________________
૨૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
વિદ્યાવિભૂતિ મહષિ પંડિત શ્રી સુખલાલજી સાથેના ઘેાડા પ્રસંગે
સાક્ષાત વિદ્યાસ્વરૂપ પરમ પૂજ્ય પંડિતજી સાથેના અતિમર્યાદિત સંપર્કથી તેમના સંબંધમાં અહીં અતિ સ્વલ્પ માહિતી આપી શક્યો છું.
(૧) સન ૧૯૩૫માં, પૂજ્યપાદ મહારાજજી પાસે, પરમ પૂજ્ય પંડિતજી, તેમના સહાયક પટ્ટશિષ્ય શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાની સાથે પાટણ (ઉત્તર ગુજરાત) માં આવેલા તે વખતે મને પહેલી વાર તેમનાં દર્શન અને અલ્પ-સ્વલ્પ પરિચય પણ થયા. તે સમયે, સુપ્રસિદ્ધ સૂરિવર્ય શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા ગ્રંથની વાચના તૈયાર કરવા માટે પાટણના ભંડારોની પ્રાચીનતમ પ્રતિઓના પાઠો જોવા માટે પૂ. પંડિતજી આવ્યા હતા. આ દિવસેામાં હું પૂ. મહારાજજી પાસે સાહિત્યસંશાધનાદિ કાર્ય શિખવાનું અને મારી આવડત પ્રમાણે તે કાર્યમાં સહાયક થવાનું કાર્ય કરતા હતા.
તા. ૧૫૭૮
પૂ. પંડિતજીના ઉતારા, શ્રી હેમચંદ્રભાઈ મોહનલાલ ઝવેરીને ત્યાં હતા. તેઓ પૂ. મહારાજજીની પાસે ઉપાાયમાં જાય, તે સિવાયના સમયમાં હું તેમના ઉતારે પૂ. પંડિતજી સૂચવે તે પાઠો તાડપત્રીય પ્રતિમાં જોવા માટે બસતો, કોઈ કોઈ વાર પૂ. ગુરુજી પણ ત્યાં આવતા.
એક દિવસ પંડિતજીએ, મને બાપેારે જમીને આવવા સૂચવ્યું. હું સમયસર હાજર થયા. પંડિતજીએ જણાવ્યું કે - તારે વીસ મિનિટ સુધી ક્યાંય જવું હેાય તે જઈ આવ, આજે એક રોટલી વધારે ખાધી છે એટલે વીસ મિનિટ સુધી આરામ કરીને સ્વસ્થ, થવાશે. મારે તો ક્યાંય જવું ન હતું, તેથી મેં જણાવ્યું કે હું અહીં બેઠો છું. એમ કહીને ત્યાં રહેલા સાહિત્યમાંથી કાંઈક વાંચવા બેઠો. બરાબર વીસ મિનિટ થઈ એટલે પંડિતજી સ્વયં બેઠા થયા અને મને કહે કે - ચાલા શરૂ કરીએ.
આ પ્રસંગથી ‘પૂ. પંડિતજી ખૂબ જ મિતાહારી છે’ એ હકીકત મે' જાણી. પછીનાં વર્ષોમાં તે પૂ. પંડિતજીને પ્રત્યેક બાબતામાં ખૂબ જ સંયમી અનુભવ્યા છે.
(૨) ઉપર જણાવેલા પ્રસંગના દિવસેામાં એક દિવસ પૂ. પંડિતજીએ મને જણાવ્યું કે એક કુશળ નાવીને હજામત કરવા માટે લઈ આવ. હું તરત જ બબાભાઈ નામના એક કુશળ નાવીને લઈ આવ્યો. હજામત થઈ ગયા પછી પંડિતજીએ જણાવ્યું કે પ્રાચીન સમયમાં વૈદ્યોને દરદીના શરીરના કોઈ ભાગને કાપવાની જરૂરત લાગતી. ત્યારે તે કામ કુશળ નાવી દ્વારા કરાવાતું. એવા પ્રકારની આ બબાભાઈની કુશળતા છે.
આ પ્રસંગથી નાનામાં નાની બાબતનું પણ મહત્ત્વ આંકવાનું પૂ. પંડિતજી વિચારે છે, એ હકીકત મેં જાણેલી .
પ્રથમ પરિચય પણ પાટણમાં જ
(૩) મને પૂ. મુનિજીના (૧) અહીં ‘ પંડિતજી ’ એટલે પરમ પૂજ્ય પં. શ્રી સુખલાલજી: ‘મહારાજજી' એટલે પૂજ્યપાદ ગમપ્રભાકર - શ્રુતશીલવારિધિ મુનિ ભગવંત, શ્રી પુણ્યવિજ્યજી મહારાજ સાહેબ સાને ગુરુજી ’એટલે પૂજ્યપાદ મુનિ ભગવંત શ્રી. ચતુરવિજ્યજી (મુનિશ્રી પુણ્યવિજ્યજીના ગુરુજી) - એમ સમજવું.
(૨) પરમ પૂજ્ય કડિતજી મોટે ભાગે સામેની વ્યકિતને ‘તમે’ કહીને જ સંબધતા હતા. મારા માટે પણ એવું જ હોવા છતાં મે', મને ઈષ્ટ ‘તું’ ના પ્રયોગ કર્યો છે. (૩) અહીં ‘મુનિજી ’એટલે ‘પરાતત્ત્તાચાર્ય મુનિશ્રી જિનવિજ્યજી' એમ સમજવું.
પૂ. મહારાજજીની પાસે થયેલા. પૂ. મુનિજીના સંશાધનાદિ કાર્યમાં પણ પૂ. મહારાજજીની અનુમતિથી હું સહાયક થતો. આથી પૂ. મુનિજીના કાર્ય માટે મારે અમદાવાદ - મુંબઈ વગેરે સ્થાનોમાં જવાનું થતું. અમદાવાદમાં પૂ. મુનિજીને મળવા આવ્યો હાઉ તે પૂ. પંડિતજીને વંદન કરવા પ્રાય: જતા, એમાં ય કોઈ વાર ત પૂ. મહારાજજીએ કઈંક કાર્ય પણ સૂચવ્યું હોય.
હું જ્યારે જ્યારે પૂ. પંડિતજીની પાસે જતો ત્યારે તેમનું નિવાસસ્થાન (પહેલાં ‘સરિતકુ’જ' અને પછી ‘અનેકાન્તવિહાર’ વિદ્યાસાધક વર્ગના એક નાના ઋષિકુળ જેવું લાગ્યું છે. તેમની પાસે શીખતાં ભાઈ - બહેનોની આકૃતિ, વ્યવહાર અને અભ્યાસમાં લીનપણાથી આખું વાતાવરણ પવિત્ર અને વિદ્યામય લાગતું. .
મુલાકાતે આવનાર વિવિધ વર્ગની વ્યકિતએ પૂ. પંડિતજીથી ખૂબ જ પ્રભાવિત થઈને જતી, એટલું જ નહીં પોતાના જીવનના કોઈ પણ પાસામાં નવી પ્રેરણા લઈને જ જતી. તેમની સમક્ષ જિજ્ઞાસાથી કોઈ પણ વાત જણાવીએ તો થોડીક જ ક્ષણામાં તેમની પાસેથી તે બાબતમાં તલસ્પર્શી વિચારણા - પ્રેરણા મળે જ. અર્થાત તેમની સર્વ વિષયસ્પર્શી પ્રજ્ઞાનો અનુભવ થાય જ.
એક વાર પૂજ્યપાદ મહારાજજી આગળ લેખન ળાના વિષેયમાં પેાતાનું ચિંતન પૂ. પંડિતજી દર્શાવેલું, આ બાબતમાં પંડિતજીએ પંદરમુદ્દાનું સૂચન કરેલું, જુઓ ‘ભારતીય જૈન શ્નારણ સંસ્કૃતિ અને લેખન કળા' ગ્રંથનું અંતિમ (૧૩૬ મું) પૃષ્ઠ. તેના ફલ સ્વરૂપે મહારાજજીએ લખેલેા ‘ભારતીય જૈન કામણુ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા ’ નામના ગ્રંથ સભર થયો. આ હકીકત પૂજ્યપાદ મહરાજજીએ પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રાક્ ક્શનના પાંચમા પૃષ્ઠમાં જણાવેલી છે.
મારા
(૪) એક વખત પૂ. પંડિતજીને મળવા ગયો ત્યારે પિતા શ્રી બાબુભાઈ પોપટલાલ દવે મારી સાથે હતા. પ્રાસંગિક વાતચીત દરમ્યાન પંડિતજીએ સાથેની વ્યકિતનો પરિચય પૂછ્યો. મેં જણાવ્યું કે પાટણ સુધરાઈ કચેરીના વોટર વર્ક્સ વિભાગનું કાર્ય સંભાળે છે, તે ઉપરાંત તેઓ (એટલે શ્રી દવેજી) ધંધાદારી રીતે નહીં પણ આત્મીય રસથી જન્મકુંડલીના ફળાદેશ સારી રીતે કહી શકે છે.” ક્ષણના ય વિલંબ વિના પૂ. પંડિજીએ કહ્યું કે ‘કુંડળી ફળાદેશના સંબંધમાં પ્રાય: સારા અને ખરાબ સમયનું (સુખ - દુ:ખનું) કથન થતું હોય છે. હવે પૂછનાર માણસ, આગામી સમયમાં પેાતાનું સારું થવાનું સાંભળે તે તે પ્રસન્ન થવાના જ, પણ જો કોઈને એમ કહેવામાં આવે કે ‘ગ્રહગ્દતના કારણે તેમને બે વર્ષ પછી મુસીબત આવશે' તો આ બાબતમાં વિચારવાનું એ છે કે મુસીબત તો બે વર્ષ પછી આવવાની હશે તો આવશે; છતાં સાંભળનાર માણસ આ સાંભળીને (એટલે બે વર્ષ પહેલાંથી જ) એક પ્રકારની માનસિક વ્યથા ભાગવશે જ. આથી જે શાસ્ત્ર અશુભ થવાની આગાહી કરીને અટકે અને અશુભના સચોટ પ્રતિકાર ન સૂચવેન કરે, તે શાસ્ત્ર માણસ જાતની સેવા કરી કહેવાય કે, કુસેવા? ” મને સ્મરણ છે ત્યાં સુધી શ્રી દવેજીએ અશુભનું સંપૂર્ણ અને સચોટ પ્રમાણ આપ્યું ન હતું. ઉપસંહારમાં પૂ. પંડિતજીને જણાવેલું કે - આ તે એક વિચારણીય સૂચન છે.
(૫) હું પાટણથી અમદાવાદ જાઉં અને પૂ. પંડિતજીને મળ્યું ત્યારે તેઓ મારા કાર્ય, યોગક્ષેમ વગેરેના સંબંધમાં તે। સદાને માટે પૂછતા જ અને કંઈક સૂચન પણ કરતા, આ ઉપરાંત પાટણની વર્તમાન હકીકતો પણ પૂછતા. આવા જ એક વાર્તાલાપમાં ‘પાટણમાં અધારી મહારાજનું એક સ્થાન છે અને તેના મુખ્ય મહારાજશ્રી પેાતાના શિષ્યપરિવારની સાથે ત્યાં રહે છે એમ મેં જણાવેલું,
