________________
તા. ૧-૧૧-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ-વિશેષાંક
૨૯
આ
રાક
ધાર્મિક સંસ્થાઓને માર્ગદર્શન આપતા રહે, એક વૈચારિક એવા પાક્ષિક પત્રનું તંત્રીપદ સંભાળે, પ્રેસ ટ્રસ્ટ રોફ ઈન્ડિયાના પણ ચેરમેન તરીકે કામ કરે, ગુજરાતી દૈનિક વર્તમાનપત્રોના એક મોટા જૂથના ટ્રસ્ટનું પ્રમુખપદ સંભાળે, ગુજરાત ઇન્ડસ્ટ્રીયલ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ કોર્પોરેશન જેવી વિશાળ સંસ્થાનું અધ્યક્ષપદ સંભાળે અને આ બધી જ પ્રવૃત્તિઓમાં સતત કાર્યરત રહે - એટલી જેમની ૭૬ મે વર્ષે પણ શકિત જળવાઈ રહી છે, આટલી બધી સાનુકૂળતાઓના એક જ વ્યકિતમાં દર્શન થાય એવી વ્યકિતઓ સમાજમાં આંગળીને વેઢે ગણી શકાય એટલી જ જોવા મળે, જૈન સમાજના એ સદ્ભાગ્ય છે કે તેની વચ્ચે ૭૬ માં વર્ષમાં પ્રવેશ કરતી આવી એક વ્યકિત છે અને તે છે શ્રી ચીમનભાઈ ચકભાઈ શાહ - તેમને જૈન સમાજ તેમ જ ઈતર સમાજ સારી રીતે પિછાને છે એટલે તેમના વિશે વિશેષ કાંઈ કહેવાનું આવશ્યક નથી લાગતું. આવી સદા કાર્યરત વ્યકિત સમાજનું કામ કરવા વધારે વર્ષો જીવે અને તેની સેવાને લાભ સમાજને મળ્યા કરે. એમ કરવા માટે તેમની તંદુરસ્તી સારી રહે એવી આપણે સૌ પરમાત્માને ખરા અંત:કરણપૂર્વક પ્રાર્થના કરીએ.
શાન્તિલાલ ટી. શેઠ સત્ય પ્રેમના જાગરણની બ્રાહ્મી
અવસ્થા પ્રતિ... વધુ સહા ધમે - વસ્તુમાત્રને સ્વભાવ જ ધર્મ છે. હરેક પદાર્થ – હરેક અતિ તેની સતા (reality) ના કેન્દ્રમાં રહીને પરિવર્તનશીલ છે – જૈન દર્શનશાસ્ત્રનું આ મેટામાં મોટું યોગદાન છે. વધુ મહત્ત્વનું મને આ પ્રતિપાદન લાગે છે કે સત્ય શાસ્ત્રોમાં વસતું નથી, એ તો અનુભવમાં વસે છે. વળી આ દર્શનમાં કે ભગવદ્ ગીતાના ત્રીજા અધ્યાયમાં કર્મ પર ભાર આપવામાં આવ્યો છે. આત્માની ઓળખ આત્મજ્ઞાન અને આત્મ- લીલામયતા મનુષ્યને મુકિત અપાવે છે; આજે સમ્યકત્વ છે – આ જૈન દર્શનનું મહત્ત્વનું અર્પણ છે. દેશ'- કાળથી પર, વસ્તુ - સ્વભાવની આધારશીલા પર આત્માની સત્તા પર જૈન ધર્મે ભાર મૂકીને સમાજના વર્ણો, ભેદો અને વિસર્ષમતાઓને છેદ ઉડાડ છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સતદેવ, સત - ધર્મ અને સદ્ગુરુ ઉપરની આસ્થા પર ભાર મૂક્યો. મહાવીરસ્વામીએ કહ્યું કે સત્ય જ ભગવાન છે. ગાંધીજીએ શ્રદ્ધાપૂર્વક એમનું જીવન સત્યનારાયણને ચરણે મૂકયું. આમ સદની ખેજ પર જૈન દર્શનશાસ્ત્ર (કે કોઈ પણ ધર્મદર્શન) ઊભું છે. આ ‘વસ્તુ” ના અનંત (infinite) ગુણોની સમગ્રતામાં (Wholeness) માં દર્શન પામવાનું અઘરું છે. વળી ભાષા તો ખેડંગાતી ચાલે છે.– વિજેસ્ટિને પણ આ મુદ્દા પર આ શતાબ્દીની ભાષાકીય વિચારણામાં અને ધર્મ સંબંધી માન્યતાઓ અંગેની વિચારણામાં ભાર મુકીને કહ્યું છે કે ભાષા જીવનના ઘણા મોટા ખંડ મૌન 'ને પ્રકટ કરી શકતી નથી– શ્રદ્ધાળુ અને અંધશ્રદ્ધાળુ માણસે કઈ ભેદરેખાની ધાર્મિક ભાષાને સમજે છે તેની સંકલતા અને સમસ્યા વિશે પણ વિટજેસ્ટિન સભાન હતા -- વળી ભાષા - રમતમાં આપણે જેને વિશે કહીએ છીએ તે પદાર્થો વાસ્તવમાં તો ઘણા જુદા હોય છે એ જ મેદો પણ ધ્યાનમાં લેવો પડે છે – એટલે શબ્દોની અર્થપ્રકાટયની મર્યાદાને લીધે ખંડદર્શન થાય છે; વાદ - વિવાદો અને ઝઘડા સર્જાય છે. વળી જગતને આપણે આત્મસંવેદનપરક (Subjective દ્રષ્ટિએ પણ જોઈએ છીએ એટલે તેમાં અહમને - આત્મરતિને લીધે જીવનદર્શન સીમિત બને છે. એટલે જૈનદર્શનમાં અનેકાન્તવાદનું ઘણું મહત્ત્વ થયું છે. સૌની વાતમાં સત્યાંશ છે એટલે આ દરેક સત્ય અનુભવ સ્વીકારવા તેમાં મને જૈન દર્શનની મોટી દેણગી લાગી છે. લોકશાહી સમાજ અને ઊંચામાં ઊંચી સમાજવ્યવસ્થાનું – મહાજને - સંઘનું - મૂળ આ અનેકાન્તવાદમાં મને દેખાય છે. કવિ માત્ર માટે પણ અનેકાતવાદી થવું અનિવાર્ય છે. કવિનું સત્ય અનેક અંતેના કેન્દ્રોએ અનુભૂતિ કરતું સત્ય હોય છે. રવીન્દ્રનાથ આ અર્થમાં અનેકાંતવાદી કવિ હતા.
સત્ય - સ્વીકાર અને વસ્તુ - સ્વરૂપનું સાચું દર્શન અનેકાતને લીધે શક્ય બને છે. અનેકાન્તને – પદાર્થ અને અસ્તિ(being) અંગેની અનેક શક્યતાને – જે સ્વીકારે છે તે અહિંસાને સ્વીકારે છે એમ કહેવા પાછળ તે વ્યકિત વધુમાં વધુ વિચાર - ઉદારતા કેળવે છે એ ભાવ હોવો જોઈએ. આ ઉદારતા સાથે ગીતાએ ગાયેલે અને ભગવાન બુદ્ધ ઉપદેશેલે “મૈત્રીભાવ' આવી લાગે છે. ‘સર્વ ભૂતેષુ શrfrfજ સ્વ ભવ:મૈત્ર' - સર્વ પ્રાણીઓ સાથે આમૈકય.
પદાર્થ - વ્યકિત - સમષ્ટિનું એકરૂપત્વ. રવીન્દ્રનાથે એટલે શાંતિ નિકેતનને મંત્ર રાખ્યો હતો : == favoK મયતિ યા નીરમ
જૈનદર્શનની બંધુતાની ભાવનાથી લઈને વિશ્વમૈત્રી સુધી આવી પહોંચીએ તો રવીન્દ્રનાથના વિશ્વમાનવવાદ સુધી આવી પહોંચીએ છીએ. એમણે કહ્યું હતું કે જ્યારે આપણું વિશ્વ અનંત પુરુષ સાથે સંવાદી બને છે ત્યારે આપણે તેને સત્ય તરીકે પીછાનીએ છીએ, સૌંદર્ય તરીકે અનુભવીએ છીએ. અનંત પુરુષમાં રહેલી સંપૂર્ણ સંવાદિતાના આદર્શમાં સૌદર્ય રહેલું છે અને વૈશ્વિક મનની સંપૂર્ણ સુઝમાં સત્ય રહેલું છે. વળી એમણે કહ્યું છે કે જેને આપણે સત્ય કહીએ છીએ, તે વાસ્તવના આત્મગત અને વસ્તુગત સ્વરૂપે વચ્ચેની બૌદ્ધિક સંવાદિતામાં રહેલાં છે - આ બન્ને વ્યકિતથી પર અનંત પુરુષમાં રહેલાં છે. મારો ધર્મ તો વ્યકિતથી પર એવા અનંત પુરુષને એટલે કે વૈશ્વિક માનવીય આત્માને મારી પોતાની વ્યકિતમાં એકરૂપ કરવામાં આવે છે. જૈન દર્શનમાં અને રવીન્દ્રનાથના દર્શનમાં એક ભિન્નતા છે. રવીન્દ્રનાથ ઉપનિષદોની જેમ પરમાત્મામાં માને છે - Us - ગરિમidય શંકારાચાર્યજીએ જે અપૌરુષેય (impersonal) અને નિરાકાર (Absolute) ની વાત કહી હતી તેની જગ્યાએ રવીન્દ્રનાથ માનવીના સંદર્ભે અનંત પુરુષની આરાધના કરે છે; જ્યારે જૈનદર્શન માને છે કે આ લોક અનાદિ અનંત છે અને તેના કર્તા, ધર્તા કે નિર્માતા કોઈ વ્યકિત કે શકિત – વિશેષ નથી. જયાં પૉલ સાત્રે પણ જૈનદર્શનની જેમ ઈશ્વરના અસ્તિત્વનો
(૧) સૃષ્ટિના સર્જક તરીકે (૨) સ્વયં પર્યાપ્ત તત્ત્વ તરીકે અને (૩) સમગ્ર અસ્તિત્વના સાક્ષી તરીકે
અસ્વીકાર કર્યો છે. ' ઈશ્વરમાં માનવાથી કે ન માનવાથી કોઈ મુશ્કેલી નથી. સમસ્યાઓ તે સદ્દન સાચા સ્વરૂપને જાણવાને" ઈન્કાર કરવાથી ઊભી થાય છે. અજ્ઞાન, જડતા, અસૂયા, પીડન, દુરિતની – અનિષ્ટની પૂજા આદિથી મનુષ્ય દુ:ખ ભોગવે છે. વળી નર્યા ભૌતિકવાદી તત્ત્વજ્ઞાનને સ્વીકાર કરવાથી પણ કેટલુંક સંકટ આવે છે. ભૌતિકવાદની માન્યતા પ્રમાણે વચ્ચે કોઈ હેતુ નથી. મનુધ્ય તો એક ક્ષુદ્ર અસ્તિત્વ છે. નાસ્તિકવાદની દીનતાને ભૌતિકવાદે નૂતન સ્વરૂપે સ્વીકારી છે. વળી વિજ્ઞાને વિશ્વના કેન્દ્રમાંથી માણસને મુક્ત કર્યો છે, ગૌરવભંગ કર્યો છે એ વાત માનવીને સુદ્ર જંતુ ગણવામાં કાફકા જેવા સર્જકોને મહત્ત્વની લાગી હશે. વીસમી સદીના સાહિત્ય પર દષ્ટિપાત કરતાં નીચેના લક્ષણે જણાય છે : આધ્યાત્મિકતાની કટોકટી, સામાજિક ઉકેલે શોધી, શકવાની અસમર્થતા, ઈશ્વરની ગેરહાજરી, ધર્મમાં અશ્રદ્ધા, આંતરિક શૂન્યાવકાશ, બ્રેતાંએ કથેલી મૂળને ન પામી શકવાની નિરાશા, અર્થરિકતતાને લીધે પ્રજા સુધી ભાવસંક્રમણ પહોંચાડવાની દહેશત, મૂલ્ય વિનાશ : આ બધું વીસમી સદીના સાહિત્યકારોને મુંઝવે છે તત્ત્વજ્ઞ નિચેના (નિશૈ: Nietzsche) *Superman” વિના
ખ્યાલે જર્મન ફાસીવાદને જન્મ આપ્યો. વળી તેના ઈસુ ખ્રિસ્તવિરોધી વલણે આઘાતજનક પરિણામ આપ્યું. (નિત્યેના આ ઈસુવિરોધી વલણની દ્ર જિદે ઝાટકણી કાઢી છે અને કહ્યું છે કે ઈસૂની ઈમેજ ભાંગીને નિત્યે પિતાનું મહત્ત્વ વધારવા માગતો હતો. એટલે એ ચાહી કરીને ઈસુને સમજવા જ માગતો નહોતો). એણે કહ્યું કે ઈશ્વર તો મરી ગયો છે. એબ્સર્ડ સ્કૂલના બેકેટ ઈશ્વરને Ex-absentia માં જોયો. પરિણામે ઈશ્વરની ઈચ્છા મુજબ જીવનક્રમ ગોઠવવાના દેવી આદેશનું અને નિયતિવાદનું આશ્વાસન વીસમી સદીમાં રહ્યું નહિ. આને લીધે વીસમી સદીનું સાહિત્ય તત્ત્વત: એકાકીપણાનું અને હતાશાનું સાહિત્ય છે.
કેટલાંક દુર્ભાગ્યોએ પણ મનુષ્યની પીડામાં વધારો કર્યો છે. માનવજાતિ અતિ પરિગ્રહને લીધે વિશ્વભરમાં સરખી વહેંચણી કરી શકી નથી. આને લીધે વર્ગભેદના સંઘર્ષો તેને સહેવા પડે છે. રંગભેદને લીધે માનવ-માનવ હૃદયો વચ્ચે પ ફેલાય છે. રાષ્ટ્રગત સંકુચિતતાને લીધે યુદ્ધોની બિભીપિકાના લોહીલથબથ ભીષણ અનુભવે વચ્ચેથી મનુષ્યજાતિ પસાર થઈ રહી છે.
આ બધાના મૂળમાં-માનવ સ્વભાવના મૂળમાં રહેલે કિધાભાવ છે. પુણ્ય-પાપ, સુખ-દુ:ખ વગેરે દ્રોમાંથી હજી મૂળગત રીતે મનુષ્ય મુકત થયો નથી. વળી દુરિત (evil) ની: દુ:ખ અને પાપની દ્વિવિડ વૃત્તિઓમાં તે સબડે છે. એકાન્તિક દૃષ્ટિએ જોવાથી બોદલેર જેવા કવિને આખું જગત દુરિતનાં પુષ્પ જેવું લાગ્યું છે. અનાભીકરણ, એક્લતા, જડતા, અમાનવીકરણ, કંટાળો કર્તા, ઘણા.
