bhagavAna mahAvIrakA nirvANa honA likhA hai, jaba ki caturthakAlameM 3 varSa 3 mA 15 dina zeSa rahe the, aisI hI zvetAmbara mAnyatA hai / isa sAmyapara vicAra karanese yaha anumAna hotA hai ki gadya bhAgakI racanA jina dharmAnuyAyiyoM meM digambara aura zvetAmbara nAmaka saMghabheda hone se pUrva kisI samaya huI thI / '''' hastalikhita pratiyoM meM gAthA saMkhyA nyUnAdhika bhI pAI jAtI hai aura kisI kisIke antameM namaskAra maMtra, maMgalasUtra, loko cama sUtra, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wenvir.... ... . . . . ... ... . m m bhAtIlAla bhagavAn kundakundAcArya / [37 zaraNasUtra aura sAmAyaka stotra bhI likhe huye milate haiM, parantu isa sAMkhyaka aMtara aura sUtra vRddhise prabhAcaMdrAcAryakA kartA viSayaka kathana . saMdigdha yA avizvasanIya nahIM kahA jA sktaa| bhASA zailI aura arthapUrNatApara vicAra karanese yaha nissaMdeha mAna liyA jA sakatA hai ki ina bhaktiyoM ke prAkRta padya bhAgake kartA avazya zrI kundakunda AcArya haiM jinhoMne kisI apane samakAlIna yA pUrvagata AcAryake race huye gadya bhAgakI vyAkhyA karate huye prakaraNacaza yathocita parivardhana karake unheM gAthAddha kiyaa|:- .... muulaacaar| yo prasiddha AkhyAyikA to vidvajjagatmeM yaha hai ki yaha graMtha svAmI kundakunda kRta hai aura dakSiNa bhAratakI kaI hastalikhita pratiyoM meM bhI isa granthake racayitA svAmI kundakunda hI ullikhita haiM parantu isa granthake TIkAkAra zrI vasunandi AcAryane vaTTakerako isa granthakA kartA vyakta kiyA hai| unakI isa dhAraNAkA kyA AdhAra thA yaha nahIM batAyA, na unhoMne vaTTakerakA koI vizeSa paricaya diyA ki ve kauna the, kaba aura kisa gurukI paramparAmeM huye, na isa granthakI kisI hastalikhita pratise yA kisI anya zAstra athavA kisI zilAlekhase vaTTakera nAmase kisI zAstrakArakA ullekha milatA hai aura na inakA racita koI zAstra hI upalabdha hai jisase isa granthakI varNanazailI, bhAvuka vivecanA tathA saiddhAMtika marmajJatAkI tulanA kI jA ske| sutarAM isa zAstrakI bhASAzailI, viSayamaulikatA aura mArmika vivecanA svAmI kundakundAcArya kRta pravacanasAra, paMcAstikAya, niyama Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / P0L1 sAra Adike sadRzya hI ucca koTikI hai, jisase inake isa granthake kartA honekI AkhyAyikAkA pUrNa samarthana hotA hai / 38 ] dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga sambandhI siddhAMta para ekAdhipatya honeke kAraNa svAmI kundakundane apanI pratyeka racanA meM pratyeka Avazyaka viSayakA thor3A bahuta kathana kiyA hai| isI paddhatike anusAra inhoMne pravacanasArameM bhI muniyoMke AcAra sambaMdha meM prakaraNavaza kucha saMkSepameM varNana kara diyA hai, parantu phira bhI yaha dekhakara ki inhoMne pratyeka viSayapara bhinna rUpase spaSTa racanA kI hai yaha kaise kahA jA * sakatA hai ki inhoMne AcArAMga paddhatike anusAra munidharma jaise paramAvazyaka viSayakA svataMtrarUpase nirUpaNa na kiyA ho / nahIM, avazya kiyA aura vaha mUlAcAra grantha hI hai / " vArasa aNuvekhkhA ke maMgalAcaraNakI gAthA 1 kucha parivartana ke sAtha aura gAthA 2 jyoMkI tyoM mUlAcAra ke AThaveM adhikArake maMgalAcaraNakI gAthA 691 aura 692 haiM / aura bArasa aNuvekhkhAkI gAthA naM0 2. 14, 22, 23, 35, 36, 47 pUrvArdha, mUlAcAra meM gAthA naM0 403, 699 ( kucha parivartita ) 701, 702, 226, 709 aura 237 (pUrvArdha ) jyoMkI tyoM haiM / niyamasArakI gAthA naM0 69, 70, 99, 100, 102, 103, 104 mUlAcArakI gAthA 332, 333, 45, 46, 48, 39, 42 jyoMkI tyoM haiM / aura niyamasArakI gAthA 2. 62, 65 kucha pAThabhedase mUlAcArakI gAthA 202, 12, 15 haiM / paJcAstikAyakI gAthA 75, 148, bodhapAhur3akI gAthA 33, 34, cAritra pAhur3akI gAthA 9, samayasArakI gAthA 13, 150 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .am.......morni. vi. .AMRATiger bhagavAn kundkundaacaary| [39 anwarwww mUlAcArakI kramazaH gAthA naM0 231, 966, 1197, 1191; 201, 203, 247 haiN| liMga pAhur3ake maMgalAcaraNakA pUrvArdha, mUlAcArake paTAvazyaka adhikArake maMgalAcaraNakA pUrvArdha hai| isI prakAra zrI kuMdakundAcArya kRta prAbhRtoMkI aura bhI aneka gAthAyeM ( samUcI, pUrvArdha, uttarArdha, ekapAda) tadanurUpa yA kucha sAmAnya pAThabheda yA zAbdika parivartanake sAtha mUlAcArameM pAI jAtI haiN| isa granthakI bhASA aura mArmikatA zrI kuMdakuMdasvAmIkI anya racanAoM ke sAtha aisI samAnatA rakhatI hai ki isa graMthake svAdhyAyase yaha saMdeha bhI kahIM utpanna nahIM hotA hai ki isameM kisI anya granthakArakI koI gAthA kSepaka yA uktaMca rUpase likha dIgaI hai| ata: isa tulanAtmaka dRSTi se anusaMdhAna karanepara yahI nizcaya hotA hai ki-'bArasa aNuverakhA' aura anya prAbhUtoMke kartA (kuMdakundAcArya) hI mUlAcAra graMthake racayitA haiN| yadi isa graMthake kartA kundakundAcAryase bhinna koI vyakti haiM to vaha samAna yogyatAke vidvAna, kavi aura marmajJa hone caahiye| phira yaha samajhanA kaThina hai ki mUlAcArake kartA jo itane vizAlaM aura gUDha granthakI racanA karaneko samartha the, maMgalAcaraNakI gAthAyeM bhI dUsare graMthoMse uThAkara kyoM rakha dete ? kyA usI bhAva aura AzayakI daza vIsa gAthAyeM svayaM nahIM likha sakate the ? yadi unhoMne kisI kAraNavaza aisA kiyA bhI thA to anya AcArya kRta gAthAoMko pramANavAkyake rUpameM uddhRta krte| kartAkA nAmollekha kiye vinA svaracitaM padyake rUpameM eka kavike padyako curAkara iMsa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r orn. v vinor. . . . . .m 40] bhagavAn kundakundAcArya / / e ser. bhAMti apanAnA eka tIvra pApa hai aura mUlAcAra jaise apUrva granthakA suyogyakartA itanA bar3A aparAdha kabhI nahIM kara sakatA thaa| yadi mUlAcArake kartAne aisA kiyA thA to kundakundacAryakI kRtiyoMse hI gAthAyeM kyoM curAI ? anya kisI AcAryakI eka gAthA bhI mUlAcArameM nahIM pAI jAtI / yaha bhI kahA jA sakatA hai ki mUlacArameM zrI kuMdakuMdAcAryane bhI apane dUsare granthoMse svaracita gAthAyeM lekara isa graMthameM kyoM bharadI? isa granthake pratyeka adhikArIko svataMtra rUpase hI unheM racanA cAhiye thA, parantu aisA kahanA sandeha mAtra hI hai| jAna par3atA hai ki AcArya varako pratyeka viSayakI bhAvapUrNa svaracita aneka gAthAyeM kaTastha rahatI thIM aura prakaraNavaza unheM yathAbazyaka nissaMkoca kahIM2 likha jAte the| yadi kahIM kucha bhUla jAte the, to dUsare zabdoMmeM yA pAdoMmeM usakI pUrti aura yathocita parivartana bhI kara dete the| yahI kAraNa hai ki kahIM pUrI aura kahIM adhUrI gAthAyeM isa graMthameM dikhAI par3atI haiM / udAharaNarUra dekhiye, niyamasArakI gAthA 99 aura 100 bhAvapAhur3akI gAthA 57-58 haiM aura niyamasArakI yahI gAthA 100 samayasArameM gAthA 277 hai| khoja karanepara aise aura bhI aneka udAharaNa mila sakate haiN| ina saba pramANoM aura yuktiyoMse siddha hotA hai ki mUlAcArake kartA kundakundAcArya hI haiN| ' uparyukta samasta anusaMdhAnakA tAtparya yaha hai ki kuralake atirikta zeSa sabhI racanAyeM hamAre caritranAyaka zrI kuMdakuMdAcAyakI haiN| . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN ... bhagavAn kundkundaacaary|... [41 zrImad kundakundAcArya prApta racanAoMkA bhaavaashy| (1) vArasa aNuvekhkhA (dvAdaza anuprekSA) isa racanA dvArA 91 gAthAoMmeM AcAryavarane anitya, azaraNa, 'ekatva, anyatva, saMsAra, loka, azucitva, Azrava, sambara, nirjarA, bodha aura dharma ina bAraha bhAvanAoMkA vistRta varNana kiyA hai| jinakA karmAzrava rokaneke liye pratyeka manuSyako nirantara cintana karanA Avazyaka hai| anitya / AtmadravyakI pradhAnatAko lakSya karake zrIvarya kahate haiM ki saMsArake vibhinna padArtha, dhanasaMpatti, sagesambandhI, balavibhava, yauvanalAvaNya Adi sabhI anitya aura nazvara haiN| kevala eka Atmadravya hI anAdi, nitya aura amara hai| azaraNa / dhana auSadhi, sainA zastra, gRhadurga, mitra kuTumba aura maMtrataMtrAdi koI bhI kisI prANIko maranese bacAneke liye samartha nahIM hai| janmamaraNake duHkhoMse chUTaneke liye AtmajJAna hI eka amogha upAya hai, kyoMki AtmA hI paMcaparameSThi aura ratnatrayakA kendrasthala hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] 1. bhagavAn kundakundAcArya | Bitabl ekatva | akelA AtmA hI svakRta karmoMke phalako svayaM bhogatA hai, putra kalatra mitrAdi koI bhI sukhaduHkhameM isakA sAthI nahIM hai / anyatva | samasta kuTumba parivAra mitrasevakAdi to kyA, apanA zarIra bhI AtmAse sAkSAt bhinna parapadArtha hai / darzana jJAnamaya AtmA hI sabase pRthak apanI sattA meM sadaiva virAjamAna hai / saMsAra / moha aura mithyAtvake vazIbhUta huA AtmA saMsArameM aneka prakArake kaSTa sahana karatA hai| karmajanita duHkhoMse chUTa jAne para hI saMsArake paribhramaNase AtmA chUTatA hai, anyathA nahIM / loka / yaha loka jisameM karmoMke phalAnusAra AtmA anAdikAlase vibhinna' paryAyoMmeM paribhramaNa kara rahA hai, Urdhva loka (svarga), madhyaloka (ihaloka ). aura adholoka (naraka) tIna bhAgoM meM vibhakta hai / zubhAzubha karmoke phalAnusAra AtmA inhIM tIna lokoMmeM bhramaNa karatA huA janmamaraNake. baMdhana meM hai, parantu jaba karmoMko naSTa karake zuddha jJAnako prApta hojAtA hai to trilokavartI AvAgamana ke cakra se sadA ke liye chUTa jAtA hai | azucitva | isa saMsArakI pratyeka vastu apavitra aura azuddha hai kevala eka. Atmadravya hI svabhAvataH zuddha aura pavitra padArtha hai parantu karmamalase lipta huA vikRta avasthAmeM hai / jaba vaha karmamalase svaccha aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / [43 nirmala hokara apanI svAbhAvika avasthAmeM sthita hotA hai to svataH avinAzI AnaMdakA kendrasthala ho jAtA hai / Asrava / mithyAtva, avata, viSaya, kaSAya Adi kutsitabhAva aura tadanusAra kRtiyAM karmAzravake kAraNa haiM, jinake phalasvarUpa AtmAko jagatabhramaNa karanA par3atA hai| smbr| zAntimaya aura vItarAgatApUrNa dharmAcaraNakA pAlana karanese hI karmokA Azrava ruka jAtA hai| nirjraa| . pUrvasaMcita karmoMkI nirjarA savipAka (phala dekara kokA kSaya) aura avipAka (vinA phala diye karmamalakA naSTa honA ) do prakArakI hotI hai| isa viSayameM AcAryavarane gRhasthoMkI 11 pratimAoM (zreNiyoM) aura tyAgiyoMke 10 dharmoMkA varNana karate hue aMtaraMga tathA bahiraMga parigraha ( mamatva bhAva ) ke parityAga kara dene tathA jJAnasvarUpa AtmAke guNoMkA nirantara ciMtana karate rahanekA Adeza kiyA hai jo nirjarAkA mukhya kAraNa hai| bodha / manuSyakI vibhinna saMsArI avasthAoMkI tulanA karate huye zrIvaryane. AtmabodhakI prAptiko durlabha nirdiSTa kiyA hai aura use prApta karaneke liye pUrNa prayata karanekI preraNA kI hai| AtmajJAnase mukti prApta ho sakatI hai| . . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "44] ms / n--n- dbs d bhagavAn kundkundaacaary| dhme| " AtmasvabhAvaH dharma" ke anusAra anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtavIrya aura anaMtasukha AtmAkA svabhAva, guNa tathA dharma hai| isIke prApta kara lenepara AtmA nirvikAra aura nirmala nija avasthAmeM sthita hotA hai aura saMsArabaMdhanase sadAke liye mukta hokara avinAzI AnaMdako prApta ho jAtA hai| yahI AtmAkA aMtima dhyeya hai| antameM AcAryavarane prakaTa kiyA hai ki isa racanA dvArA mujha kundakundAcAryane vyavahAra aura nizcaya dRSTikoNa (naya ) se aisA upadeza kiyA hai| (2) dazabhakti sNgrh| (1) tIrthakara bhakti-ATha gAthAoMmeM nAma kramase 24 tIrthakaroMkI stuti kI gaI hai| (2) siddha bhakti-9 gAthAoMmeM siddhoMke bheda, nivAsasthAna, avinAzI sukha, aura siddhapada prAptike sAdhanoMkA ullekha hai| (3) zrutabhakti-11 gAthAoM meM hai| pahalI gAthAmeM siddhoMko namaskAra karake agalI gAthAoMmeM dvAdazAMga, 12veM dRSTivAda aMgake pAMca bheda, phira 14 pUrvoke nAmAdi aura bhedoMkA varNana hai| (4) cAritra bhakti-10 gAthA anuSTupa chaMdakI haiN| vardhamAnasvAmIko namaskAra karake yaha kathana kiyA hai ki tIrthakara bhagavAnane prANImAtrake kalyANArtha, sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya, yathAkhyAta, aise pAMca prakAra cAritrakA upadeza diyA hai| phira sAdhuoMke mUlaguNa aura uttaraguNa varNana karake unheM inakA nirdoSa aura niraticAra pAlana karanekA Adeza kiyA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 1118 (5) anAgAra bhakti - 23 gAthAoM meM samasta dharmarata muni - yoMko vaMdanA kI gaI hai| dUsarese 14 guNasthAna takakA vistRta varNana kiyA hai aura unake vratAdika lene evaM tapasyA karane ke niyamoM aura sAdhanoMkI vyAkhyA kI hai / antameM karmajanita duHkhoMse chUTane kI prArthanA hai / bhagavAn kundakundAcArya | (6) AcArya bhakti - 10 gAthAoMmeM Adarza upadeSTA aura muni saMghAnuzAsaka AcAryaka guNoMkA varNana kiyA hai jo bhavyAtmAoko muktimArgakI ora AkRSTa karaneko samartha haiN| aise mahAmuniko pRthvI samAna sahanazIla, jalasadRzya zItala svabhAva, AkAzarUpa vizuddha mana aura samudratulya gambhIra vyakta karake zraddhApUrvaka unakI abhivaMdanA kI hai / (7) nirvANa bhakti - 27 gAthA, isameM yaha kathana karake ki 24 tIrthakaroM aura anya punIta AtmAoMne kahAM kahAMse nirvANa prApta kiyA hai, samasta siddha AtmAoM aura siddha kSetroMkI vandanA kI hai / bhagavAna mahAvIrake nirvANakI tithi, samaya AdikA bhI nirUpaNa kiyA hai / (8) paMcaparameSThI bhakti - 7 padyoMmeM hai / prathama chaH padya to sugaviNI (mAtrAvRta ) chaMdake haiM jinake dvArA arhata, siddha, AcArya,. upAdhyAya aura sarvasAdhu ina pAMca parameSThiyoMkA guNAnuvAda kiyA hai,. antameM eka gAthA dvArA avinAzI sukhakI prAptike liye AkAMkSA kI hai| : ( 9 - 10) naMdIzvara bhakti aura zAMtibhakti aprApya haiN| ataH inake viSayameM kucha nahIM kahA jAsakatA | Is Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "46] bhagavAn kundkundaacaary| 'db - - - - db ' -- -- - m- (3) mUlAcAra / yaha muni dharmakA mahAn graMtha hai| isameM 12 adhikAra aura 1243 gAthAyeM haiN| pahale mUlaguNAdhikArameM pramatta guNasthAnase ayogakevalI paryanta -sarva saMyamiyoMko namaskAra karake AcAryavarane ahiMsA, asteya, satya, brahmacarya aura aparigraha-pAMca mahAvrata, IrTI (gamana) bhASA, aiSI (bhojana) AdAnanikSepaNa, pratiSThApanA, pAMca samiti, paMcandriya nirodha (sAmAyaka); caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga, 'SaDAvazyaka, kezaloMca, Acalakya (namamudrA), asnAna adetavana, kSitizayana (bhRmizayyA), sthiti bhojana, aura ekabhakta sAdhuoMke ina 28 mUlaguNoM kA vistRta varNana kiyA hai| dUsare vRhada pratyAkhyAna saMstarastavAdhikArameM pratyAkhyAna arthAt pApakriyAoM evaM duzcAritrake kAraNoMkA -mana, vacana, kAyase tyAgane aura samabhAva rUpa nirvikalpa nirdoSa saMyama karanakA, aura pratikramaNa arthAt mUlaguNa yA uttaraguNoMmase kisIkA Alasyavaza ArAdhana na karane para apane doSoMkI niMdA karane, asaMyama, ajJAna, mithyAtva, mamatva rUpa bhAvoMkA tyAga karane, sAta bhaya, ATha mada, AhAra, maithuna, bhaya, parigrahakI abhilApA rUpa cAra saMjJA, Rddhi, rasa, sAtA (sukha) rUpa tIna gaurava (garva) jIvAdi paJcAstikAya, pRthvI Adi cha:nikAya, 5 mahAvrata, 5 samiti, 3 gupti, 9 padArtha, ina taitIsa padArthoM kI AsAdanA (paribhava) arthAt sazaMkita yA anyathA rUpa 'dhAraNA, rAgadveSa ina saba bhAvoMkA parityAga karane, tathA AlocanA arthAt -guruke samIpa apane doSakI niMdA karate huye saralatAse prakaTa karane, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 47 aura kSamAvanI arthAt jinake prati ayogya vyavahAra kiyA ho unase kSamA prArthanA karanekA varNana kiyA hai| phira trividhamaraNakA nirUpaNa kiyA hai ki asaMyamI samyakadRSTike maraNako vAlamaraNa, saMyatAsaMyata zrAvaka maraNako cAla paMDita maraNa aura saMyamI muniM (kevalI paryaMta ) ke maraNako paMDita maraNa kahate haiM / isa trividha. maraNake kAraNoMkI aura saMsArabhramaNakI vyAkhyA kI hai, tathA muniyoMko sAvadhAnI se yatnapUrvaka sanyAsa maraNakA Adeza kiyA hai| AcArya kahate haiM ki zAstrokta vidhike anusAra samAdhimaraNa saMsArabhramaNase chUTa jAnekA kAraNa hai / tIsare saMkSepatara pratyAkhyAnAdhikArameM bhI uparyukta pratikramaNAdikA bhAvapUrNa saMkSipta kathana hai / cauthe samAcAra nAmAdhikArameM samAcAra arthAt samyak AcAkA varNana hai jo audhika aura pada vibhAgika do prakAra hai / audhika samAcAra ke daza bheda haiM- ( 1 ) icchAkAra arthAt zuddha pariNAmoM meM svecchApUrvaka pravartana, (2) mithyAkAra arthAt vratAdikameM atIcAra honepara azubha pariNAmoMmeM mana, vacana, kAyarUpa triyogakI nivRtti, ( 3 ) tathAkAra arthAt sUtra ( zAstroM) ke arthagrahaNa karanemeM Apta vacana tatheti (aisA hI hai ) kahanA, ( 4 ) niSedhikA arthAt kisI sthAnameM vahAMke rahanevAloM yA mAlikase pUche vinA praveza yA vahAMse gamana na karanA, (5) AsikA arthAt samyakadarzanAdimeM sthira bhAva rakhanA, (6) ApRcchA arthAt zAstrAdhyayanameM guruse vicArapUrvaka prazna karanA, (7) pratipRcchA arthAt pustaka, kamaMDala Adi kisI sAdharmI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] bhagavAn kundkundaacaary| tathA dIkSAguruse namratApUrvaka pRchakara lenA, (8) chaMdana arthAt pustakAdiko denevAlaMke abhiprAyake anukUla rakhanA, (9) nimaMtraNa arthAt agrahIta dravyako satkArapUrvaka surakSita rakhanA, (10) upasaMyata arthAt gurukula ( AnnAya) ke anukUla AcaraNa karanA / dinarAtake samaya pratikSaNi niyamAdikakA nirantara pAlana karanA padavibhAgika samAcAra hai| guruse AjJA lekara eka do athavA tIna sAdhuoM ke sAtha zAstraka vizeSajJa kisI AcAryake samIpa jAya, mArgameM koI pustaka yA zipya yA pustaka sahita ziSya mila jAya to use guruke pAsa lejAya aisA varNana karake AcAryavarane AgaMtuka muniyoM ke prati savinaya vyavahAra karanekA Adeza kiyA hai| aura kahA hai ki muniyoMko AryikAoMkI vasatikAmeM ThaharanA, baiThanA, sonA, svAdhyAya karanA Adi varjanIya haiN| isI prakAra AryikAoMke AcAra aura paraspara vyavahArakA spaSTa nirUpaNa kiyA hai| pAMcave paMcAcArAdhikArameM samyakpa darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapa-AcAra, aura vIryAcAra, ina pAMca AcAroMkA aura unameM laganevAle atIcAroM (dopoM) kA kathana kiyA hai, samyaktvakA lakSaNa aura usake aMgoMkA phira zraddheya no padArthoMkA aura unake medopabhedakA vistRta varNana hai / yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki jaise cikane zarIrapara dhUla cipaTa jAtI hai isI prakAra AtmAse karmavargaNA- . oMkA baMdha hotA hai / antameM ina: paMcAcAroM ke niyamapUrvaka pAlana karanekA phala mokSaprApti batAyA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annaimurm.. . . . . . . . .. . ! bhagavAn kundkundaacaary| [49 chaThe piMDazuddhi adhikArameM zuddha AhAra leneke niyamoMkA kathana hai / udgama, utpAdana, azana, saMyojana, parimANa, aMgAra, dhUma, kAraNa ina ATha doSoMse rahita bhojana hI sAdhujanoMko grahaNa karane yogya batAyA hai / AcAryane ina doSoMkI vyAkhyA karake inake bheda pratibheda bhI vizAla rUpase varNana kiye haiM, aura batAyA hai ki sAdhuko kisake hAthakA, kisa prakArakA, kisa nimittase, aura kisa vivise AhAra lenA yA na lenA caahiye| sAtaveM SaDAvazyaka adhikArameM niyamapUrvaka sAdhuke pAlane yogya sAmAyaka, caturvizati stotra, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga, SaDAvazyakoMkA vistRta varNana hai jinake yathAvidhi pAlana karanese sAdhujana karmoMkI nirjarA karake avinAzI pada prApta kara lete haiN| AThaveM dvAdazAnuprekSA adhikArameM sAdhuoMkI niraMtara ciMtana karane yogya anityAdi bAraha bhAvanAoMkA bRhad vyAkhyAna hai| nave anagAra bhAvanAdhikArameM AcAryane sAdhuoMkI zuddha bhAvanAoMkI vyAkhyA kI hai aura kahA hai ki jo sAdhu liMga, vrata, basati, vihAra, bhikSA, jJAna, utjhana (zarIra saMskAra tyAga ), vAkya, tapa aura dhyAna sambaMdhI daza prakAra zuddhiyoMse yukta munyAcArAtmaka zAstrakA manana pUrvaka adhyayana karatA hai vahI mokSakA pAtra hai| jo apane jIvanako nazvara aura paramArtha rahita jAnakara samasta bhogopabhogakA parityAgI, janma maraNake duHkhoMse bhayabhIta hokara, jina praNIta dvAdazAMga pravacanakI zraddhA dhAraNa karatA hai vahI apane dhyeyako prApta kara sakatA hai, phira uparyukta liMgAdi daza zuddhiyoMkA lakSaNa bheda' Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] bhagavAn kundakundAcArya / Adi sahita nirupaNa kiyA hai aura tadanukUla muniyoMko AcaraNa karanekA sAgraha Adeza kiyA hai| dazave samayasArAdhikArameM pUrvAcAryoM dvArA kathita dvAdazAMga parama tatvako samayasAra batAkara AcAryavara kahate haiM ki upasarga sahanako samartha, sAMsArika bhogoMse virakta, vairAgya bhAvoMse yukta muni thoDA vahuta bhI zAnAdhyayana kare to bhI karmokA nAza kara detA hai / sutarAM cairAgya rahita sAdhu samasta vAMgmayakA pAragAmI honepara bhI kokA kSaya nahIM kara sktaa| samyakcAritra pAlanevAlA, bhikSA-bhojana alpa mAtrAmeM karanevAlA, kama bolanevAlA, duHkhoMko dhairya se sahanevAlA, nidrAko jItanevAlA, maitrIbhAvakA sadaiva cintavana aura vartana karanecAlA, vairAgyabhAva rakhanevAlA, jJAna darzanake atirikta kisI padArthameM mamatva na rakhanevAlA, zuddha dhyAnameM ekAgracitta rahanevAlA, Arambha na karanevAlA, kapAya aura parigrahako vilkula tyAga denevAlA, AtmahitameM udyama karanevAlA, thor3A zAstra par3hanepara bhI dazapUrvake pAThI zithilAcArI munise adhika zIghra dhyeyakI prApti kara letA hai| SaDAvazyaka kriyA rahita, jJAna saMyama rahita, jina mudrA tathA samyaktva rahita, tapa dhAraNa karanevAle munikI saba kriyA niSphala rahatI haiN| ataH sAdhuoMko yatnapUrvaka samyakcAritra pAlana karanA caahiye| isIse.. navIna karmavaMdhakA saMvara aura saMcitta karmoMkI nirjarA hosakatI hai| - "myArahaveM zIla guNAdhikArameM tIna yoga (mana vacana kAya); tIna kAraNa (pravRtti), cAraM saMjJA, pAMca indriya, deza kAya' ('pRthvI:Adi ); daza dharma (kSemA Adi), inake paraspara guNA krnese.atthaarh| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 51 hajAra zIlake bheda kahakara inakA vistRta nirUpaNa kiyA hai / bArahaveM paryApti adhikAra meM zarIrakI racanA, indriya, saMsthAna, yoni, Ayu, Ayu aura dehakA parimANa, yoga, vaida, lezyA, pravicAra. upapAda, udvartana, jIvasthAnAdi, sthAna, kula, alpa bahutva, caturvidhabaMdha, ina sUtroMkA kathana hai / AhAra nippatti, zarIra, indriya, zvAsozvAsa, bhASA, mana, inakI paryAptirUpa chaH meda haiM / pRthvIkAyAdi ekeMdriya jIvoMke AdikI cAra, aura iMdriyase asainI paMceMdriya ke pAMca tathA saMjJI paMceMdriya jIvake chahoM paryApti hotI haiM / phira AcAryavarane vIsa sUtroMkI bhedopabheda sahita bRhad vyAkhyA kI hai aura antameM aSTa karmoMke baMdhAdikA pratiddha kiyA hai / motIra ( 4 ) samayasAra / isa graMtha meM AcAryavarane 414 gAthAoM meM Atma- dravya AtmA ke aMtima dhyeyakA spaSTa varNana kiyA hai / iAthAoM ko prakaraNavaza nau adhikAroM meM nimnaprakAra vibhakta kiyA hai| jIvAjIvAdhikAra 68 gAthA, kartRtva karma 76 gAthA. puNya pApa 19 gAthA, Azratra 17 gAthA, saMvara 12 gAthA, nirjarA 44 gAthA, bandha 50 gAthA, mokSa 20 gAthA, sarva vizuddha jJAna 108 gAthA.! jo jIva darzana, jJAna, cAritrarUpa nija svabhAvameM tiSThe use samaya kahate haiM aura jo pudgala karma pradezoM meM tiSThe vaha para samaya kahalAtA hai| arthAt jo AtmA apane hI guNa paryAya meM pariNameM vaha samaya hai / * jIva para samayarUpa hokara arthAt indriyoMke viSayoMko sukha jAnakara Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / CHI zubhAzubha karmabandhake phala anAdikAlase bhogatA hai so inakA anubhava to sulabha hai, parantu isane sarva prakAra ke paradravyoM se bhinna apane caitanya svarUpakA kabhI anubhava nahIM kiyA hai, isaliye yaha durlabha hai / AtmA jJAyakarUpa hai| jJAyaka bhAva nizcayanayase ekarUpa hai aura vyavahArameM darzana, jJAna, cAritra tIna bhedarUpa hai / 52 ] POLIT ,,,,,,,,,, jIvAdi nava tatvoMko nizcayanayase jAna lenA tathA tadrUpa anubhava karanA hI mokSaprAptikA mArga hai / karma nokarma paugalika padArthoM meM jIvakI tanmayatA tathA sacittAcitta anya padArthoMmeM nijatAkA bhAka rakhanA ajJAnatA hai / isase bhinna AtmAko zuddha jJAnamaya anubhava karanA aura apane caitanyasvarUpameM hI ApA mAnanA samyakjJAna hai / vyavahAranayase tIrthaMkarAdikI dehakI pUjA hotI hai, parantu nizcayanayase unake AtmIka guNoMkI hI pUjA stuti kI jAtI hai, jo unake dehakI hI zAMta mudrA aura vItarAga AkRtise pratyakSa pragaTa hote haiM / viSaya kaSAya moha Adi parabhAvoMke parityAgase hI AtmA ke nija svabhAvakA sAkSAt bodha hojAtA hai yahI samyak cAritra hai / krodhAdika bhAvoMse Azrava aura Azravase karmabandha hotA hai / punaH vahI karmabandha udaya hokara kodhAdika bhAvoMko upajAtA hai, jisase phira bandha hotA hai aura udayameM AtA hai| isa prakAra karmabandhake pravAhako AtmAne abhItaka nahIM jAnA, isIse vaha anAdikAla se saMsAra meM bhramaNa kara janma maraNake duHkha bhoga rahA hai / rAga, dveSa, sukha, duHkharUpa bhAva jo antaraGgameM utpanna hote haiM ve kamauke pariNAma haiM aura sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda; saMsthAna, sthUla Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arem............ ...... ..... m m m ___ bhagavAn kundkundaacaary| [53 sUkSmabhAva jo bahiraMgameM upajate haiM vaha nokarmake pariNAma haiN| nizcayanayase ina bhAvoMkA kartA pudgala hai jIva nhiiN| kyoMki jIva aura pudgalameM vyApya vyApaka sambaMdha nahIM hai| jIva jJAnamaya hai aura apane hI svabhAvameM pariNamana karatA hai| yadyapi pudgala jIvake pariNAmoMke nimittase karmarUpa pariNamatA hai tathApi na to jIva karmako grahaNa karatA hai aura na pudgala jIvake guNako grahaNa karatA hai| ina donoMmeM paraspara nimitta kAraNase pariNamana hotA hai, parantu jinheM yaha bhedavijJAna nahIM hai vaha paraspara nimitta naimittika sambaMdhako dekhakara jIvako pudgala karmakA kartA mAnate haiM, jo vyavahAranayase ThIka bhI hai| zuddhanayase to AtmA zuddha niraJjana caitanya svarUpa hai parantu vaha mohavaza ajJAnI mithyAtvI huA avatarUpa upayogase kartA mAnA jAtA hai| ajJAnatAvaza hI jIva paravastumeM mamatva mAnatA tathA nijako pararUpa jAnatA hai| parantu jJAnI jIva nijaparakA bhedajJAna honeke kAraNa pararUpa pariNamana nahIM karatA, apane jJAnasvabhAvameM pariNamatA hai| jaise kuMbhakAra mRttikAse ghaTa banAye to ghaTameM mRttikA nija rasase vartetI hai, kuMbhakAra apane guNa dravyako usameM nahIM milAtA, ataH ghaTakA kartA vAstavameM mRttikA hai kuMbhakAra nahIM, isI prakAra jIva kapAyavaza jo karma karatA hai nizcayanayase usakA kartA kaSAyabhAva hai AtmA nahIM, yA jaise sainAke raNameM lar3anepara upacAranayase loga kahate haiM ki rAjA yuddha karatA hai, hAlAMki rAjA to mahalameM AnaMda bhoga rahA hai, vaise hI kapAyajanita jJAnAvarNAdika bhAva hI zuddha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aravin a N. . ... . ................. ... ..made 54] bhagavAn kundakundAcArya / nayase karmabaMdhake kartA haiM, AtmAko to vyavahAranayase kartA mAnA jAtA / hai, zuddhanayase nhiiN| zubhAzubha bhAvoMse pApa puNyarUpa karma kevala sukhaduHkhake kAraNA haiM, mokSake kAraNa donoM nhiiN| unameM heya upAdeyakA bhAva rakhanA . ajJAnatA hai| mokSapadakI prApti to donoMke kSaya karanese hI ho sakatI hai / isaliye puNya pAparUpa donoM prakArake karma aura inake kAraNabhRta zubhAzubha pariNAma satra hI tyAjya haiN| rAgabhAvase karmabandha hotA hai aura vairAgabhAvase karmabandha TUTa jAtA hai| jJAnamaya AtmAke paramArtha svarUpako jAne binA tapa, vrata, niyama, zIla Adi pAlanese mokSapada prApta nahIM ho sktaa| __ svabhAvataH AtmA sarva padArthokA jJAtAdRSTA hai parantu anAdikAlase vaha karmarajase AcchAdita huA saMsArameM paribhramaNa kara rahA hai, ataH samasta karmaphalako naSTa kara apane nija svabhAvako vikasita karake "hI avinAzI mokSapadako pA sakatA hai| bhedajJAna dvArA AtmAke jJAnamayaM svarUpako jAne vinA karmAzratrakA sambara nahIM hotaa| jo jIvAtmA rAgadveSAdi vibhAvoMko nijabhAka (svabhAva) rUpa jAnatA haiM use zuddha svarUpakI prApti nahIM hotii| aura jo ina bhAvoMko anyarUpa jAnakara jJAna. svarUpa zuddhAtmAko dhyAtA hai usake karmAzravakA svayaM sambara ho jAtA hai| vidyamAna mithyAtva, avata, ajJAna aura yogakA abhAva honese hI AzrakAra abhAva ho jAtA hai| . . . . . . . . . . . Azravake abhAvase karmokA, kA~ke amAvase nokarmako, aura Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [55 nokarmake abhAvase saMsAra-bhramaNakA abhAva hotA hai| AtmA aura karmakI vibhinnatAke jAnanese hI nijasvarUpakA anubhava ho sakatA hai| pUrva saMcita kamauke khira jAneko nirjarA kahate haiM, unake udaya honepara sukhaduHkha hote haiM, unheM jJAnIjana vairAga aura samabhAvoMke sAtha bhogate haiM jisase pariNAmarUpa unake Ageke liye punaH karmabandha nahIM hotA, kyoMki karmabandhake kAraNa to rAgadvepa moha mithyAtvarUpa bhAva haiM jinheM samyakdRSTi apane jJAnasvarUpase bhinna jAnatA hai, ataH jJAna guNayukta AtmA hI yathArtharUpase karmoMkI nirjarA karaneko samartha hai| sutarAM ajJAnI AtmAke durddhara tapa, kaThina vrata Adi karate huye bhI vAstavika nirjarA nahIM hotii| jJAna aura vairAgyake prabhAvase hI karmokI nirjarA karake AtmA karmamalase svaccha ho jAtA hai aura apane aMtima dhyeya mokSapadako prApta kara letA hai| jabataka AtmAko apane aura parake lakSaNa jAnakara bhedavijJAnarUpa viziSTa jJAna prApta nahIM ho jAtA hai taba taka vaha mithyAdRSTi, ajJAnI aura asaMyamI rahakara karmabaMdha karatA rahatA hai / bhedavijJAna ho jAnepara jaba vizuddharUpase jJAtAdRSTA ho jAtA hai, phira karmabaMdha nahIM krtaa| * paradravyoMke rAgabhAvase virakta hokara pratyeka AtmAko mokSAvasthAkI prAptimeM sadaiva saMlagna ho jAnA cAhiye, yahI jIvAtmAkA pavitra kartavya aura aMtima dhyeya hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / (5) paMcAstikAya / isa graMthameM 172 gAthAoM dvArA AcAryavarane jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza, ina pAMca dravyoMko, sadaiva apane nAnAvidha guNoM aura vyatireka rUpa paryAyoMmeM pravartanake kAraNa astisvabhAva aura aneka pradezI honeke kAraNa kAyavanta batAkara inako paMcAstikAyake nAmase nirUpaNa kiyA hai aura inhIMko utpAda, vyaya, dhruvake AdhIna honese tInoM lokakI racanAkA kAraNa siddha kiyA hai| ina paMcAstikAya dravyoMke sadaiva pariNamanase kAla dravyakI sattA bhI siddha hotI hai parantu yaha ekapradezI honeke kAraNa astikAya dravyoMkI gaNanAmeM nahIM liyA gayA hai to bhI prakaraNavaza kAladravyakA bhI gauNarUpase kahIM 2 yathAvazyaka varNana kiyA hai| yaha dravya paraspara milejule apane vyavahArameM pravRtta rahate haiM, parantu to bhI ekakI sattA dUsare dravyase bilkula alaga hai| puna: AcAryavarane jIva dravyakI saMsArI aura mukta avasthAoMkA vistRta varNana kiyA hai aura batAyA hai ki yaha jIva jisa zarIrako grahaNa karatA hai usIkI avagAhanAke anusAra saMkoca yA vistArako prApta ho jAtA hai, jIvako svabhAvataH viveka aura vicArazakti prApta hai usIke dvArA usake svAbhAvika guNa (jJAna aura darzana ) vikasita hote haiN| saMsArI jIva karmakartA hai aura usake phala bhogatA hai phira darzana aura jJAnakA varNana karate huye jIvase inake sambaMdhakI vyAkhyA kI gaI hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundakundAcArya / [57 pudgala dravyake paramANuoM aura unake skaMdha AdikA kathana kiyA hai, phira dharma adharma dravyoMkA udAharaNa sahita varNana kiyA hai, AkAza dravyako sakAya aura akAyako apekSAse samajhAyA hai aura saMkSepameM kAladravyakI bhI vyAkhyA kI hai| tatpazcAt jIva, ajIva, Azrava, baMdha, sambara, nirjarA, mokSa aura puNya pApa ina nau padArthoMkA kramazaH vistArapUrvaka kathana kiyA hai| samyagdarzana, jJAna, cAritrarUpa ralAyakI vyAkhyA dekara inako mokSaprAptikA sAdhana siddha kiyA hai| jIva aura ajIvakA paraspara sambaMdha batAkara puNyako zubha aura 'pApako azubha pariNAmarUpa likhA hai / zubha bhAvoMko zubha karmoMke aura azubha bhAvoMko azubha kamauke baMdhakA kAraNa batAyA hai| parantu isa zubhAzubha karmabaMdhase chUTaneke liye zubhAzubha donoM prakArake bhAvoMko parityAga karanekI zikSA dI hai| AcArya kahate haiM ki yadi zubhAzubha bhAvoMko tyAga kara zuddhopayogake sAtha tapasyA arthAt Atmamanana kiyA jAya to kaukA avazya kSaya hojAtA hai| zubhAzubha pariNAmoMke pariNAmase navIna karmabaMdha ruka jAtA hai aura zuddhopayogake dvArA pUrva saMcita karmoMkI nirjarA hojAtI hai| ataH Atma-ciMtanameM saMlagnatAkA aMtima aura *avazyaMbhAvI pariNAma mokSaprApti hai| ___ usa paramapada tathA atyotkarSa avasthAko prApta hokara AtmA, "anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtavIrya aura anaMtasukha arthAt ananta catuSTayarUpa niz2a svabhAvameM sthita hojAtA hai| anAdikAlIna apanI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] bhagavAn kundkundaacaary|| vikRta avasthAkA parihAra karake tathA karmamalasa svaccha aura nirmala hokara apanI vAbhAvika nirvikAra avasthAko prApta kara letA hai| ___anaMta catuSTaya yukta jIvAtmA apanI isa jIvanmukta ( arhata) avasthAkI samAptipara mokSapada pAletA hai, jo pratyeka AtmAkA aMtima lakSya aura mAnavIya jIvanakA dhyeya hai| mukti prApta AtmA sadAke liye janma maraNase chUTakara ajara amara aura avinAzI hojAtA hai| antameM AcAryavarane mokSakA lakSaNa aura mokSaprAptike sAdhanoMkA vyavahAra aura nizcayanayakI dRSTise saMkSipta varNana kiyA hai| - (6) prvcnsaar| isa graMthako varNita viSayoMkI apekSAse tIna adhikAroM meM vibhakta. kiyA gayA hai / jJAnAdhikArakI 92, jJevAdhikArakI 108 aura cAritrAdhikArakI 75 gAthAyeM haiM aura isa prakAra yaha grantha kula. 275 gAthAoMmeM samApta huA hai| sarva .prathama AcAryavarane paMcaparameSThiyoMko namaskAra karake AtmA ' aura usake guNoMke vikAsakA varNana kiyA hai| sarAga cAritra karma bandhakA kAraNa honese heya aura virAga cAritra mokSaprAptikA sAdhana honase. upAdeya hai| AtmasvarUpake anukUla AcaraNa hI vastu svabhAva honese dharma hai| udvega rahita AtmAke pariNAmako samabhAva kahate haiM arthAt vItarAga cAritra hI AtmasvabhAva yA -Atmadharma hai| jisa svabhAvase AtmA pariNamana karatA hai usa samaya vaha tadrUpa hojAtA hai| yaha niyama hai ki koI dravya vinA paryAyake pariNamana' Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [59 nahIM krtaa| ataH pariNAma vinA dravyakI koI sattA nahIM aura vinA dravyake pariNamana nahIM hotaa| __bhAvArtha-dravya jo guNa paryAya sahita hai usIkA astitva siddha hosakatA hai / ataH guNaparyAyakI aikyatA hI dravyakA lakSaNa hai| zuddhopayoga dvArA AtmA cAra ghAtiyA kauMkA nAza karake svayaMbhU hojAtA hai| aura tabhI usako anaMtajJAna, anaMtavIrya tathA anaMtasukhakI prApti hojAtI hai| sarvajJAvasthAmeM zArIrika sukha duHkha nahIM hotA, pratyeka vastu usake dRSTigocara hojAtI hai| cUMki usakA jJAna samagra brahmANDavartI samasta jJeya padArthoM taka. phaila jAtA hai| isa apekSAse sarvajJAtmA, sarvavyApaka bhI hojAtA hai tathA vinA kisI bAhya sAdhanake sarvajJake jJAnameM samasta padArtha unakI bhUta bhaviSyat aura vartamAna paryAyoM sahita yugapata jhalakane lagate haiM aura sUkSma tathA avidyamAna padArthoMkA bhI usako pratyakSa darzana hojAtA hai jinakA indriyoM dvArA jJAna nahIM hosakatA / saMsArI AtmAoMkI bhAMti sarvajJakA AtmA karmabaMdhake kAraNa lobha mohAdikameM lipta nahIM hotA / pUrNa jJAna honese pUrNa AnaMdakI svayaM prApti ho jAtI hai / indriyajanya zArIrika sukha vAstavameM koI sukha nahIM hai / Atmika AnaMda hI vAstavika aura avinAzI sukha hai / jJAna aura sukhakA paraspara aisA avinAbhAvI sambandha hai jaise sUryakA teja aura usakI uSNatA' paraspara sambaddha hai| zubhopayoga arthAt paMcaparameSThikA dhyAna, svAtmaciMtana, bratA'bhyAsa, aura tapazcaraNAdi pariNAmoMkA honA zubha hai, jinake phalasvarUpha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] bhagavAn kundkundaacaary| AtmA deva aura manuSya paryAyoMmeM nAnAprakArake dIrghakAlIna sukha bhogatA hai, parantu yaha sukha koI vAstavika aura avinAzI sukha nahIM hai| zuddhopayoga dhAraNa karanese samasta duHkhoM aura klazoMkA svayaM nAza ho jAtA hai| jo pUrNata: ahatakA svarUpa jAnatA hai vaha apane AtmAkA mvarUpa bhI jAna letA hai, AtmA aura paramAtmAkA bhrama usake manase dUra ho jAtA hai| isa prAMtike miTa jAnase AtmA ahaMtAvasthAko prApta hokara aura sarva karmAkA nAza karake mokSalAma kara letA hai / ataH AtmA aura paramAtmAke vivekase hI satrA jJAna vikasita hotA hai| vizvake jitane dravya haiM ve vibhinna guNaparyAya sahita sabhI jJaya haiM / utpAda vyaya dhruvakI apekSAse unakI pariNati pratisamaya parivartita hotI rahatI hai, arthAt jaba eka avasthAkA aMta hotA hai to dUsarI avasthA tatkSaNa utpanna hojAtI hai| isaliye pratyeka vastu apane guNaparyAya sahita svayaM vidyamAna hai| dravya do prakArake haiM-caitana aura acetana / jIva cetanya jJAnamaya hai aura ajIva yA acetana jJAnazUnya hai| pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla yaha pAMca bheda ajIva dravyake haiN| yaha saba dravya lokAkAzameM haiM / alokAkAzameM kevala eka dravya AkAza hI hai anya aura koI dravya nahIM hai| kAladravyameM pradeza nahIM hai, zeSa dravya anekapradezI haiN| isa hetuse ve astikAya kahalAte haiN| ___ loka anAdi aura anaMta hai tathA dravyoMse paripUrNa hai| AtmAmeM unake jAnanekI zakti hai parantu sazarIra AtmA karmabaMdhayukta honeke Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [61 kAraNa svakRta karmoM kA phala bhogatA aura navIna karma upArjana karata hai / isIse vibhinna zarIra dhAraNa karatA hai / AtmA caitanyasvarUpa hai azuddha caitanyasvarUpa sarAga upayoga zubha aura azubha do prakAra haiM zuddha caitanyasvarUpa vItarAga upayoga zuddharUpa hI hotA hai / jisa samaya AtmAkA viSaya kapAyayukta azubhopayoga hotA hai taba pAparUpa vargaNAoMkA baMdha AtmAse baMdhatA hai aura jaba unakA upayoga dAna, pUjA, tapAdi kriyAoMmeM hotA hai to isa zubhopayogase puNyarUpa karmavargaNAoMkA baMdha hotA hai / karmavargaNAoMmeM jo parivartana hotA hai nizcayanayase AtmA usakA kartA nahIM balki sUkSma yA sthUla paudgalika paramANu karmAnusAra AtmAse lagate haiM vahI usake kAraNa haiM : AtmA indriyaviSayoMse rahita hai| videha AtmA sthUla dravya nahIM hai to bhI sthUla dravyoMko jAnatA hai| AtmAmeM kArmANa vargaNAoMke samAviSTa ho jAneke liye avagAhanA zakti hai| baMdhakAlake anusAra ve vargaNAyeM AtmAse lagI rahatI haiM, niyata samaya vyatIta ho jAnepara ve svayaM naSTa ho jAtI haiN| AtmA apane guNAvaguNoMke vikAsakA svayaM kAraNa hai| AtmAkA apane svarUpameM tallIna honA tabhI saMbhava hai jaba vaha samasta rAgadveSarUpa bhAvoMse nitAMta virakta hojAya, AtmA nija svabhAvase jJAyaka hai aura samasta vastuoMke sAtha usakA jJeya jJAyaka sambandha hai, parantu kisI vastu ke sAtha usakA svAmitva sambaMdha nahIM hai| sAdhu cAritra vAhyAsyaMtara' bhedase do prakAra haiM-mokSa lAbhake prayojanase pApoMse virakta honA aura zuddha bhAvanAoMse AtmadhyAnameM lIna hojAnA AbhyaMtara cAritra hai| nagnamudrA dhAranA, paMcamuSTi kezaloMcA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n-a-- -- - ng :-d- d-- ds- -b-' -- 'b- n-'b n- -s - -asd-'gg 62] bhagavAn kundakundAcArya / karanA, chahoM kAyake jIvoMkI karuNA pAlanA, zarIratakase moha tyAganA, vratopavAsa Adi karanA bAhya cAritra hai / parantu striyoMke liye bhI unakI ayogyatAke kAraNa unako kucha vastra dhAraNa kiye rahanekI AjJA hai (isakI AvazyakatA bhI hai) ve AryikA kahalAtI haiM, muni aura AryikA donoMke liye niHkaSAya honA aura 28 mUlaguNa dhAraNa karanA paramAvazyaka hai| yadi vrata pAlana karanemeM unase koI truTi hojAya to AcArya (guru) se spaSTa kaha denA cAhiye / pratisamaya unheM sAvadhAna aura niSpramAda rahanA cAhiye / AhAra yA upavAsa, vharane yA ghUmane, akele yA saMgatameM rahane, vilakula maunavRtti yA gappa hAMkane Adi kisI eka vizeSa. kriyA meM anurAga nahIM honA cAhiye / isa prakArakA bheda bhI mokSamArgameM bAdhaka hai| sAdhu iSTa aura aniSTa donoM meM samabhAva dhAraNa karatA hai, use itanA parigraha rakhanA paryApta hotA hai,. jo.sAdhuvRttike nirvAhake liye Avazyaka ho, aura jisake liye kisI prakAra pApa kriyA. na karanI pdd'e| nama zarIra AcAryoMke pravacana (zAstra ), pIchI aura kamaNDalu yahI parigraha jarUrI hai / anya parigraha : rakhanemeM moha aura mamatvabhAva avazya utpanna hoMge aura cAritrameM bAdhA ddaaleNge| mamatva to sAdhuko zarIrase bhI nahIM rakhanA caahiye| muniko zAstrAdhyayana Avazyaka hai, jisase use tatvajJAna aura nijaparakA viveka. hosake / isIse use mamatvatyAga, AtmadhyAna, saMyamapAlana, AdikI -zakti prApta hosakatI hai| dinameM ekavAra bhikSAvRttise use sUryAstase, 'pUrva-zuddhAhAra pANi-pAtrameM grahaNa karanA yogya hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya / [63 kisI adhika guNavAna sAdhu yA AcAryake Anepara vinayabhAvase vinamra khuza hokara usakA satkAra karanA caahiye| kadAcArI sAdhu aura janatAkI saMgatase bacanA cAhiye / apane samAna yA adhika guNavAna vidvAnoM aura sAdhuoMke sAtha rahanekA prayatna lAbhadAyaka hai| arhatAvasthAkA dhyAna karanese, sarvajJapraNIta mArgake anugAmiyoMse premabhAva prakaTa karanese, siddhAntakA pracAra karanese, zipyoMko zikSA denese, sAdhuoMko sahAyatA denese, janatAkA kalyANa karanese, vaiyyAvrata karanese zubhopayoga hotA hai| zuddhopayogI sAdhu pratyeka vastuko vivekapUrNa grahaNa karatA hai| bAhyAbhyaMtara parigrahake mamatvabhAvakA aura indriya bhogoMkI icchAkA parityAga kara detA hai| jo sAdhu anucita cAritrako chor3akara vastu svabhAvakA viveka prApta kara letA hai, pUrNa zAMtabhAva dhAraNa kara tapasyAmeM lIna ho jAtA hai vahI zIghra nirvANa lAbha karatA hai aura siddha parameSThikI parama zuddhAvasthAko prApta ho jAtA hai jo anaMta aura avinAzI hai| (7) darzana prAbhRtaM / isameM 36 gAthAyeM haiM jinake dvArA samyagdarzanakA mahatva varNana kiyA hai / sAmAnyataH isakA artha jinendra bhagavAna upadiSTa siddhAMtakA dRr3ha zraddhAna karanA tathA AtmAke svAbhAvika guNoMko yathArtha, rUpameM jAna lenA hai / yahI dharmakA AdhAra aura muktimArgakA sunizcita sAdhana hai, isake vinA jJAna, cAritra aura tapakA koI mUlya nahIM, yahI puNyarUpI vRkSakI- jar3a hai| aura isIse karmamalakA kSaya Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] bhagavAn kundkundaacaaye| animn in . . . . . . hotA hai ki samyakadRSTi hI isaloka aura paralokameM mahimAko prApta hotA hai / mithyAdRSTi na kahIM sammAna pAtA hai aura na saMsAra-bhramaNase chUTa sakatA hai| vinA samyakdarzanake puNya bhI puNyarUpa nhiiN| yadi kisIko manuSyajIvana saphala banAnA abhISTa hai to use jinendradevakI saccI bhakti dvArA samyak zraddhAna prApta karanA anivArya hai| (8) cAritra praabhRt| isameM 44 gAthAoMmeM AcAryavarane samyakcAritrakA kathana kiyA hai, jo nirvANa prAptike liye atyaMta Avazyaka hai / samyagdRSTi sadvivekako prApta hokara pApakarmake kAraNoMse bacatA hai| kyoMki samyagdRSTi vastusthitiko bhaleprakAra jAnatA hai, isaliye vaha sacArike pAlana karanemeM sadA sAvadhAna rahatA hai| gRhasthoM aura tyAgiyoMkI apekSAse cAritra do prakAra haiMgRhasthoMko gyAraha pratimAoM (zreNiyoM) kA aura pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAbata pAlana karanekA AcArya ne upadeza diyA hai| muniyoMkA AcAra pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna guptikA pUrNataH pAlana karanA anivArya batAyA hai / isIse munijanako jIvAjIvakA prabodha prApta hotA hai aura ve rAgadveSa bhAvoMse virakta hokara mokSamArgapara gamana karate haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111111 bhagavAn kundakundAcArya | 11 111111 [ 65 111111 (9) sUtra prAbhRta 27 gAthAoM dvArA AcAryane kahA hai ki sUtroM kA viSaya svayaM zrI jinendra vihita hai / gaNadharoMne use siddhAMtakA rUpa diyA / guruse ziSyako aura isI paramparAse AcAryavarako bhI isa viSayakA jJAna prApta huA hai| jisaprakAra suI sUtra ( tAgA ) sahita khoI nahIM jAtI isI bhAMti manuSya bhI sUtra (zAstrajJAna ) sahita hokara saMsAra meM nahIM khoyA jAsakatA arthAt pathabhraSTa nahIM ho sakatA / sUtrajJAnI samyagdRSTiko hI heyopAdeyakA jJAna hotA hai, aMtataH vaha karmoMkA nAza karake avinAzI sukhako prApta kara letA hai / Atmika jJAna aura svasaMvedana vinA manuSya Ajanma pApa kamAtA hai / vastra rahita aura pANipAtra muni hI mokSalAbhakA adhikArI hai / vahI muni vaMdanIya hai jo AtmadhyAnI, pApakriyA rahita, paripahajita, aura karmoMkA nAza karaneko samartha hai| anya muni cAhe darzana jJAna yukta bhI ho, vastra dhAraNa mAtrase icchA rahita nahIM hotA / nAma mAtrako bhI parigraha rakhanA munike liye doSa hai / dinameM ekavAra pANipAtrameM bhojana karanA, yathAjAta avasthAmeM rahanA, koI vastu grahaNa na karanA, svayaM tilatupa mAtra bhI na lenA, vAstavika munidharma hai / yaha nigraMtha avasthA hI sarvocca hai / strI sarvasva tyAga karanepara bhI nagna rahaneke yogya nahIM, sAr3I mAtra to vastra grahaNa karanA usake liye anivArya hai / tathA usakI yoni chAtI aura bagala meM sUkSma jIvoMkI niraMtara utpatti hotI hai, use mAsika dharma hotA hai, usakA mana caMcala aura azuddha rahanA 5 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] 1 prAkRtika hai, ataH vaha sthiratApUrvaka dhyAna nahIM kara sakatI / yahI kAraNa hai ki vaha usa paryAyase mokSa pAnekI adhikAriNI nahIM / bhagavAn kundakundAcArya / Ins muniyoM aura tyAgiyoMko svAda rahita hokara svalpa bhojana lenA. cAhiye / kisI prakArakI hRdayameM icchA nahIM rakhanA cAhiye, kyoMki icchAoMkA sadbhAva samasta klezoMkA bIja, aura icchAoMkA nirodha hI vAstavika tapakA mUla hai / (10) bodha prAbhRta / isameM 62 gAthAoM dvArA Ayetana, caityagRha, jinapraitimA, darzana, vItarAga maya jinabimba, jinarmudrA, AtmArthajJAna, arhatadeva, 'tIrtha, 'arhatasvarUpa aura prevrajyAkI vistRta vyAkhyA kI gaI hai / jo mahAmuni zuddha, saMyamI, ni: kaSAya, mahAvratI, samyakjJAnI, dhyAnamagna aura AtmavivekI haiM vaha Ayatana haiM / vaha zarIra jisameM aisA zuddha AtmA rahatA hai yA samavazaraNa, jahAM aisA mahAn AtmA audArika zarIra sahita sAkSAt birAjamAna ho, athavA maMdira jahAM aise zarIradhArI AtmAkA prativimba sthApita ho vaha caityagRha kahalAtA hai / jo tIrthaMkara deva samyagdarzana jJAna cAritrarUpa ratnatraya se yukta haiM, jinake anaMtadarzana, jJAna, vIrya, sukharUpa anaMta catuSTaya vidyamAna haiM, jo saMsAra paribhramaNase chUTa cuke haiM aura . AkArako avinAzI AnaMdasvarUpa haiM, 'carama zarIrase kiMcit nyUna ghareM mukta sthAnameM sthita haiM ve jina haiM aura unakI nirmatha (vastrAbhUSaNa n' Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 67 n -- - - - - ----- / ------ -"--- n- -s -n--- ng-s-n----- n----ng- S rahita ) nAsAdRSTi sahita dhyAnastha vItarAgamaya avasthAkI pravodhaka pratimA hI jina pratimA hai / jo Agama nirgratha, jJAnamaya, mokSamArga, samyagdarzana, satsaMyama, aura AtmaguNoMkA paricAyaka hai vaha darzana hai / phUlameM sugaMdhi tathA dugdhameM ghRtakI bhAMti aise darzanake sAtha samyagjJAna tanmaya hotA hai / jo sUtra jJAnase yukta, saMyamase zuddha, atizaya vItarAgabhAvI AcArya, karmoMko kamako kSaya karanevAlI dIkSA aura zikSA dete haiM vaha jinendra bhagavAnakI sAkSAt pratibimdha hai / aise dRr3ha saMyamI AcArya indriyamudrA, kapAyamudrA aura jJAnamudrA se nyukta hokara jinamudrAko dhAraNa kara lete haiM arthAt indriyoM aura manako ca meM karake chahoM kAyakI rakSA karanA indriya saMyama yA indriya mudrA hai / indriya mudrAdhArIkI viSayakaSAyameM pravRtti na honeko kaSAya mudrA kahate haiM aura nikaSAya saMyamI munikI apane jJAnasvarUpameM tallInatA jJAnamudrA hai / ata: ina tInoM mudrAoMse yukta AcAryako sAkSAt mudrA kahA hai / jaise koI badhika binA bANake dhanuSase lakSya ( nizAne ) ko vedha nahI sakatA isI prakAra jJAna binA cAritra ke abhyAsa se koI muni AtmalakSya (mokSa) ko nahIM pAsakatA / ataH vAstavika jJAna vahI hai jisake sadbhAvase mokSakI prApti hosakatI hai| aura jaba mokSAvasthA jIvAtmAkA svabhAva hai to jJAna bhI AtmA kA svAbhAvika guNa hai / isa jJAna guNake pUrNa vikAsase hI AtmAke arthakI siddhi hotI hai / ataH AtmIka jJAna hI AtmArtha jJAna hai / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KARMAANNI . . zH.z... z z zyz zyz zy 68] bhagavAn kundakundAcArya / . jo punIta AtmA saMpUrNa jJAnake vikAsase mokSake sannikaTa ho jAtA hai yA mokSa prApta kara letA hai vahI vizvavaMdya ahaMtadeva hai| dayAmaya zuddha dharma, samyaktva, vrata, saMyama aura jJAna yahI pAMca sacce tIrtha haiN| karmamalase AtmAko svaccha karaneke liye inhIM pAMca tIrthoMmeM rata honA kAryakArI aura zreyaskara hai| janma, maraNa aura isake kAraNabhRta karmose rahita, zArIrika duHkhoM aura doSoMse varjita anaMta atizaya yukta arhatasvarUpa hai, jo guNasthAna, mArgaNA, paryApti, prANa, jIvasthAnase jAnA jAtA hai| jaba koI tyAgapriya vyakti samasta gRha, grAma, dhana, dhAnya, rUpA, sonA, zayyA, Asana, chatra, camara Adiko bAhyarUpase aura inake prati mamatva bhAvako antaraGgase parityAga kara yathAjAta namAvasthA grahaNa kara letA hai, bAIsa parISahoMkI dRr3hatA evaM nirviSAdapUrvaka sahana karatA hai, kisI prakArake kaSAya bhAvoMse lipta nahIM hotA, koI pApArambha nahIM karatA, zatru mitra, kAMca kaMcana, vana prAsAda, niMdA prazaMsA, sukha duHkha, hAni lAbha AdimeM samabhAva rakhatA hai / zastrAyudha, pazu strI Adise rahita hokara guphA, udyAna, khaNDahara khakoDarameM yA giri zikharapara dhyAnamagna rahatA hai, hitamita vacana kahatA hai, cAra hAtha bhUmi Ageko dekhakara dhIre2 calatA hai usakA isa avasthAko grahaNa karanA pravrajyA (jinadIkSA) hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A T bhagavAn kundakundAcArya / ng--n-- n- [ 69 ngn--------s-a- (11) bhAva prAbhRta | isa racanAkA viSaya bhAva vizuddhi hai, jisakA nirUpaNa AcArya carane 163 gAthAoM meM kiyA hai / zubha azubha aura zuddha tIna prakAra ke bhAva hote haiM / muniyoMke liye binA bhAva liMgake dravya liMga kAryakArI nahIM / manakI zuddhi, azuddhise hI vaha puNyAtmA yA pApAtmA hotA hai / 1 bhAvaliMgI muni apane zarIra se bhI moha nahIM rakhatA, viSaya kaSAyase rahita hotA hai AtmadhyAyameM lIna rahatA hai, namamudrAdhArI hotA hai / apane abhyaMtarako zuddha kiye binA nagnaveza bilkula vyartha hai, bhAvazuddhi na hone athavA azuddha pariNAmI honese hI yaha jIvAtmA anAdikAla se saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai, jisase zArIrika aura mAnasika duHkha pAtA hai / bhAvoMkI vizuddhatA hI mokSakA kAraNa hai / puNyakriyA, dharmAcaraNa, vrata, zAstra svAdhyAya aura tatvajJAna zuddha parigAmake abhAva meM bilkula nirarthaka haiM / AtmA ke caitanya svabhAva aura jJAnamaya svarUpakA nirantara dhyAna karanA yogya hai / AtmA indriyoMke viSayoMse nitAMta alaga hai / vizuddha bhAvoMse vrata tapAdi dvArA jaba saMsAra ke bIca karmoMko bhasma kara diyA jAtA hai taba AtmA janma maraNase chUTa jAtA hai / karma rahita hokara AtmA sarvocca avasthA prApta kara letA hai tabhI use ziva, parameSThi, sarvajJa, viSNu, caturmukhI (brahmA) aura buddha Adi kahate haiM / viSaya kaSAya Adi kubhAvoMko tyAgane se ratnayatrakI aura ratnatraya sadbhAvase amarapadakI prApti hotI hai / 12 prakAra tapa, 13 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] bhagavAn kundkundaacaaye|| d n z yz z z z z z z ztz z z z. z z zdzdyz z z z kriyAoMmeM Asakti, doSarahita pravrajyA, dvividha saMyama, bhUmizayana, vastratyAga, pariSaha sahana, jinAgamAdhyayana dvAdazAnuprekSA ciMtana, sapta tatvoM evaM nava padArthokA jJAna, vibhinna guNasthAnoMmeM jIva sthiti, nava vidha brahmacaryakA pAlana, abhyaMtara bhAvazuddhi, yathAjAta dravyaliMgakI dhAraNA, mUla aura uttara guNoM meM sAvadhAnI yaha saba aMtaraGga zuddhike kAraNa haiN| (12) mokSa praabhRt| AcAryavarane 106 gAthAoMmeM mokSa prApta siddha AmAkA varNana kiyA hai / bhAvoMkI apekSA AtmA tIna prakAra hai / arthAt jo indriyajanita vyavahArameM Atmabuddhi rakhatA hai vaha ahirAtmA hai| jise Atma aura anAtma padArthokA viveka hai vaha antarAtmA hai aura jisane kA~kA nAza karake aMtima dhyeya prApta kara liyA hai vaha paramAtmA hai| ____ ataH bhavya prANiyoM kA kartavya hai ki bahirAtmabhAvako chor3akara antarAtmabhAvako grahaNa kare, jo paramparAse paramAtmapadakA sAdhana hai| ajJAnatAvaza hI zarIrake sAtha Atmabuddhi utpanna hotI hai| zarIra tathA saMsArake anya samasta padArtha cAhe ve sajIva hoM, ajIva hoM yA mizrita ho jIvAtmAse pratyakSa hI alaga aura pRthaka dIkhate haiN| zuddha svarUpa AtmA to karmamalAdise bhI bhinna nitAMta jJAnamaya hai| vAstavameM to AtmA aura paramAtmAmeM kevala itanA hI aMtara hai jitanA khAnase nikale huye aura tapAye huye sonemeM hotA hai| saMsArI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 71 AtmA karma-malase lipta hotA hai aura paradravyase pRthak hojAnepara vaha svayaM paramAtmA hojAtA hai| jisaprakAra harA, nIlA, pIlA, lAla Adi DaMkha lagane se zuddha zveta maNi bhI tadrUpa bhAsane lagatI hai isI bhAMti zubhAzubha karmoM ke saMyogase AtmA bhI apane zuddha svabhAvase vikRta hokara anyarUpa hojAtA hai / Atmavivekake liye dhyAnakI AvazyaktA hai / aura mamatvabhAva Atma vivekakA bAdhaka hai / para padArthoMse moha tyAgane para hI AtmajJAna hotA hai / paMcamakAlameM bhI una samyaktI sAdhuoM ko dharmadhyAna hotA hai jo Atma svabhAvameM sthita haiM / ratnatrayakA nirdoSa pAlana karanevAle manuSya laukAntika deva hokara agale janmameM mukta ho sakate haiM / 106 jIvAjIvakA viveka hI samyagjJAna hai / vastu svarUpakA jAnanevAlA hI samyagjJAnI hai | ajJAnI puruSa aneka bhavameM ugra tapa karake jitane karmoMkA kSaya karatA hai, jJAnI puruSa tIna gupti dvArA utane karmAko antarmuhUrtameM naSTa kara detA hai| ataH samyagjJAnI hI tapasyA karake mokSa prApta kara sakatA hai / tAtparya yaha hai ki paradravyoMkA moha baMdhakA, aura rAgadvepase rahita hokara AtmaguNa ciMtanameM lIna honA mokSakA kAraNa hai / (13) liMga prAbhRta / 22 gAthAoM meM AcAryavarane yaha nirdiSTa kiyA hai ki munidharmakA pAlana karanese hI muniliMga ( muniveSa yA munimudrA ) zobhAyamAna hai / kevala liMga dhAraNa karanese dharmakI prApti nahIM hotI / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bgp-d- -p -n-- n- n'g-; v'-dw-d- db'--b- d- h:- 5 nl 72] bhagavAn kundakundAcArya / / jina liMga arthAt nagna mudrA dhAraNa kara bhAvaliMga ( AMtarika bhAvoMkI zuddhi ) kI upekSA yA avahelanA karanevAle muni, jinakI buddhi pApa kRtiyoMmeM mohita hai nAradaveSI haiM / munikA rUpa grahaNa karake nAcane, gAne, bajAne Adi kriyAyeM karanevAle, abhimAna, vivAha, kalaha, dyatakrIDA, kuzIlasevana karanevAle, ratnatraya dhAraNakara ArtadhyAna meM rahanevAle, tapa saMyama niyamAdi nityakarma karanemeM kaSTa yA Alasya mAnanevAle, viSayabhogakI pAMchA karanevAle, pramAda nidrA AdimeM rata rahanevAle, kaSAyabhAva rakhanevAle, adatta dAna lenevAle, paraniMdA yA nija prazaMsA karanevAle, nArIsamUhase prIti mAnanevAle, sajanoMko doSa laMgAnevAle, gRhasthoMse adhika mamatva rakhanevAle, gurujanoMkI vinayameM zithila rahanebAle, muniveSako lajAte aura sAdhuvratako kalaMkita karate haiN| aise bAhya liMgadhArI muni yadi sacce saMyamI sAdhuoMkI saMgatimeM bhI raheM, to bhI bhAvaliMgase zUnya honeke kAraNa ve pazu samAna ajJAnI naraka nigodake pAtra haiN| tAtparya yaha hai ki nagnamudrA arthAt muniveSa bAhyarUpase dhAraNa karalenA kucha kAryakArI nahIM / bhAvoMmeM zuddhatA aura liMgayoga (veSocita yA veSAnukUla) cAritrameM sthiratA huye binA jinamudrA (yathAjAta avasthA) grahaNa kara lenA AtmavaMcanA aura bhakta janoMko mAyAcArase ThaganA hai / aisA svAMgI muni na apanA hI AtmakalyANa karatA hai na apane veSapUjaka bhaktoMko hI sanmArgapara lAsakatA hai| aura vaha apane isa mAyAvI vyavahArase aMtataH narakagatiko prApta hotA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | (14) zIla prAbhRta / isa 40 gAthAmaya racanA meM AcAryavarane yaha varNana kiyA hai ki yadyapi zIlakA artha yathArtha cAritra aura vizeSarUpa se brahmacaryakA pAlana karanA hai, parantu jJAna aura brahmacaryameM koI bheda nahIM hai / vinA zIlake indriyoMke viSaya jJAna guNakA nAza karate haiM, viSaya kapAyase jJAna ajJAnarUpa hojAtA hai / [ 73 jataka jIva viSayoMke vazIbhRta rahatA hai use jJAnakI prApti nahIM hotI / ataH cAritra rahita jJAna, zraddhAna rahita liMga aura saMyama rahita tapa nirarthaka haiM / sutarAM cAritra sahita jJAna, zraddhAna pUrNa liMga aura saMyama maya -tapa hI phaladAyaka hai | nijaparakA viveka rakhate huye bhI jo manuSya viSayabhAvameM Asakta rahate haiM, saMsAra - bhramaNa karate haiM aura jo vipayoMse virakta hokara AtmabhAva meM lIna hote haiM, ve AvAgamanase mukta hojAte haiM / yadi koI vivekI puruSa apane jJAnakA garva karake viSaya meM AnaMda mAnatA hai to vaha usake jJAnakA nahIM usakI buddhikA doSa hai| samyagjJAna aura darzana yukta tapazcaraNa hI samyakcAritra hai / usIse mokSapadakI prApti hotI hai / zIla aura jJAna maMDita puruSakI "deva bhI prazaMsA karate haiM, vaha akulIna, kurUpa evaM vRddha honepara bhI 'uttama hai| usakA jIvana saphala hai| jIvadayA, indriyadamana, satya, acaurya, brahmacarya, santoSa, tatvazraddhAna, nijapara viveka aura tapovRtti - yaha saba zIlakA parivAra hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] bhagavAn kundakundAcArya / . zIla (AtmasvabhAva) hI nirmala tapa hai, tatvajJAnakA mUla hai, viSayoMkA zatru hai aura mokSakA sopAna hai| viSaya viSa samAna kahe haiM, kyoMki vipa to ekavAra hI ghAta karatA hai, kintu viSayoMse heTe huye jIva anaMtavAra saMsAra duHkha bhogate haiN|| jaise samudra ratnoMse bharA huA hai. parantu vaha jalase hI zobhA pAtA hai| isI prakAra AtmA anaMta guNoMse yukta hote huye bhI zIla, pAlana karanese hI uttama gatiko prApta hotA hai| (15) rayaNasAra (rtnsaar)| isa prAbhRnameM 167 gAthAoM dvArA gRhastha aura munike AcArakA vistRta varNana hai| AcAryavarane batAyA hai ki samyagdarzana mokSakA mUla hai / samyagdarzana nizcaya aura vyavahAra nayase do prakAra hai| saptavyasana, saptabhaya aura zaMkAdika doSoMse rahita, sAMsArika athavA zArIrika bhogoMse virakta aura niHzaMkita Adi aSTa mUlaguNa sahita paMca parameSThimeM bhaktibhAva rakhanA samyagdarzana hai| jo vicArazIla bhavyAtmA apane Atmika zuddha svabhAvameM anurakta aura caitanya tathA paudgalika parapadArthoke sneharUpa azubha pariNAmoMse virakta hotA hai; jinendradeva, nigraMtha guru aura dayAmaya dharmameM bhaktipUrvaka zraddhA bhAva rakhatA hai; vaha saMsArake samasta duHkhoMse rahita samyagdRSTi hai| dAna, pUjA, brahmacarya, upavAsa, vrata aura munidIkSA samyagdarzana honepara hI mokSamArgake kAraNa haiN| vinA samyagdarzanake yaha saba kriyAyeM vyartha haiN| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya [ 75 supAtroMko dAna denA, deva, zAstra, gurukI pUjA karanA gRhasthoMkA mukhya dharma hai| AtmadhyAna aura zAstra svAdhyAya muniyoMke liye anivArya karma hai / jo gRhastha dAnapUjA nahIM karatA aura na bhoga hI nItipUrvaka bhogatA hai vaha bahirAtmA hai| gRhasthake dhanakI zobhA dAna hai| jisaprakAra kRpaka upajAU khetameM yatnapUrvaka uttama bIja bokara vAMchita phala prApta karatA hai usI prakAra uttama pAtrako vidhipUrvaka dAna denese sadgRhasthako bhI ihaloka tathA paraloka sambandhI sukhakI prApti hotI hai / uttama kula, sundara svarUpa, zubha lakSaNa, zreSTha buddhi, nirdoSa zikSA, zubha nAma, dhana dhAnya, putra kalatra, svajana parivAra, sukhasaMpatti yaza sanmAna, Adi samasta bhogopabhoga vastuyeM samyakdarzanake prabhAva se hI prApta hotI haiN| jaMtra maMtrakI siddhi yA loka pratiSThA ke lakSyase dAna puNya karanA nirarthaka hai / jo manuSya dAna, pUjA, zIla, vrata, mUlaguNa, uttaraguNa Adi cAritrase vimukha hai aura jisako kAryAkArya, hitAhita, tatvAtatva, dharmAdharma, puNya pApa, yogyAyogya, heyopAdeya, nityAnitya, satyAsatya, baMdha mokSakA viveka nahIM hai usakA uttamase uttama jJAna tathA uccase ucca cAritra bhI samyakrUpa nahIM hotA / 1 viSaya kapAya atrata Adi bhAvoMse azubha karmoMkA baMdha hotA hai jo duHkhadAyI hai | tatvavicAra, aura vItarAgabhAva zubhakarmake kAraNa sukha denevAle haiN| mithyAtva aura moha tyAge vinA japatapa Adi sabavyartha haiM / mithyAdRSTike liye jinaliMga dhAraNa karanA bhI niSphala hai| gurubhakti ke vinA jJAnakI prApti nahIM hotI / AtmajJAna vinA uttama Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] bhagavAn kundakundAcArya / cAritra bhI akAratha hai / svaparakA bodha prApta kiye binA mokSakI prApti bhI nahIM ho sktii| jinapraNIta zAstroMkA mananapUrvaka adhyayana aura vastusvabhAvakA yathocita vicAra hI samyak dhyAna hai / isIse saMyamakA pAlana hotA hai| jinAgamakA abhyAsa kiye binA tapazcaraNa karanese kucha lAbha nhiiN| jo munidIkSAdhArI saMsArI kAryAmeM anurakta, viSayoMke AdhIna tathA AtmasvabhAvase aceta rahate haiM vaha mithyAdRSTi haiN| pANipAtra ( donoM hAthoMkI oka) meM zuddha aura nirdoSa AhAra lenevAle tathA uttama dhyAna aura cAritrako yatnapUrvaka pAlanevAle muniyoMmeM samyakdarzanakI vizeSatAse hI unakI vizeSatA hai| bahirAtmA, aMtarAtmA aura paramAtmAkA bheda jAne vinA durddhara tapa karanA bhI klezamAtra hai| jo manuSya apane zarIra sambandhI caitanya tathA acaitanya padArthoMko AtmarUpa jAnatA hai aura rAga dveSa mohAdika vibhAvoMko AtmasvabhAva mAnatA hai, indriyajanya sukhoMmeM sadA lIna rahatA hai vaha vahirAtmA hai| aura jo manuSya zarIrAdi saMsArI vastuoMko AtmAse bhinna mAnakara unase moha aura mamatva nahIM karatA, na indriyajanita sukhoMkI abhilASA karatA hai, balki AtmasvabhAvake anubhavameM lIna rahakara mokSake anaMta aura avinAzI sukhako prApta karanekI sadA bhAvanA rakhatA hai vaha antarAtmA hai| ___ ataH pratyeka manyAtmAkA kartavya hai ki saMsAra paribhramaNake kAraNabhUta samasta bahirAtmabhAvoMkA parityAga karade / aura paramparAse Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaary| [77 thokSakA kAraNa antagatmabhAvoMko dhAraNakara samyakcAritrakA pAlana kare isIse vaha paramAtmapadako prApta hokara mokSake avinAzI AnandakA lAbha kara sakatA hai aura janma maraNake duHkhoMse sadAke liye mukta hojAtA hai| (16) niymsaar| isa adhyAtmajJAnake granthameM kula 12 adhikAra aura 187 gAthAyeM haiM / prathama jIvAdhikAra (19 gAthA) meM AcAryavarane samyagdarzana, jJAna, cAritrarUpa ratnatrayako niyama kahA hai jo sAkSAt mokSamArga hai| yahI sArapanA hai| ataH niyamasArakA artha ratnatrayarUpa, mokSamArga kiyA hai| kSudhA, tRSA, bhaya, krodha, rAga, moha, ciMtA, jarA, roga, mRtyu. kheda, sveda, mada, rati, arati, Azcarya, nidrA, janma, AkulatA, ina aThAraha doSoMse rahita aura kevalajJAna Adi parama aizvaryase yukta paramAtmA Apta kahalAtA hai| pUrvApara virodha rahita zuddha aura hitamitA Apta pravacanako Agama kahate haiM / aura Agama kathita guNaparyAya sahita jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla yaha chaH dravya hI tatvArtha haiM / aise Apta, Agama aura tatvArthakA zraddhAna samyagdarzana hai|| ina chaH dravyoMmeMse jIva dravya caitanya svarUpa hai| usake caitanya-, guNake sAtha vartanevAle pariNAmako upayoga kahate haiM jo darzana aura jJAnake bhedase do prakAra hai / atIMdriya, asahAya, kevalajJAna AtmAkA svabhAva jJAna hai.| sAmAnya jJAna arthAt mati, zruta, avadhi aura Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gsnyin -'bn k- s--p---nnaa-- - s-sd--- c- - md::-:-:sd-*g- 78] bhagavAn kundkundaacaary| manaHparyaya vibhAva jJAna hai| aise hI svabhAva aura vibhAvake bhedase darzanopayoga bhI do prakAra hai, kevala darzana svabhAva darzanopayoga hai aura cakSu acakSu aura avadhidarzana vibhAva darzanopayoga hai / paryAya svaparApekSa aura nirapekSa rUpase do prakAra hai| karmokI upAdhise rahita siddhAvasthA svabhAva paryAya hai aura karmajanita nara nAraka 'pazu aura deva paryAya vibhAva paryAya haiM / dravyArthika nayase jIvAtmA ina 'paryAyoMse alaga hai parantu paryAyArthika nayase unase ayukta hai| dvitIya ajIvAdhikAra (18 gAthA) meM pudgala dravyake aNu aura skaMdha do bheda kahe haiN| pudgala cAhe aNu ho yA skaMdharUpa, jIvAsmAse sarvathA bhinna hai, tamizrita AtmA azuddha, vibhAvayukta aura vikRtarUpa hai, phira dharma adharma AkAza aura kAladravyoMke lakSaNa aura bhedopabheda varNana kiye haiN| tRtIya zuddha bhAvanAdhikAra (18 gAthA) meM mokSArthI sAdhuko niraMtara isa prakAra bhAvanA karanekA upadeza diyA hai ki vaha zuddha svarUpa AtmA mAnApamAna, harSa viSAda, baMdha udaya, janma jarA, roga mRtyu, zoka bhaya, 'kula jAti, yoni zarIra, samAsa mArgaNA, daMDa dvaMda, rAga dveSa, zalya mUDhatA, viSaya kaSAya, kAma moha, gotra veda, saMsthAna saMhanana Adi samasta vikAroMse bilkula rahita hai, ataH karmajanita guNa paryAyoMse bhinna AtmA hI upAdeya hai, zeSa bAhya tatva heya haiN| jaise aSTa guNa sahita siddhAtmA avinAzI, nirmala, lokake agrabhAgameM virAjamAna hai| nizcayanayase samasta saMsArI jIvAtmA bhI vaise hI zuddha svarUpa haiN| viparIta abhiprAyase rahita tatvazraddhAna samyakra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | [ 79 www BAIL 41100 darzana aura saMzaya moha vibhramase rahita heyopAdeyakA jJAna samyak jJAna haiN| caturtha vyavahAra cAritrAdhikAra (18 gAthA ) meM yaha batAyA hai ki jIvAjIvake bheda vijJAnakA abhyAsa karane se vItarAga muni hI samyak cAritrako prApta hosakatA hai paMcama pratikramaNAdhikAra ( 18 gAthA ) meM cAritrako dRr3ha kara - neke liye nizcaya pratikramaNakA varNana kiyA hai| saMpUrNa vAgvilAsa ( vacana racanA) aura rAgadveSa bhAvoMko tyAgakara zuddhAtma svarUpakA ciMtana karanA, birAdhanA ( pApa kriyA ) ko chor3akara ArAdhanA (AtmakyAna) meM lIna honA, unmArga se vimukha hokara jina mArgake sammukha rahanA, mAyA mithyA nidAna bhAvoMse virakta hokara nizaHlya hojAnA, Artaraudra dhyAnako tajakara dharma zukladhyAna meM lIna honA, mithyAdarzana jJAna cAritrako parityAga kara samyakdarzana, jJAna, cAritrakI bhAvanA karanA pratikramaNa hai / ataH samasta bhAvoM aura kriyAoMse virakta hokara AtmadhyAna hI nizcayase pratikramaNa hai, jo mokSa-prAptikA vAstavika sAdhana hai / SaSThama nizcaya pratyAkhyAnAdhikAra (12 gAthA) meM usa vyavahAra 'pratyAkhyAnakA kathana nahIM hai jo munijana bhojanake pazcAt Ageke liye pratidina yathAzakti yogyakAla paryaMta AhArAdikA tyAga karate haiM balki isameM nija bhAvoMko grahaNa karaneke prayojanase samasta parabhAvoMko parityAga karanA nizcaya pratyAkhyAna batAyA hai / saptama nizcayAlocanAdhikAra (6 gAthA) meM samatA bhAvamaya parise AtmasvarUpakA avalokana karanA 'AlocanAkA lakSaNa kahAM haiM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] bhagavAn kundkundaacaaye| jJAnAvarNAdi aSTa prakArake dravyakarma, audArika, vaikriyaka, AhAraka zarIra yaha tIna prakArake no karma, mati zruta avadhi aura manaHparyajJAna jo pUrNajJAna svarUpa AtmAke vibhAva guNa haiM, aura nara nAraka tirthaca deva cAra vyaMjana paryAya siddha svarUpa AtmAkI vibhAva paryAya haiM, inase rahita AtmasvarUpakA dhyAna karanA nizcaya AlocanA hai / aSTama nizcaya prAyazcittAdhikAra (9 gAthA) meM vrata, samiti, zIla aura saMyamameM pravRtta krodhAdi vibhAvarUpa bhAvoMko kSaya karanekI bhAvanAmeM vartana, tathA Atmika guNoMkA ciMtana, athavA Atmaprabodha prApta karanA nizcayanayase prAyazcitta hai| ataH kAyAdi para dravyoMmeM mamatva bhAva na rakhakara aura saphala vikalpoMko tyAgakara AtmadhyAnameM tallIna honA hI sarva doSoM aura pApoMkA nizcayanayase prAyazcitta hai| navama paramasamAdhi adhikAra (12 gAthA) meM AcAryane batAyA hai ki vItarAgabhAvase vAcanika kriyAkA tyAga karake AtmaciMtana karanA, saMyama niyama aura tapake dvArA dharmadhyAnameM magna honA yA puNya pApake kAraNa rAgadveSako chor3akara samabhAva dhAraNa karanA, hAsya rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura strI puruSa napuMsaka tIna veda aise no-kaSAyoMko tyAga kara denA paramasamAdhi hai| dazama parama bhakti adhikAra (7 gAthA) meM AcAryane yaha pratipAdana kiyA hai ki saMsAra paribhramaNase muktike kAraNabhUta ratna"trayake prati dRr3ha.bhaktikA honA hI parama bhakti hai| siddhAtmAke guNoMko medopabheda sahita jAnakara una guNoMmeM AtmAkI gAr3ha bhaktikA honA. tathA rAgadveSa viSaya kaSAya Adi vibhAvoMko chor3akara nija bhAvoMmeM " . ." Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundakundAcArya | 1800090010 pariNamana karanA parama bhakti hai / [ 81 100 . ekAdazama nizcayAvazyakAdhikAra ( 20 gAthA ) meM AcAryaneAvazyakakA artha avazapanA yA svAdhInatA kiyA hai / ataH karmarUpI parapadArthoMke AdhIna na rahakara nija guNoMmeM lIna hojAnA hI svAdhInatA hai| yahI vAstavika mokSamArga hai| isI mArgakA grahaNa karanA pratyeka AtmA ke liye parama Avazyaka hai, vItarAga yogIzvarakA para bhAvase avaza honA arthAt unakA sarvathA naSTa kara denA hI Avazyaka kahalAtA hai / zubhAzubha bhAvoMse AtmA ke atirikta parapadArthoM yA parabhAvoMke AdhIna honA, chaH dravyoMke guNa paryAyakA ciMtana, puNya pAparUpa pariNAmoMmeM pravartana Adi rUpa parAdhInatAko tyAgakara AtmasvabhAvakA dhyAna karanA hI svAdhInatA hai / Avazyaka karma vinA samasta cAritra bhraSTa aura niSphala hai| { " dvAdazama zuddhopayogAdhikAra (28 gAthA ) meM AcAryavarane yaha: nirUpaNa kiyA hai ki jaise sUryakA prakAza aura AtApa ekasAtha upasthita hote haiM vaise hI kevalajJAna aura kevaladarzana yugapata prakAzamAna hojAte haiM / ataH darzana aura jJAna donoM svapara prakAzaka haiM / AtmA svabhAvataH darzana jJAna maya hai / samasta mUrtika aura amUrtika dravyoMko nAnA guNa paryAyoM sahita bhale prakAra jAnanA pratyakSa jJAna hai / kevalIko icchAkA abhAva hojAtA hai / ataH icchArahita dekhanA, jAnanA, bacana ucAranA, tiSThanA, vihAra karanA Adi karmabaMdhake kAraNa nahIM / kevalIke Ayukarma pUrNa honepara zeSa aghAtiyA karma prakRtiyoM kA svayaM kSaya hojAtA hai aura AtmA lokazikharake agra bhAgameM jA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kundkundaacaaye| .. ...... .. . ....... . . vin virAjatA hai, jahAM sukha dukha, pIDA, bAdhA, janma maraNa, nidrA, tRSA, . kSudhA, dravyakarma, nokarma, indriya viSaya, upasarga, moha, Azcarya, ciMtA, dhyAnAdi vikAra nahIM rhte| AtmA anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta vIrya, anaMta AnaMdamaya saccidAnaMda svarUpa avinAzI aura nirvikAra avasthAmeM rahatA hai| isI avasthAko nirvANa kahate haiN| ise prApta karake AtmA kRtakRtya aura siddha hojAtA hai aura anaMtacatuSTayavAna hotA hai| isI avasthA yA paramapadakA prApta karanA pratyeka AtmAkA atima dhyeya hai / lakSya. padakI prAptikI niraMtara bhAvanA aura parama dhyeya siddhasvarUpa paramAtmAke guNa ciMtanameM laya hojAnA zuddhopayoga hai, jo vAstavameM nirvANa yA siddhapadakI prAptikA kAraNa hai| - iti zubhama / -drkhshaaN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- _