________________
લઘુ શાંતિ સ્તવ સૂત્ર
આ રીતે-આરંભેલા કાર્યમાં મનની નિશ્ચળતા રાખી, વિઘ્નોની અસર મન કે મુખ પર ન વર્તાય તે રીતે આંતરિક પ્રીતિપૂર્વક અને ફળની ઉત્સુકતા વગર કાર્ય ક૨વાના નિમિત્તો વિજયાદેવી પણ પૂરા પાડે છે માટે તેઓ ધૃતિદા કહેવાય છે.
૮૯
ધૃતિની જેમ જયાદેવી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને રતિ પણ આપે છે, તેથી સ્તવકા૨શ્રી કહે છે કે “હે દેવી ! સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને આપ રતિ આપનારા છો.” રતિનો અર્થ છે હર્ષ, આનંદ કે પ્રીતિ. જયાદેવીની પ્રભુભક્તિ, સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ, સંયમી આત્માઓ પ્રત્યેની પ્રીતિ તથા ભક્તિ તેમજ તેમના સંઘસેવાના અનેકવિધ કાર્યો સૌના આનંદની વૃદ્ધિ કરે તેવા છે. આથી જ તેઓ રતિદા પણ છે.
વળી સ્ત્યકારશ્રી દેવીને સંબોધી કહે છે કે, “આપ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવોને મતિ આપનારા પણ છો.” મનન કરવાની, વિચારવાની કે એક પદાર્થને અનેક દૃષ્ટિથી જોવાની શક્તિને કૃતિ કહેવાય છે. આવી મિત મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી પ્રગટ થાય છે. તો પણ આ ક્ષયોપશમને પ્રગટાવવામાં અનુકૂળ સામગ્રી કે વાતાવરણ પ્રદાન કરવા દ્વારા દેવી એક ઊંચું પ્રેરક બળ પૂરું પાડે છે માટે તેઓ મતિદા છે.
,,
સ્તવકારશ્રી હવે. કહે છે કે “વળી, આપ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવોને બુદ્ધિ પ્રદાન કરનારા છો. માટે આપ બુદ્ધિદા છોઃ” બુદ્ધિનો અર્થ છે હિતાહિતનો, સારાસારનો વિવેક કરવાની શક્તિ. આવી શક્તિ પણ સ્વકર્મના ક્ષયોપશમથી પ્રગટે છે. તો પણ તેમાં અન્ય નિમિત્ત ચોક્કસ ઉ૫કા૨ક બને છે. જેમ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તો જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી થાય છે તો પણ સદ્ગુરુ ભગવંતો અને સારા શિક્ષકોની સહાય વિના વિદ્યાર્થી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી, તેથી ગુરુભગવંત વિદ્યાદાતા કહેવાય છે. તેની જેમ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોમાં વિશિષ્ટ મતિ અને બુદ્ધિ ભલે તેમના કર્મના ક્ષયોપશમથી પ્રગટે છે, તોપણ તેમાં નિમિત્ત પૂરું પાડવાનું કામ દેવી કરે છે. માટે તેમને બુદ્ધિદા પણ કહેવાય છે.
સામાન્યથી ‘મતિ’ અને ‘બુદ્ધિ’ એકાર્થવાચક શબ્દો છે, છતાં શાસ્ત્રકાર તેનો સૂક્ષ્મ ભેદ જણાવતાં કહે છે કે, ભવિષ્યનું જ્ઞાન જેનાથી થાય તેને મતિ કહેવાય છે અને વર્તમાનના ભાવો જેનાથી સુયોગ્ય રીતે જણાય તેને બુદ્ધિ કહેવાય છે. આ બુદ્ધિના ચાર પ્રકાર છે. ૧. ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ, ૨. વૈનયિકી બુદ્ધિ, ૩. કાર્મિકી બુદ્ધિ અને ૪. પારિણામિકી બુદ્ધિ.
પૂછાયેલા પ્રશ્નોનો તત્કાળ પ્રત્યુત્તર પાઠવતી બુદ્ધિને ઓત્પાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
