Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૧-૭૮
કર: RG
કા
એ કોટિન દાર્શનિક ગ્રન્થ સંપાદિત થયો નથી. તેમાં તેમણે ટીકાની પ્રત્યેક પંકિતમાં આવતા વિચાર કે શબ્દરૂપ તે પૂર્વે કયા ગ્રન્થમાં આવે છે તે શોધીને આપવા પ્રયત્ન કર્યો છે. એટલું જ નહીં પણ એ વિચાર કે ચર્ચા અન્યત્ર ક્યા કયા રૂપે ઉપસ્થિત કરવામાં આવી છે તેની પણ નધિ સંસ્કૃત ભાષામાં લીધી છે. ઉપરાંત તેમાં આવતા અન્ય ગ્રંથનાં અવતરણોને શોધીને મૂળ સ્થાન આપવા પ્રયત્ન કર્યો છે, એટલું જ નહીં પણ એ અવતરણના જે પાઠભેદો મળતા હોય તે પણ નોંધવામાં આવ્યા છે. ગ્રંથને અંતે અનેક પરિશિષ્ટ આપવામાં આવ્યાં છે અને છઠ્ઠા ભાગમાં ચર્ચિત સમગ્ર વિષયનું નિરૂપણ ઈતિહાસ અને તુલના ઈષ્ટએ કર્યું છે. આ બધું તેમના દાર્શનિક જ્ઞાનની વિશાળતા સૂચવે છે. આ ઉપરાંત મૂળ અને ટીકાના પાઠને શુદ્ધ કરવા માટે તે કાળે ઉપલબ્ધ ૨૭ પ્રતા તેમણે એકત્ર કરી હતી અને તે બધામાં જ્યાં જ્યાં પાઠભેદ મળી આવ્યા એ બધાની નોંધ લઈ મૂળ અને ટીકાકારને અભિમત કયે શુદ્ધ પાઠ હોઈ શકે એનો વિચાર કરી એ ગ્રન્થની પ્રશિષ્ટ વાચના પણ પ્રસ્થાપિત કરી આપી છે. આ દષ્ટિએ, આ કાર્યને મેં મહાભારત કામ કહ્યું છે, તેમાં જરાય અતિશયોક્તિ નથી. પંડિતજી આ ગ્રન્થથી અમર બની ગયા છે એમ કહું તો તેમાં પણ અત્યુકિત નથી.
આમ છતાં તે સંપાદન સર્વથા નિર્દોષ જ છે તેવું તેમણે માન્યું ન હતું. જે કાંઈ સામગ્રી મળી તેને આધારે બની શકે એટલો પ્રયત્ન ક્રી તેમણે તેને સંશોધિત કર્યો છે. એટલે જ્યારે યુવાન મુનિરાજ શ્રી જંબુવિજ્યજીએ તેમનું એકાદ બેઅશુદ્ધિઓ તરફ ધ્યાન દોર્યું ત્યારે તેઓ બહુ રાજી થયા હતા. આવા બુદ્ધિમાન મુનિને ઉપયોગ સંપાદન કાર્યમાં થવો જોઈએ એમ વિચારી તેમણે પૂ. મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજ્યજીને સૂચવ્યું કે નયચક્રના સંપાદનનું કાર્ય ઉકત મુનિશ્રીને સેંપવામાં આવશે તો તેઓ યથાર્થ રીતે તે પૂરું કરી શકશે. ગુણને પારખવાની આવી શકિત અને બિરદાવવાની આવી ઉદારતા તેમનામાં હતી અને આપણે જોઈએ છીએ કે નયનચક્રનું સંપાદન ઉકત મુનિરાજે બહુ સારી રીતે કર્યું છે અને પંડિતજીની ગુણગ્રાહકતા અને પારખ શકિતને સિદ્ધ કરી આપી છે. પ્રમાણમીમાંસા
અમદાવાદ પછી પંડિતજીનું કાર્યક્ષેત્ર બનારસ યુનિવર્સિટી થયું. આચાર્ય આનંદશંકર ધ્રુવના આગ્રહથી તેઓએ ઈ. ૧૯૩૩ માં - જૈન દર્શનના પ્રાધ્યાપક તરીકેનું પદ સ્વીકાર્યું. આ કાર્યભાર સ્વીકાર્યા
પૂર્વે શાંતિનિકેતન રહી તેઓએ અંગ્રેજીના વિશેષ અભ્યાસ કર્યો. બનારસમાં રહી તેમણે પ્રમાણમીમાંસાનું સંપાદન . આ ગ્રન્થના સંપાદનમાં અનેક પ્રતેને તે ઉપયોગ કર્યો જ પણ આ સંપાદનની વિશેષતા તેનાં હિન્દીમાં લખાયેલાં ટિપ્પણામાં છે. દાર્શનિક ચર્ચાના મુદા, જેવા કે પ્રમાણલક્ષણ, પ્રમાણના ભેદ, નિવિક૯૫ પ્રત્યક્ષ આદિ વિષય લઈને તે તે ચર્ચાના વિકાસને ઈતિહાસ તે ટિપ્પણમાં તારવી આપ્યા છે. આથી ભારતીય દર્શનોમાં એ ટિપ્પણે એક સ્વતંત્રગ્રન્થની ગરજ સારે એવા બની ગયાં છે. અને પ્રમાણ પ્રમેય ચર્ચાને સમગ્ર ભાવે ઈતિહાસ જેને જાણવું હોય તેમને માટે ઉત્તમ સંદર્ભગ્રન્થની ગરજ તે સારે એવાં છે અને સાથે જ ભારતીય પ્રમાણપ્રમેય ચર્ચાનું સિંહાવલોકન પણ તે ગ્રન્થની પ્રસ્તાવનામાં
હ્યું છે, આથી તે પ્રસ્તાવના અને ટિપ્પાણીને અંગ્રેજી અનુવાદ Advanced Studies in Indian Logic and Metaphysics -એ નામે કલકત્તાથી પ્રસિદ્ધ થયો છે. આ ગ્રન્થ જેના પણ હાથમાં ગયો છે તે પંડિતજીની વિદ્વતાથી અને તેમના ભારતીય દર્શનની સર્વગ્રાહી દષ્ટિથી પ્રભાવિત થયા છે. ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રના ક્ષેત્રે આવો અભ્યાસગ્રન્થ અન્ય ઉપલબ્ધ નથી તે તેના વાચકોએ સ્વીકાર્યું છે, આમ ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રના અભ્યાસ - અધ્યયન ક્ષેત્રે પંડિતજીએ
નવી કેડી પાડી છે; એમ કહું છું ત્યારે પણ તેમાં કશી અતિશયોકિત નથી. જ્ઞાનબિંદુ અને જૈન તર્કભાષા
જ્ઞાનબિન્દુ અને જૈન તર્ક ભાષાનું સંપાદન પણ બનારસમાં જ રહી કર્યું. એ બન્ને ગ્રન્થની પ્રસ્તાવના અને ટિપ્પણોમાં પણ તેમની આગવી શૈલીનાં દર્શન થાય છે. જ્ઞાન સંબંધી ચર્ચાને સમગ્ર ભાવે આ ગ્રન્થમાં આવરી લેવામાં અાવી છે. પપ્લવસિહ અને હેતુ બિદુ ટીકા :
આ જ સમય દરમિયાન તેમણે પ્રસ્તાવના સાથે ચાર્વાકદર્શનના એક માત્ર ગ્રન્થ તપપ્લવસિંહ અને બૌદ્ધદર્શનના દર્શનગ્રન્થ હેતુ બિન્દુ ટીકાનું સંપાદન કર્યું. આમાં તેમને ભાર મૂળને શુદ્ધ કરી છાપવા માટે છે. આ બન્ને ગ્રન્થો વડોદરાની સુપ્રસિદ્ધ ગાયકવાડ ઓરિયેન્ટલ રિસરીઝમાં છપાયા છે અને તેથી તે દેશવિદેશમાં વિદ્વાનોને સુલભ થયા છે. આ ગ્રંથાએ પંડિતજીની અન્યદર્શનમાં પણ જે ગતિ છે તેની પ્રતીતિ કરાવી છે. આ ગ્રન્થ એવા છે, જે દુર્લભ કોટિના હોઈ તેને સુલભ કરી આપવાનું શ્રેય પંડિતજીને ફાળે જાય છે. વેદવાદ દ્વાર્નાિશિકા
બનારસથી ઈ. ૧૯૪૪માં નિવૃત્ત થઈ મુંબઈ વગેરે સ્થાનમાં રહ્યા, છતાં તેમની સાહિત્ય પ્રવૃત્તિ સ્થગિત થઈ નહીં અને તેની પ્રતીતિ તે તેમણે કરેલ વેદવાદ દ્વાર્નાિશિકાના અનુવાદ - સંપાદનથી મળી રહે છે. સિદ્ધસેન દિવાકરની આ કૃતિમાં ઉપનિષદોને આધાર લેવામાં આવ્યો છે, તેથી તેના વિવેચનમાં પંડિતજીએ પોતાના વૈદિકવિઘાના પાંડિત્યને પણ ઠીક ઠીક પરિચય આપ્યો છે અને સમજવામાં કઠણ પડે એવી વેદવાદદ્વત્રિકાને સ્પષ્ટ કરી આપી છે. તેનું પ્રકાશન ભારતીય વિદ્યાભવન, મુંબઈથી થયું છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રનું વિવેચન
પંડિતજીનું તત્ત્વાર્થસૂત્ર વિવેચન' જૈન વિદ્યાના એક પ્રશિષ્ટ લેખાતા ગ્રન્થ તત્ત્વાર્થસૂત્રને અભ્યાસ માટે સુગમ બનાવી દેવાની દષ્ટિથી લખાયું છે. તેની પ્રસ્તાવનામાં તે ગ્રન્થના કર્તા અને તેની ટીકાઓનો પરિચય આપ્યો ઉપરાંત તે ગ્રન્થના ઉપાદાનની ચર્ચા કરી છે. આ ગ્રન્થની પ્રસ્તાવના વિષે વિવાદ ચાલ્યા જ કર્યો છે. તસ્વાર્થના લેખક ઉમાસ્વાતિ સચેલક પરંપરાનુયાયી હતા કે અચેલંક પરંપરાના - આ સમસ્યા અને સંપ્રદાયમાં વિવાદનું કારણ બની છે. પંડિતજીએ પિતાની તટસ્થ દષ્ટિથી એ સિદ્ધ કર્યું છે કે, ઉમાસ્વાતિની દષ્ટિ રચેલક પરંપરાને અનુસરે છે, પરંતુ આથી બન્ને પરંપરા નારાજ છે, કારણ તેમણે એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે તેને નથી દિગંબર કે નથી શ્વેતામ્બર. મને યાદ છે કે જ્યારે તત્ત્વાર્થસૂત્રનું હિન્દી સંસ્કરણ બનારસમાં છપાતું હતું ત્યારે તેમાં આર્થિક સહાયક થનાર આચાર્યશ્રી વિજયવલ્લભસૂરિનું સૂચન હતું કે પ્રસ્તાવન છાપવામાં ન આવે તે સારું. પંડિતજીએ સ્પષ્ટ લખી દીધું કે પ્રસ્તાવના વિના પુસ્તક પ્રકાશિત કરવું હોય તો તવાઈના છાપેલ ફરમાં ગંગામાં પધરાવી દઉં, જે ખર્ચ થયો છે તે આપી દઉં, પણ પ્રસ્તાવના તે છપાશે જ. છેવટે પૂ. મુનિરાજ શ્રી પ્રણ્યવિજ્યજીએ સમાધાન કરાવી આપ્યું અને તે છપાયું. હમણાં જ જયારે કેન્દ્ર સરકારે રચેલ ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણના પચીસમા વર્ષની ઉજવણીની સમિતિએ પંડિતજીના તત્ત્વાર્થને બધી ભાષામાં પ્રકાશિત કરવા ઈરાદો જાહેર કર્યો ત્યારે દિગંબર વિદુત્પરિષદે એ છાપવા સામે વિરોધ કર્યો, આમ પંડિતજીનું તાદ્રશ્ય બન્ને પરંપરાના ભકતોને સાલે છે. અને પરંપરા ચાહે છે કે આજના અર્થમાં ઉમાસ્વાતિને શ્વેતામ્બર કે દિગંબર જાહેર કરવા જોઈએ. જ્યારે પંડિતજી માને છે કે જેની સલક પરંપરાને વિકાસ શ્વેતામ્બર પરંપરામાં છે અને અલક પરંપરાનો વિકાસ દિગંબર પરંપરામાં છે. આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના