________________
૧૧૬
સૂત્રસંવેદના-૫
સંહિતા તેણે દર્શાવેલી વિચારશૈલીને પુષ્ટ કરે તેવી હોવાથી તેના દરેક આચારો સ્વ અને પરના સુખનું કારણ બને છે, પણ પોતાના સુખ ખાતર અન્યના દુઃખનું કારણ બનતાં નથી.
વળી, આ જગતની નરી વાસ્તવિકતાને પ્રગટ કરવા જૈનદર્શને સ્યાદ્વાદનો એક સિદ્ધાંત જગત સમક્ષ રજૂ કર્યો છે. સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્ત એવું કહે છે કે જગતમાં ક્યાંય એકાન્ત નથી. તેની કોઈ વસ્તુ એક ધર્મવાળી નથી. દરેક વસ્તુમાં અનેક ધર્મો રહેલા છે. આવી અનેક ધર્મો ધરાવતી વસ્તુમાં ફોઈ એક ધર્મની સ્થાપના કરવાથી તેમાં રાગ-દ્વેષ આદિ મલિન ભાવો થાય છે; પરંતુ જ્યારે તે વસ્તુને બીજા પાસાંથી જોવામાં આવે તો તેમાં રાગાદિ થવાની શક્યતા ઘણી ઓછી થઈ જાય છે. દા.ત કોઈ ચોક્કસ પુરુષમાં સ્ત્રી જ્યારે આ મારો પતિ છે તેવો ભાવ કરે છે. ત્યારે તેનામાં રાગ, મમત્વ આદિ મલિન ભાવો ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં હક્કનો દાવો મંડાય છે પરંતુ જ્યાં અનેકાન્તનો સિદ્ધાન્ત અપનાવી તે વિચાર કરે છે કે જેમ આ મારો પતિ છે તેમ કોઈનો પુત્ર પણ છે કોઈનો ભાઈ પણ છે અને કોઈનો પિતા પણ છે. ત્યારે તેની તે વ્યક્તિ પ્રત્યેની અપેક્ષાઓ મહદ્ અંશે ઘટી જાય છે અને પરિણામે તેનું ચિત્ત સ્વસ્થ રહી શકે છે. હૈયાની વિશાળતાનો પાયો આ અનેકાન્તના સિદ્ધાન્તમાં પડેલો છે. - આ જ રીતે જગતની સર્વ ચીજો નિત્ય પણ છે અને અનિત્ય પણ છે; પરંતુ અનેકાન્ત સિદ્ધાન્તનો ત્યાગ કરી વસ્તુને જ્યારે માત્ર નિત્ય મનાય ત્યારે વસ્તુના વિનાશમાં શોક, સંતાપ, દુ:ખાદિની લાગણીઓ ઉદ્ભવે છે. જો અનેકાન્ત અનુસાર વસ્તુ નિત્ય-અનિત્ય સ્વીકારાય તો તેની હાજરીમાં તીવ્ર હર્ષ અને ગેરહાજરીમાં તીવ્ર શોકથી બચી શકાય છે. આમ સ્યાદ્વાદનો સિદ્ધાન્ત અપનાવી જીવન જીવવાથી હૈયાની વિશાળતા અને ચિત્તની સ્વસ્થતા પ્રગટે છે અને વસ્તુ કે વ્યક્તિનો સર્વતોમુખી બોધ થાય છે. જેના ફળસ્વરૂપે ક્યાંય પક્કડ કે કદાગ્રહ રહેતા નથી. અન્યની અપેક્ષાઓને, તેમના દૃષ્ટિબિંદુને જોવાની, મૂલવવાની ક્ષમતા પ્રગટે છે. જેથી દ્વન્દ્રો શમી જાય છે અને ક્લેશ-કંકાસ, કજીયા જેવા ક્રૂર ભાવોને મનમાં ક્યાંય સ્થાન મળતું નથી. સર્વત્ર મૈત્રી, પ્રમોદ, સમતા, માધ્યય્ય આદિ શુભ ભાવો પ્રવર્તે છે.
સ્યાદ્વાદ-અનેકાન્તવાદને અપનાવીને જો જગતને જોવામાં આવે તો જ જગત વ્યવસ્થા ઘટી શકે. આત્માદિ પદાર્થોને કોઈ એક દૃષ્ટિકોણથી જ અપનાવવાના કારણે દુનિયામાં પરસ્પર વિરોધી હોય એવા અનેક દર્શનો પ્રવર્તે છે.
